„Starożytny Rzym”

M. Jaczynowska, M. Pawlak

SKRYPT

by Nat.

2011

1

Rzym królewski

KULTURA VILLANOVA

•

II tysiąclecie p.n.e.

•

głównie północna Italia

•

Indoeuropejczycy

•

urbanizacja, żelazo, kremacja.

ETRUSKOWIE

•

dyskusyjne pochodzenie

•

rozkwit: VIII - VI w. p.n.e.

•

rolnictwo, rzemiosło

•

federacja

12 miast o wspólnej polityce zagranicznej

•

trójca bogów: Tinia, Uni, Menrwa (→ trójca kapitolińska)

•

haruspicia

→ wróżenie z wnętrzności zwierząt ofiarnych

•

Etrusca disciplina

→ wiedza na temat wróżb, szczególnie ceniona w Rzymie

•

rytuał zakładania miast.

753 p.n.e.

- legendarna data założenia Rzymu przez Romulusa.

KRÓLOWIE PO ROMULUSIE

1. Numa Pompilius
2. Tullius Hostilius

3. Ancus Marcius
4. Tarquinius Priscus

5. Servius Tullius (II poł. VI w. p.n.e.):

◦

rozrost miasta

◦

podział miasta na 4 tribus miejskie

◦

prawo, wg którego wyzwolony niewolnik automatycznie otrzymywał obywatelstwo

◦

reforma wojskowa - podział obywateli na 193 centurie → comitia centuriata

6. Tarquinius Superbus:

•

wygnany w 509 p.n.e.

Republika rzymska do 133 p.n.e.

PATRYCJUSZE I PLEBEJUSZE: KWESTIE SPORNE

Źródła konfliktu:

•

494 p.n.e.

- pierwsza secesja, bunt przeciwko nadużyciom władzy konsulów i powołanie dwóch

trybunów - nietykalnych obrońców ludu przed urzędnikami, mieli prawo veta wobec wszystkich

postanowień.

Prawo XII Tablic i „państwo plebejuszów”:

•

449 p.n.e.

- Prawo XII Tablic, sankcjonujące własność prywatną, ograniczające lichwę, sankcjonujące

niewolnictwo i potwierdzające nieograniczoną władzę pater familias oraz zakazujące małżeństw
między patrycjuszami a plebejuszami

•

449 p.n.e.

- leges Horatiae Valeriae, uznające nietykalność trybunów i orzekające, że postanowienia

plebsu mają moc wiążącą dla całego ludu pod warunkiem zatwierdzenia ich przez senat

•

445 p.n.e.

- lex Canuleia - zezwolenie na zawieranie małżeństw między patrycjuszami a plebejuszami

•

444 - 367 p.n.e.

- tribuni militum consulari potestate

•

443 p.n.e.

- powołanie urzędu cenzora.

2

Leges Liciniae Sextiae (367 p.n.e.):

•

sprawa niewoli za długi

:

◦

380 p.n.e.

- trybuni plebejscy po raz pierwszy występują w obronie dłużników

◦

326 p.n.e.

- lex Poetelia - zniesienie niewoli za długi

•

367 p.n.e.

- plebejusze uzyskują dostęp do konsulatu (366 p.n.e. - Lucjusz Sekstiusz, 364 p.n.e. - Gajusz

Licyniusz)

•

320 p.n.e.

- zasada mówiąca o tym, że jeden z konsulów powinien być plebejuszem

•

172 p.n.e.

- po raz pierwszy obaj konsulowie są plebejuszami

•

reformy ekonomiczne roku 367 p.n.e.:

◦

zmniejszenie zadłużenia plebsu

◦

ograniczenie prawa użytkowania ager publicus do 500 jugerów na właściciela odpowiednio

do posiadania najwyżej stu sztuk bydła oraz 500 owiec

◦

→ wyraz oporu ludności rolniczej przeciw właścicielom lub użytkownikom pastwisk.

Koniec walk patrycjuszów z plebejuszami:

•

366 p.n.e.

- trzy nowe urzędy patrycjuszowskie: praetor urbanus i dwóch edylów kurulnych

•

plebejusze wymusili powiększenie kolegium sakralnego dwóch do dziesięciu członków oraz podział
w nim wpływów (1:1)

•

337 p.n.e.

- powołanie drugiego pretora (praetor peregrinus), do sądzenia spraw cudzoziemców; jeden z

pretorów miał być plebejuszem

•

356 p.n.e.

- po raz pierwszy plebejusz zostaje dyktatorem

•

339 p.n.e.

- jeden z cenzorów winien być plebejuszem

•

300 p.n.e.

- lex Ogulnia - plebejusze uzyskują dostęp do dwóch najważniejszych kolegiów: pontyfików

(nadzorujących całość kultu i kalendarza) i augurów (interpretujących znaki wróżebne i

nadzorujących auspicja); rex sacrorum i interrex, jako związani ściśle z auspicjami, pozostali w rękach
patrycjuszów

•

300 p.n.e

- lex Valeria - lud otrzymuje prawo apelacji od wyroków magistratury skazujących na karę

śmierci lub chłostę w obrębie miasta

•

287 p.n.e.

- lex Hortensia - uchwały zgromadzeń ludowych otrzymują moc ustaw, obejmujących całe

państwo, bez potrzeby zatwierdzania przez senat

→ zespolenie górnej warstwy plebsu z patrycjuszami
→ wytworzenie się nobilitas - nowej arystokracji senatorskiej.

PODBÓJ ITALII I JEGO SKUTKI

Zdobycie Wejów i najazd Galów:

•

493 p.n.e.

- przymierze między Rzymem a federacją latyńską, foedus Cassianum → równe prawa obu

stron

•

396 p.n.e.

- zdobycie przez Rzymian etruskiego miasta Weje (dow. M. Furiusz Kamillus)

•

V w. p.n.e.

- początek intensywnej migracji plemion celtyckich

•

390 p.n.e.

- bitwa nad rzeką Allią - Senonowie pod wodzą Brennosa zadają klęskę Rzymianom,

Galowie łupią miasto; wkrótce po niej Rzym otoczono tzw. murem serwiańskim
→ propaganda: wojny „dla obrony sprzymierzeńców” (sociis defendis)

→ cel ekspansji - odtworzenie związku z Latynami i Hernikami, ale już na zasadzie pełnej hegemonii
(zrealizowany w latach 358 - 354 p.n.e.).

Wojny z Samnitami:

•

Samnici

- plemiona górskie ze środkowego Apeninu, w poł. IV w. p.n.e. zajęły tereny Kampanii

•

343 p.n.e.

- sojusz Rzymu ze związkiem miast kampańskich

•

338 p.n.e.

- likwidacja Związku Latyńskiego, wcielenie części miast do Rzymu, druga część otrzymała

specjalne prawa (ius Latinum) i została zmuszona do zawarcia sojuszu z Rzymem

•

326 - 304 p.n.e.

- druga wojna samnicka:

◦

przyczyna: zajęcie przez Rzym Neapolu w 326 p.n.e.

◦

początkowe klęski Rzymian, np. w bitwie w Wąwozie Klaudyjskim (321 p.n.e.), po której Rzym

zawarł niekorzystny dla siebie pokój

◦

316 p.n.e.

- wznowienie działań wojennych:

3

▪

315 p.n.e.

- klęska Rzymian pod Lantulae

▪

312 p.n.e.

- budowa Via Appia (od Appiusza Klaudiusza), z Rzymu do Kapui

▪

sojusz Samnitów z Etruskami

▪

304 p.n.e.

- niekorzystny dla Samnitów pokój

•

fałszywe hasła propagandowe Rzymu: bellum iustum („sprawiedliwa wojna”) i sociis defendendis

•

298 - 290 p.n.e.

- trzecia wojna samnicka:

◦

wojna na dwa fronty: północny przeciwko Galom i Etruskom, południowy przeciw Samnitom i

Lukanom

◦

295 p.n.e.

- bitwa pod Sentinum, w wyniku której rozbita została koalicja antyrzymska: Umbrowie

dołączyli do federacji rzymskiej, Galowie wycofali się na północ, a Etruskowie w następnym roku
zawarli pokój

◦

Samnici jeszcze cztery lata stawiali opór; poddali się w 290 p.n.e., po najeździe Maniusza
Kuriusza Dentatusa na Samnium

•

290 p.n.e.

- poskromienie Sabinów i włączenie ich do państwa rzymskiego, otrzymując civitas sine

suffraggio

•

284 p.n.e.

- Rzymianie zostają podbicirzz Senonów (Galów); w odwecie Kuriusz Dentatus włączył ich

ziemię jako ager Gallicus do państwa rzymskiego

•

283 p.n.e.

- klęska koalicji antyrzymskiej w bitwie nad Jeziorem Wadymońskim.

Wojna z Pyrrusem:

•

281 p.n.e.

- Rzym wypowiada wojnę Tarentowi (→ zniszczenie rzymskiej załogi w Thuriach)

•

Tarent wsparty został przez króla Epiru, Pyrrusa; 280 - 275 p.n.e. - wojna Rzymu z

Pyrrusem

◦

280 p.n.e.

- bitwa pod Herakleą - Pyrrus! (słonie)

◦

279 p.n.e.

- bitwa pod Ausculum - „pyrrusowe zwycięstwo”

◦

278 p.n.e.

- Pyrrus atakuje kartagińską (zachodnią) część Sycylii

◦

275 p.n.e.

- nierozstrzygnięta bitwa pod Beneventum; Pyrrus wraca do Grecji, gdzie ginie w 272

p.n.e.

•

272 p.n.e.

- Tarent ostatecznie poddaje się Rzymowi; 270 p.n.e. - Rzym opanowuje Regium, 264 p.n.e.

- Rzym zdobywa etruskie miasto Volsinii → federacja italska obejmuje cały Półwysep Apeniński

(imperializm rzymski).

Organizacja Italii po podboju:

•

Rzym:
◦

ius Latinum

- połowiczne obywatelstwo rzymskie (ius commercii i ius conubi, ale pełnia praw

dopiero po przeniesieniu się do miasta)

◦

zachowane formy ustrojowe civitas

◦

tylko cives Romani mieli pełnię praw obywatelskich

◦

wyzwoleńcy

byli zaliczani do obywateli, ale nie mogli pełnić honores i dopiero ich synowie mieli

100% praw (ale bez najwyższych urzędów)

◦

podstawowym obowiązkiem obywateli była służba wojskowa, płacili też podatki (w tym
tributum

).

•

Kolonie:
◦

bazy wojskowe + zaspokajacze głodu ziemi

◦

na ich czele stało dwóch duumvires; rada dekurionów - kopia senatu

◦

liczne kolonie na prawie latyńskim.

•

Municipia:
◦

miasta italskie, które pierwotnie otrzymały civitas sine suffragio

◦

połączenie zasad autonomii i starych form ustrojowych z przejęciem pewnych wzorów rzymskich

◦

kolegium dwóch, czterech lub ośmiu urzędników + rada dekurionów.

•

Socii:
◦

poszczególne ośrodki, które łączył z Rzymem foedus

◦

zachowanie pełnej odrębności ustrojowej

◦

socii

mogli zawierać sojusz tylko z Rzymem, nie wolno im było sprzymierzać się między sobą

◦

byli zobowiązani do pomocy wojskowej (auxilia)

◦

korzyści ekonomiczne.

4

USTRÓJ SPOŁECZNO - POLITYCZNY REPUBLIKI RZYMSKIEJ

Społeczeństwo:

•

uprawa zboża i hodowla podstawą utrzymania ludności

•

współistnienie własności państwowej i prywatnej

•

wolni rolnicy podstawową masą ludności rzymskiej

•

Gajusz Flaminiusz - trybun ludowy 232 p.n.e., cenzor i dwukrotny konsul, przywódca „stronnictwa
demokratycznego” w latach 232 - 217 p.n.e.

•

III w. p.n.e.

- umocnienie nobilitas - arystokracji senatorskiej

•

III w. p.n.e.

- nowa warstwa kupiecko - bankierska - equites

•

IV/III w. p.n.e.

- pierwsze monety rzymskie: miedziane cegiełki z emblematami - aes

signatum

, a

następnie ciężkie, okrągłe monety - aes grave

•

269 p.n.e.

- początek bicia własnej monety srebrnej - denara, równego dziesięciu asom miedzianym.

Orgnizacja armii rzymskiej:

•

do wojska powoływano wszystkich obywateli od 17. do 46. roku życia, należących do pięciu klas
majątkowych (mający co najmniej 12,5 tys. asów dochodu rocznie)

•

podstawa armii - ciężkozbrojna piechota, zorganizowana w legiony (4,5 tys. żołnierzy), z których
każdy składał się z 30 manipułów, a ten z 2 centurii

•

pełne uzbrojenie legionisty składało się z pancerza, hełmu, nagolenników, tarczy (scutum lub
clipeus), miecza, włóczni (hasta) lub krótkiego oszczepu (pilum)

•

„res ad triaros fecit”

- „sprawa doszła do triariów” → określenie bardzo ciężkiej sytuacji

•

naczelnymi wodzami armii byli z reguły konsulowie, w skład sztabu wchodzili ich pomocnicy - legati

oraz wyżsi oficerowie, trybuni wojskowi; sprawami skarbowymi wojska zarządzał questor

•

obóz - castra, namiot wodza - praetorium

•

żelazna dyscyplina; nagrody dla wyróżniających się legionistów

•

wódz, który odniósł zwycięstwo, był obwoływany przez armię imperatorem; miał prawo ubiegać się

o triumf - uroczysty wjazd do miasta, którego zwieńczeniem było składanie ofiar w świątyni Jowisza
na Kapitolu, do której prowadziła Via Sacra.

Ustrój polityczny:

•

populus Romanus

wypowiadał się przez zgromadzenia

•

comitia curiata

- nadawała imperium (władzę wojskową i religijną) urzędnikom wybranym przez:

◦

comitia centuriata

decydowały o wojnie i pokoju, wybierały wyższych urzędników: pretorów,

konsulów i cenzorów oraz dyktatora

•

comitia tributa

opierały się na 35. tribus, uchwalały wszelkie reformy ustroju, obierały niższych

urzędników: edylów i kwestorów

•

magistrates

mieli władzę religijno - wojskową, czyli imperium (konsulowie, pretorzy i dyktator) lub

władzę cywilną - potestas

•

kolegialność i jednoroczność urzędów zwyczajnych

•

konsulowie

: dwóch na rok; sprawowali imperium maius; ograniczeni możliwością weta przez

trybunów plebejskich oraz prawem odwołania się urzędnika do ludu (ius provocationis) poza Rzymem

mieli władzę nieograniczoną; dowodzili armią i interpretowali auspicja; towarzyszyło im 12. liktorów

•

pretorzy

: dwóch; sprawowali imperium minus; utrzymywali porządek w mieście; 6. liktorów

•

cenzorzy

:dwóch raz na 5 lat, władza na 18 miesięcy; przeprowadzanie spisu majątkowego (cenzusu),

podział obywateli na centurie i tribus oraz sporządzanie listy senatu (album); nadzór prac publicznych,

wyznaczanie wysokości ceł i podatków...

•

trybuni ludowi

: prawo weta, aresztowania urzędnika, zwoływania zgromadzeń ludowych i stawiania

na nich wniosków; nietykalni

•

edylowie

: sprawy porządkowe miasta, troska o zaopatrzenie i urządzanie igrzysk na własny koszt

•

kwestorzy

: pomocnicy konsula w sprawach finansowych

•

cursus honorum

- droga kariery arystokracji od kwestora do konsula, senatora

•

180 p.n.e.

- lex Vilia - ustalenie podstaw cursus honorum: pretorem mógł zostać obywatel, który pełnił

uprzednio jeden z niższych urzędów i miał skończone 40 lat; po trzech latach mógł ubiegać się o

konsulat, a ponowić go opiero po 10. latach; cenzorów wolno było wybierać tylko spośród
konsularów (byłych konsulów)

5

•

dyktator

: powoływany w sytuacjach krytycznych najwyżej na pół roku; miał summum imperium; 24

liktorów; wobec jego zarządzeń nie obowiązywało prawo weta; jego pomocnikiem był magister
equitum

•

wszystkie urzędy sprawowano nieodpłatnie, miały być zaszczytem (honores)

•

senat

: 300 członków; princeps senatus - zabierał głos jako pierwszy (na 5 lat); zwołać senat mógł konsul,

dyktator, pretor i trybun ludowy; zwołujący zadawał pytanie, na które senatorowie odpowiadali wg

rangi; jawne głosowanie poprzez rozstąpienie się; zajmował się sprawami kultu, finansami, dbał o
bezpieczeństwo państwa i prowadził politykę zagraniczną.

Religia Rzymian:

•

pierwotnie Rzymianie czcili bezosobowe bóstwa, każda czynność miała swoje bóstwo

•

obok bóstw rolniczych ważne były te opiekujące się domem: many - duchy przodków, lary -
opiekunowie chaty i penaty - bóstwa spiżarni; zawsze oddawano im w ofierze część posiłku

•

geniusz

- boski element żyjący w każdym człowieku

•

początkowo nie budowano świątyń ani posągów

•

osobowe postrzeganie bóstw i budowa świątyń przybyły do Rzymu od Etrusków

•

trójca kapitolińska

: Jowisz, Junona, Minerwa

•

509 p.n.e.

- budowa świątyni Jowisza na Kapitolu

•

Mars

- bóg wojny, stróż pól i urodzajów; Westa - bogini domowego ogniska; Janus - bóg początku i

przejść

•

bardzo rozwinięte rytuały

•

obserwacja i interpretacja znaków: auspicia - z lotu ptaków i haruspicia - z wnętrzności zwierząt
ofiarnych

•

auspicia

były organizowane przez kolegium augurów, a interpretować je mógł urzędnik posiadający

imperium

•

dies fasti

lub nefasti - dzień nadający się lub nie do pełnienia czynności urzędowej (na podstawie

wróżb)

•

zasada „do, ut des” - „daję ci, abyś mi dał”

•

oswajanie kultów nieprzyjaciół, tolerancja innych wierzeń

•

twórca organizacji kultów religijnych - Numa Pompiliusz

•

kasta kapłanów:
◦

stanowiska sprawowane dożywotnio

◦

kolegium pontyfików (

pontifices)

: 9 + pontifex maximus; nadzór sakralny nad wszelkimi

czynnościami urzędowymi (de sacris), dzielanie rad w sprawach kultu, wskazywanie do jakiego

bóstwa należy się zwracać w konkretnej sprawie (indigamenta), nadzorowanie kalendarza (+
określanie dies fasti/nefasti), prowadzenie zapisków urzędowych; wybierane na zgromadzeniu 17.

losowo wybranych tribus

◦

pontifex maximus

: wyznaczał rex sacrorum, flamines maiores (Jowisza, Marsa i Kwiryna) oraz

dwunastu flamines minores (kult innych bogów); powoływał kolegium sześciu westalek (spośród
dziewcząt w wieku 6 - 10 lat, z najznakomitszych rodów, na 30 lat z zachowaniem czystości

sakralnej)

◦

kolegium augurów (

augures)

: z północnego szczytu Kapitolu (arx) obserwowali niebo i ptaki;

szczególne znaczenie miały pioruny, jako symbole Jowisza

◦

decemviri sacris faciundis

: zajmowali się konsultowaniem ksiąg

sybillińskich

, orzekali o

konieczności wprowadzenia nowego kultu, a następnie sprawowali nad nim nadzór

◦

haruspikowie

: zajmowali się haruspicjami; szczególne znaczenie miały wróżby z wątroby, której

model dzielono na 40 części, jako sfery wpływów różnych bogów

◦

septemviri epulones

: nadzorowali rytualne bankiety ku czci Jowisza

◦

104 p.n.e.

- lex Domitia - wybr kapłanów przez speecjalne zgromadzenie siedemnastu tribus

◦

fecjałowie (

fetiales

) : spełniali zasadniczą rolę przy wypowiadaniu wojny i zawieraniu pokoju;

najważniejszym aktem było rzucenie włóczni na teren nieprzyjaciela, co oznaczało początek
wojny

◦

sodalitates

: Salii tworzące kolegium 24 saliów, 1. marca rozpoczynali rytualny taniec wojenny ku

czci Marsa; Fratres Arvales - sprawy urodzaju, Luperci - pasterstwo

◦

flamen Dialis

- kapłan Jowisza; nie mógł patrzeć na uzbrojone wojsko, kozę i psa, nie mógł zetknąć

się z ciałem zmarłego, nie mógł opuszczać Rzymu

6

•

ofiary

: ściśle określone rodzaj, płeć i kolor zwierzęcia; kapłan przystępował do nich z zakrytą głową,

niepożądane odgłosy tłumiła muzyka fletów; suovetaurilia - ofiara z knura, barana i byka,
dokonywana podczas lustratio populi Romani

•

431 p.n.e.

- wzniesienie świątyni Apollinowi (Apollo Medicus)

•

399 p.n.e.

- lectisternia - symboliczne uczty dla bóstw, których posągi były umieszczane na specjalnych

łożach

•

IV w. p.n.e.

- kult Heraklesa, czczonego jako Victor lub Invictus

•

293 p.n.e.

- wprowadzenie kultu Asklepiosa za radą ksiąg sybillińskich

•

ideał Rzymianina

- człowiek mężny i pobożny; na najwyższym miejscu stawiano dobro państwa i

gminy, na ostatnim - korzyści osobiste; Rzymianka - surowa matrona i wierna towarzyszka męża oraz
mądra wychowawczyni synów.

WIELKIE PODBOJE W REJONIE MORZA ŚRÓDZIEMNEGO (264 - 146 P.N.E.)

Wojny punickie:

•

Przyczyny:
◦

Kartagina - kolonia fenicka, założona w 814 p.n.e. na terenach dzisiejszej Tunezji; zakładała swe
kolonie na terenie Hiszpanii, Sycylii i Korsyki oraz Sardynii

◦

ekspansja handlowa Kartaginy doprowadziła do starć z Grekami, zwłaszcza na Sycylii

◦

dążenia Rzymu do zajęcia Sycylii doprowadziły do powstania napięć

◦

306 p.n.e.

- traktat Philinosa: Italia dla Rzymu, Sycylia dla Kartaginy

◦

armia kartagińska

: triery, później pentery, słonie bojowe oraz konnica.

•

Pierwsza wojna punicka (264 - 241 p.n.e.):
◦

powód

: opanowanie Messany przez Mamertynów (synów Marsa) i zwrócenie się przez nich o

pomoc do Rzymian w obawie przed Kartagińczykami - pretekst dla Rzymian do wkroczenia na

Sycylię

◦

Rzymianie górowali pod względem liczebności wojsk lądowych i ich wyćwiczenia, Kartagińczycy

zaś dysponowali wspaniałą flotą

◦

261 p.n.e.

- budowa floty przez Rzymian, złożonej ze stu penter i dwudziestu trier; kruk -

ruchomy pomost

◦

260 p.n.e.

- bitwa pod Mylae - zwycięstwo Rzymian pod wodzą konsula Gajusza Duiliusza;

budowa columna rostrata, ozdobionej dziobami okrętów

◦

256 p.n.e.

- bitwa pod Eknomos - zwycięstwo Rzymian; udział wzięło w niej łącznie 680 okrętów;

wojska M. Atyliusza Regulusa lądują w Afryce, cała armia zostaje rozbita

◦

Hamilkar Barkas, wódz kartagiński, znacznie pogarsza sytuację Rzymian na Sycylii

◦

241 p.n.e.

- konsul Gajusz Lutacjusz Katulus odnosi decydujące zwycięstwo u wybrzeży Wysp

Egackich

◦

→ rozejm

: Kartagina traci Sycylię, zwalnia jeńców i musi wypłacić w ciągu 10. lat kontrybucję w

wysokości 3,2 tys. talentów.

•

Wojna z Galami na Nizinie Padańskiej:
◦

228 p.n.e.

- Rzymianie składają na Forum Boarium ofiarę z pary Galów i pary Greków

◦

225 p.n.e.

- Galowie ruszają na Etrurię

◦

224 p.n.e.

- armia rzymska niszczy Galów pod Telamonem

◦

222 p.n.e.

- Rzym zakłada nowe kolonie latyńskie: Placentię, Cremonę i Mutinę (Modena)

◦

220 p.n.e.

- budowa drogi łączącej Arminium (Rimini) z Rzymem - via Flaminia.

•

Druga wojna punicka (218 - 201 p.n.e.):
◦

228 p.n.e.

- Rzymianie zagarniają Sardynię i Korsykę - pierwsze prowincje

◦

226 p.n.e.

- układ z Hazdrubalem - granicą wpływów Kartaginy w Hiszpanii ma być rzeka Ebro

◦

221 p.n.e.

- śmierć Hazdrubala, dowództwo obejmuje Hannibal

◦

→ bezpośrednia przyczyna: zawarcie sojuszu (219 p.n.e.) Saguntu, który należał do punickiej
strefy wpływów, z Rzymem.

◦

Hannibal w Italii:
▪

218 p.n.e.

- wyprawa Hannibala przez Alpy do Italii (słonie!)

▪

Publiusz Korneliusz Scypio, konsul

▪

218 p.n.e.

- bitwa nad rzeką Ticinus, porażka P. Korneliusza Scypiona

7

▪

218 p.n.e.

- porażka połączonych armii P. Korneliusza Scypiona i Tyberiusza Semproniusza

Longusa nad Trebią

▪

217 p.n.e.

- klęska Gajusza Flaminiusza (nie dopełnił auspicjów) i Gnejusza Serwiliusza nad

Jeziorem Trazymeńskim; Gn. Flaminiusz zginął.

◦

Bitwa pod Kannami:
▪

Kwintus Fabiusz Maksymus

dyktatorem, objął taktykę wojny podjazdowej

▪

216 p.n.e.

- konsulami zostają Gajusz Terencjusz Warro i Lucjusz Emiliusz Paulus, których

armie ponoszą druzgocącą klęskę pod Kannami; w Rzymie zostają tylko dwa legiones urbanae,

jednak Hannibal nie zdecydował się uderzyć na miasto - liczył na rozpad związku italskiego

▪

ofiary z ludzi w Rzymie, jak w 228 p.n.e.

◦

Wojna na Sycylii i w Hiszpanii:
▪

213 p.n.e.

- konsul Marek Klaudiusz Marcellus przystępuje do krwawego oblężenia Syrakuz,

które w 215 p.n.e. opowiedziały się po stronie Kartaginy; oblężenie zakończyło się

zwycięstwem Rzymian w 212 p.n.e. (Archimedes!)

▪

211 p.n.e.

- dowództwo w Hiszpanii obejmuje P. Korneliusz Scypio (Afrykański Starszy); w

209 p.n.e.

zdobył centrum władzy punickiej, Kartagenę

▪

208 p.n.e.

- Rzymianie pokonują Hazdrubala, brata Hannibala pod Baeculą

▪

P. Korneliusz Scypio otrzymał tytuł imperatora; plemiona iberyjskie nie tylko uznały
zwierzchnictwo Rzymu, ale też ofiarowały Scypionowi tytuł królewski

▪

206 p.n.e.

- zwycięstwo Rzymian pod Ilipą

▪

211 p.n.e.

- Rzymianie zajmują Kapuę i pozbawiają w ten sposób zaopatrzenia armię

Hannibala; 209 p.n.e. - zajęcie Tarentu

▪

207 p.n.e.

- klęska i śmierć Hazdrubala w bitwie nad rzeką Metaurus; Hannibal wraca do

Afryki.

◦

Wojna w Afryce:
▪

205 p.n.e.

- P. Korneliusz Scypio zostaje konsulem w wieku 30. lat, z ominięciem cursus

honorum

▪

203 p.n.e.

- wojska rzymskie w Afryce

▪

P. Korneliusz Scypio pozyskuje dzięki sojuszowi króla Numidii, Massynissę i jego konnicę

▪

202 p.n.e.

- ostateczne zwycięstwo Rzymian w bitwie pod Zamą; Scypion uzyskuje

przydomek Africanus

▪

→ 201 p.n.e. - pokój: ziemie kartagińskie ograniczone do terenu Afryki, likwidacja
kartagińskiej floty, konieczność wypłacenia Rzymowi kontrybucji w wysokości 10 tys.

talentów (przez 5 lat), zakaz prowadzenia jakichkolwiek wojen bez zgody Rzymu; porządku
w Afryce ma pilnować król Numidii, Massynissa

▪

→ ujarzmienie nielojalnych sprzymierzeńców; powiększenie ager publicus; + Hiszpania i
Sycylia.

•

Trzecia wojna punicka (149 - 146 p.n.e.):
◦

Katon: „Ceterum censeo Carthaginem esse delendam”

◦

→ przyczyna: starcie Kartagińczyków z Massynissą

◦

147 p.n.e.

- dowództwo obejmuje P. Korneliusz Scypio Emilianus; wkroczył on do miasta,

zdobywając dom po domu, mordując wszystkich mieszkańców

◦

146 p.n.e.

- Kartagina poddaje się Rzymowi; teren, na którym wznosiło się miasto, zaorano i

poświęcono bogom podziemnym.

Wojny z państwami hellenistycznymi:

•

Przygotowania. Pierwsza wojna macedońska (215 - 205 p.n.e.):
◦

→ ekspansja Rzymu na terenie Ilirii (wojny iliryjskie, 229 - 228 p.n.e. i 219 p.n.e.) zaniepokoiła

Filipa V, władcę państwa Antygonidów

◦

→ pretekst do wojny: poselstwo Pergamonu, Rodos i Aten do Rzymu z prośbą o pomoc

◦

wojna z lat 215 - 205 p.n.e. stała się przyczyną drugiej wojny macedońskiej

◦

nowe pokolenie arystokracji rzymskiej podziwiało kulturę Hellenów, znało dobrze język grecki,

mogło więc podjąć walkę na hellenistycznym Wschodzie pod hasłem wolności Hellenów

◦

konsul roku 198 p.n.e., Tytus Kwinkcjusz Flamininus i konsul roku 189 p.n.e., Marek Fulwiusz

Nobilior, uchodzili za wielbicieli kultury greckiej

◦

Rzym starał siędziałać poprzez szeroko rozwinięty system sojuszy i państw klientelnych

8

◦

polityka państwa Antygonidów, Seleukidów i Lagidów polegała na łączeniu się sojuszami z

Rzymem przeciw sobie.

•

Druga wojna macedońska (200 - 196 p.n.e.):
◦

197 p.n.e.

- bitwa pod Kynoskefalai na terenie Tesalii, triumf rzymskich legionów nad

macedońską falangą

◦

→ 196 p.n.e. - pokój w dolinie Tempe na zasadach „divide et impera”: Filip V zrzeka się zdobyczy

na rzecz Pergamonu i Rodos, musi zapłacić Rzymowi 1 tys. talentów kontrybucji, wydać mu flotę
za wyjątkiem sześciu okrętów, ale mógł zachować nieograniczoną liczebnie armię lądową

◦

196 p.n.e.

- Flamininus ogłasza „wolność Hellenów” podczas igrzysk na Istmie Korynckim

◦

195 p.n.e.

- Flamininus podczas igrzysk nemejskich, po poskromieniu Nabisa w Sparcie, ogłasza

pokój w Grecji

◦

194 p.n.e.

- wojska rzymskie opuszczają Grecję.

•

Wojna z Antiochem (192 - 188 p.n.e.) → wojna syryjska:
◦

Antioch III

atakuje posiadłości Lagidów w Syrii i miasta greckie, pod wpływem ukrywającego się

u niego Hannibala

◦

191 p.n.e.

- klęska Antiocha pod Termopilami

◦

190 p.n.e.

- bitwa morska koło Side, zwycięstwo Rodyjczyków, będących w sojuszu z Rzymem;

flotą Antiocha dowodził Hannibal; decydująca bitwa pod Myonnessos - ostateczna klęska floty
Antiocha

◦

190 p.n.e.

- inwazja armii rzymskiej, pod wodzą L. Korneliusza Scypiona, na teren Azji Mniejszej

▪

189 p.n.e.

- klęska Antiocha pod Magnezją

▪

→ 188 p.n.e. - pokój w Apamei: konieczność oddania wszystkich zdobyczy Pergamonowi i
Rodos, wypłacenia Rzymowi 15 tys. talentów w ciągu 12. lat, ograniczenia floty do dziesięciu

okrętów i wyrzeczenia się utrzymania słoni bojowych oraz wydania Hannibala (zbiegł do
Bitynii i w 183 p.n.e. popełnił samobójstwo)

◦

początek II w. p.n.e.

- lata największego wpływu Scypiona Afrykańskiego:

▪

zasada divide et impera

▪

przeciwnik: Marek Porcjusz Kato (tristis censura)

▪

183 p.n.e.

- śmierć Publiusza Korneliusza Scypiona Afrykańskiego

▪

po śmierci Scypiona Rzym zrezygnował z polityki divide et impera, a przeszedł do brutalnej
aneksji i upokarzania przeciwników (np. zachowanie G. Popiliusza Laenasa: w Egipcie w 169
p.n.e.

zakreślił wokół siebie koło i powiedział, że nie wyjdzie z niego, dopóki Antioch nie

przyjmie żądań senatu).

•

Trzecia wojna macedońska (171 - 167 p.n.e.):
◦

→ przyczyny: umocnienie państwa Antygonidów, energiczna polityka króla Macedonii,
Perseusza; zbliżenie do Związku Achajskiego → wojna o charakterze

prewencyjnym

(wojna

uprzedzająca działania wroga)

◦

168 p.n.e.

- dowództwo obejmuje L. Emiliusz Paulus, który podejmuje błyskawiczne, dotąd

prowadzone mało skutecznie działania

◦

168 p.n.e.

- bitwa pod Pydną; godzina wystarczyła, aby rozgromić armię Perseusza; kres

monarchii Antygonidów, Macedonia została uznana za „wolną” od władzy królewskiej

◦

→ zmiana Macedonii w cztery zależne od Rzymu republiki (jak Illyricum), które miały płacić

Rzymowi tributum; ukarany został także Epir - za aktywne wsparcie Perseusza Rzymianie
spustoszyli cały Epir; Delos zostało ogłoszone portem wolnym od ceł - porto franco, skąd do tej

pory Rodos pobierała ogromne cło portowe; zniesienie w Rzymie podatku tributum -
bezpośredniego od obywateli

◦

tworzenie się podstaw Imperium Romanum.

•

Koniec niepodległości Macedonii i Grecji (148 - 146 p.n.e.):
◦

149 p.n.e.

- Andriskos, podający się za syna Perseusza i Laodiki, zostaje poparty przez większość

mieszkańców Macedonii

◦

148 p.n.e.

- oficjalne przyłączenie Macedonii do Rzymu jako prowincji

◦

147 p.n.e.

- odrzucenie przez Związek Achajski żądań wysuniętych przez L. Aureliusza Orestesa;

Kritoraos podburzył ludność grecką przeciw Rzymowi

◦

146 p.n.e.

- przeciw Grecji wyruszają armie namiestnika Macedonii, Metellusa, oraz armia

konsularna L. Mummiusza

◦

146 p.n.e.

- zburzenie Koryntu - Grecja nieformalnie traci niepodległość na rzecz Rzymu.

9

•

Podbój Hiszpanii (197 - 133 p.n.e):
◦

początkowo wobec lokalnych plemion (zwłaszcza Celtyberów i Luzytanów) stosowano zasadę

brutalnej siły, co wzmocniło opór ludności miejscowej

◦

od 180 p.n.e. za sprawą Tyberiusza Semproniusza Grakchusa, zaczęto liczyć się z miejscową

ludnością

◦

od 153 p.n.e. sytuacja w Hiszpanii znów się zmieniła - ponownie Rzym zaczął prowadzić zaciekłe

podboje

◦

139 p.n.e.

- niepokonany w bitwie przywódca powstania Luzytanów, Wiriatus, zostaje podstępnie

zamordowany, co zmusza Luzytanów do poddania się

◦

134/133 p.n.e.

- oblężenie i zdobycie Numancji (wojna numantyjska) przez P. Korneliusza

Scypiona Emilianusa

◦

niepodległość zachowała tylko górzysta, północno - zachodnia część Hiszpanii, pozostałe

terytoria stały się dla Rzymu źródłem srebra i żelaza.

•

Prowincja Azja:
◦

133 p.n.e.

- śmierć króla Pergamonu, Attalosa III, który zapisał w testamencie swe państwo

Rzymowi

◦

129 p.n.e.

- Rzymianom udaje się pokonać Aristonikosa, który stanął na czele ludności

zbuntowanej przeciwko włączeniu Pergamonu do Imperium Rzymskiego, i utworzyć nową
prowincję, Azję

◦

102 p.n.e.

- Rzym wypowiada wojnę Cylicji i wygrywa ją, w 101 p.n.e. tworzy kolejną prowincję -

Cylicję.

Przemiany ekonomiczne, społeczne i kulturalne w okresie wielkich podbojów:

•

Prowincje:
◦

główne źródło bogactw państwa

◦

provincia

- zakres działania urzędnika, powierzone mu zadania

◦

ludność była zobowiązana do opłacania tributum

◦

na Sycylii wprowadzono daninę w wysokości 10% zbioru na wzór lex Hieronica

◦

system podatkowy w prowincjach był zróżnicowany i dostosowany do lokalnych warunków i

tradycji

◦

publikani

- dzierżawcy zadań i prac publicznych; pobierali zyski z poboru ceł, opłat od pastwisk,

ager publicus

, eksploatacji kopalni...

◦

149 p.n.e.

- lex Calpurnia - powołanie specjalnych trybunałów, mających sądzić sprawy nadużyć w

prowincjach

◦

na czele prowincji stali pretorzy, rządzący prowincjami jako ich namiestnicy; często przedłużano

ich władzę o kolejny okres (prorogatio imperii)

◦

180 p.n.e.

- lex Villia annalis - ograniczenie prorogatio imperii

◦

namiestnikowi towarzyszyli w prowincji legati, kwestor i młodzi przedstawiciele rodzin
arystokratycznych

◦

civitates foederatae

- uprzywilejowane poleis, które dostarczały Rzymowi floty lub wojska, ale nie

płaciły podatków, miały własne sądownictwo, były zwolnione od kwaterowania wojsk rzymskich

(Ateny, Rodos, Massilia)

◦

civitates sine foedere liberae ac immunes

- nie miały przymierza z Rzymem, były zależne od senatu

◦

civitates stipendiariae

- największa grupa; płacące daniny na rzecz Rzymu.

•

Italia
◦

niewolnicy z prowincji stali się podstawą rozwoju nowego typu gospodarstw w Italii - praedia
suburbana

(„posiadłości podmiejskie”)

◦

większość skonfiskowanych gospodarstw stała się ager publicus, dostępnym do prywatnej

eksploatacji

◦

na południu Półwyspu Apenińskiego bardzo dochodowe stały się gospodarstwa nastawione na

hodowlę (handel wełną, skóry dla armii)

◦

na północy Italii ziemie wydarte Galom stały się obiektem intensywnej eksploatacji; założono tam

m.in. Akwileję, Bononię, Mutinę i Parmę

◦

na terenach blisko Rzymu coraz bardziej opłacała się gospodarka intensywna (np. uprawa

winorośli); aby ją stosować należało mieć znaczny kapitał, odpowiednio wielu
wykwalifikowanych niewolników i zapewniony zbyt produktów

10

◦

Marek Porcjusz Kato - pierwszy propagator gospodarki intensywnej; podstawą katońskiej villa

była praca niewolników

◦

zmiany w rolnictwie italskim wywołały ruinę plebsu wiejskiego, gospodarka chłopska przestała

być opłacalna; w efekcie wielu dawnych rolników przenosiło się do Rzymu, gdzie mogli
korzystać z rozdawnictw i dobrodziejstw patronów (w zamian byli dla nich przydatni na

zgromadzeniach); często masowo wchodzili w skład najuboższej ludności miejskiej - proletarii

◦

ruina plebsu groziła upadkiem armii

◦

niewolnik - instrumentum vocale (w odróżnieniu od zwierząt - instrumentum semivocale i niemych
narzędzi pracy - instrumentum mutum)

◦

popularne stały się rynki sprzedaży niewolników

◦

136 - 132 p.n.e.

- na Sycylii wybucha pierwsze powstanie niewolników

◦

najtrudniejszą sytuację mieli niewolnicy pracujący w kopalniach i kamieniołomach

◦

plebs urbana

zajmował się często rzemiosłem; rzemieślnicy organizowali się chętnie w collegia; do

zamożnej części plebsu miejskiego należeli budowlańcy i architekci oraz producenci dzieł sztuki,
rzeźbiarze i malarze.

•

Zmiany w społeczeństwie rzymskim:
◦

pod koniec III i w II w. p.n.e. nobilitas osiągnęła szczyt swej potęgi

◦

nowym źródłem dochodu dla arystokracji stał się wyzysk prowincji

◦

znacznie zaostrzyła się walka o urzędy

◦

grabież prowincji stała się dochodowa także dla wojska

◦

zwycięzcy wielkich bitew prześcigali się w budowie majestatycznych budowli sakralnych

◦

241 - 218 p.n.e.

- reforma komicjów centurialnych: liczbę centurii pierwszej klasy zmniejszono do

70., centurie equites pozostały w liczbie 5., a pozostałe 100 + 5 nieuzbrojonych; do przegłosowania
wniosku niezbędna była liczba 98. centurii

◦

w celu umocnienia swej pozycji najpotężniejsze rody nobilitas łączyły się poprzez sojusze i
małżeństwa w ugrupowania o charakterze personalnym (factiones)

◦

do Rzymu przyjeżdżali coraz częściej wybitni uczeni greccy

◦

w mieście rozpoczął się okres intensywnego budownictwa, rozwój architektury i sztuk

plastycznych; w okresie wielkich podbojów rozpoczął się napływ posągów i dzieł sztuki z państw
hellenistycznych

◦

senat inicjował bądź kontrolował przemiany religijne:
▪

odnowienie zwyczaju ver sacrum- poświęcenia Jowiszowi całego pokolenia zwierząt i ludzi,

urodzonych w roku następnym

▪

204 p.n.e.

- sprowadzenie kultu bogini Kybele (o charakterze orgiastycznym)

▪

186 p.n.e.

- senatus consultum de Bacchanalibus - prześladowania wyznawców Bachusa w całej

Italii

◦

equites

- bogaci obywatele, należący do centurii jazdy

▪

129 p.n.e.

- lex de reddendorum equorum - wykluczenie senatorów z centurii ekwickich; ci,

którzy objęli urzędy państwowe, rezygnowali z konia państwowego

▪

mieli prawo do złotego pierścienia i tuniki z wąskim purpurowym szlakiem

▪

przez dłuższy czas zasadniczo nie odróżniali się od arystokracji senatorskiej

◦

wielkie zyski publikanom przynosiła działalność bankierska, a w szczególności lichwa.

Późna republika (133 - 30 p.n.e.)

REFORMY GRAKCHÓW

Trybunat Tyberiusza Grakcha:

•

133 p.n.e.

- próba dokonania reformy agrarnej przez Tyberiusza Semproniusza Grakchusa:

◦

górna granica posiadania ager publicus ograniczona do 500 jugerów, dodatkowo 250 jugerów dla
dwóch synów każdego użytkownika

◦

nadwyżki ager publicus miały zostać przydzielone najbardziej potrzebującym chłopom jako działki
po 30 jugerów

◦

powołanie „komisji trzech” (tresviri) dla dokonania rozdziałów gruntów

11

•

senat, sprzeciwiony tej ustawie, zmusił drugiego trybuna ludowego, Marka Oktawiusza, do

zawetowania ustawy; Tyberiusz doprowadził do pozbawienia Oktawiusza urzędu

•

ostatecznie zgromadzenie przyjęło ustawę

•

Tyberiusz, w celu dokończenia swej reformy, ubiegał się ponownie o urząd trybuna ludowego na 132
p.n.e.

•

pierwsze rozruchy wywołali zwolennicy Grakchusa, w drugich górą byli przeciwnicy, a najwyższy

kapłan, Scypio Nazyka, ogłosił Tyberiusza buntownikiem

•

w wyniku rozruchów zginął sam Tyberiusz i wielu jego zwolenników.

Program reform Gajusza Grakcha:

•

124 p.n.e.

- Gajusz Grakchus zostaje wybrany na trybuna ludowego na 123 p.n.e.

•

reformy

:

◦

przywrócenie prawa odwołania się do ludu (provocatio) w wypadku wyroków śmierci

◦

złagodzenie warunków służby wojskowej (zakaz poboru młodzieży poniżej 17. roku życia,
zwolnienie żołnierzy od pokrywania kosztów ekwipunku)

◦

lex frumentaria

- regularna miesięczna sprzedaż taniego zboża dla najuboższych

◦

przyznanie cenzorom prawa przeprowadzania w Rzymie przetargu na dzierżawy dochodów z

prowincji Azja

◦

lex iudicaria

- wykluczenie senatorów z orzekania przed trybunałem o zdzierstwa (oddanie sądów

w ręce ekwitów)

◦

wznowienie ustawy brata sprzed 10. lat, wznowiene działania „komisji trzech”

◦

założenie kolonii Junonii na miejscu dawnej Kartaginy (wykorzystał to senat, oskarżając
Grakchusa o „bezbożność”)

•

122 p.n.e.

- zamieszki wywołane projektem ustawy dot. nadania obywatelstwa ogółowi wolnych

mieszkańców Italii; Gajusz Grakchus popełnia samobójstwo

•

uformowanie się ugrupowania optymatów, broniącego republiki przed wszelkimi próbami reform; w
opozycji do niego stanęli popularzy, którzy zabiegali o względy ludu, wnosząc nowe leges agrariae i
leges frumentariae.

KONFLIKTY W RZYMIE W LATACH 120 - 88 P.N.E.

Reforma wojskowa Mariusza:

•

schyłek II w. p.n.e.

- okres serii przekupstw na wielką skalę i klęsk militarnych

•

111 - 105 p.n.e.

- wojna z Jugurtą, synem króla Numidii, Massynissy

◦

Jugurta po otrzymaniu zachodniej części Numidii napadł na wschodnią, która przypadła jego

brat, Adherbalowi

◦

Jugurta przekupuje dowódców rzymskiej armii, doprowadzając do zawarcia haniebnego dla

Rzymu pokoju

◦

110 p.n.e.

- wznowienie wojny i ponowne przekupstwa Jugurty

◦

109 p.n.e.

- do Afryki zostaje wysłany Kwintus Cecyliusz Metellus, który pokonuje Jugurtę w

bitwie

◦

107 p.n.e.

- konsulem zostaje homo novus Gajusz Mariusz, któremu powierzono dalsze

prowadzenie wojny w Afryce

◦

104 p.n.e.

- wspaniały triumf Mariusza, w którym prowadzony był (ujęty w 105 p.n.e.) Jugurta (po

triumfie stracony)

•

113 - 101 p.n.e.

- wojna z Cymbrami i Teutonami

:

◦

113

p.n.e. - klęska Rzymian pod Noreią

◦

105 p.n.e.

- klęska Rzymian pod Aransio (Orange)

◦

102 p.n.e.

- armia pod wodzą Mariusza pokonuje Teutonów w bitwie pod Aquae Sextiae

◦

101 p.n.e.

- zwycięska dla Mariusza bitwa z Cymbrami pod Vercellae

•

100 p.n.e.

- Mariusz zostaje po raz szósty wybrany na konsula

•

reforma armii:

◦

pobór ochotników

◦

służba trwająca ok. 16. lat

◦

skromny żołd i ekwipunek

12

◦

zniesienie różnic w uzbrojeniu

◦

legion staje się jednolitą jednostką ciężkozbrojnej piechoty

◦

jednostką taktyczną staje się kohorta, złożona z trzech manipułów

◦

ustawienie szyku bojowego zależało wyłącznie od decyzji wodza

◦

symbolem legionu stał się srebrny orzeł (aquila), a strata orła w czasie bitwy była dla legionu

największą hańbą, oznaczała jego zagładę

◦

trwałe zespolenie interesów wojska i wodza - armia była gotowa pójść wszędzie za zwycięskim

wodzem

•

103 p.n.e.

- ustawy trybuna ludowego Lucjusza Apulejusza Saturninusa:

◦

lex de maiestate

(o obrazie ludu rzymskiego) wprowadzała sądzenie za zdradę stanu, samowolne

rozpoczęcie wojny itp.

◦

znaczne obniżenie ceny zboża dla ludu

◦

lex agraria

, przyznająca weteranom działki po 100 jugerów w Afryce

•

101 p.n.e.

- trybun Gajusz Serwiliusz Glaucja przywraca ekwitom władzę w trybunałach o zdzierstwo

(odebraną im w 106 p.n.e.)

•

100 p.n.e.

- Saturninus jako trybun zgłosił projekt nadań ziemi dla weteranów w koloniach na Sycylii,

w Galii, Achai i Macedonii, czemu sprzeciwił się plebs
◦

senat podejmuje uchwałę senatus consultum ultimum

◦

samosąd rozwścieczonego tłumu na Saturninusie i Glaucji.

Wojna ze sprzymierzeńcami:

•

pod koniec II w. p.n.e.

sprzymierzeńcy stanowili 2/3 armii, nie chroniły ich żadne prawa

przysługujące obywatelom, zlikwidowane zostało ius migrationis, sprzymierzeńcy byli pomijani w
projektach reform agrarnych

•

po zakończeniu wojen punickich nastąpił szybki rozwój miast italskich, silnie rozwinął się tam
euergetyzm - dobrodziejstwo osób prywatnych

•

w prowincjach Rzymianie i Italikowie występowali jako zwarta grupa w stosunku do Greków i
innych podległych ludów

•

91 p.n.e.

- trybunem ludowym zostaje Marek Liwiusz Druzus, który przygotował 4 ustawy:

◦

wzrost liczby senatorów do 600 (+ 300 ekwitów)

◦

rozdział wszystkich pozostałych gruntów w Italii

◦

obniżka cen zboża dla proletariatu

◦

nadanie pełni praw obywaltelskich ogółowi mieszkańców Italii
▪

owe projekty doprowadziły do zabójstwa Druzusa

•

90 - 88 p.n.e.

- wojna ze sprzymierzeńcami (

bellum sociale

) :

◦

przyczyna

: wypadki w Auskulum - rozruchy w teatrze, zamordowanie pretora i wszystkich

pozostałych w mieście Rzymian

◦

główną rolę w wojnie odgrywali Samnici i Marsowie (wojna marsyjska), a wśród nich Gajusz

Popiusz Mutylus i Pompediusz Silo

◦

po stronie Rzymu opowiedzieli się tylko Etruskowie i Umbrowie

◦

sprzymierzeńcy utworzyli własną organizację państwową: stolicę w Korfinum, 500 - osobowy
senat, dwóch konsulów i dwunastu pretorów, bili własną monetę, ich armia liczyła ok. 100 tys.

ludzi

◦

do pokonania sprzymierzeńców nie wystarczyło dwóch konsulów, dodatkowo na legatów

powołano najbardziej doświadczonych strategów rzymskich, m. in. Mariusza i Sullę

◦

lex Iulia

(Juliusz Cezar) - sprzymierzeńcy wierni Rzymowi mają otrzymać pełne prawa

obywatelskie

◦

89 p.n.e.

- lex Plautia Papiria - przyznanie obywatelstwa wszystkim sprzymierzeńcom, którzy w

ciągu 60. dni złożą broń; doprowadziła do tego, że z armii sprzymierzeńców wykruszały się
kolejne ludy

◦

88 p.n.e.

- Rzymianie pokonują resztki sił federacji italskiej

◦

częściowy sukces plemion italskich - uzyskały one stopniowo obywatelstwo rzymskie

•

nowa warstwa społeczna - arystokracja municypialna

•

87 p.n.e.

- Lucjusz Korneliusz Cynna włącza nowych obywateli do wszystkich 35. tribus

•

do programu popularów dołączyło hasło równouprawnienia całej wolnej ludności Italii.

13

WOJNY Z MITRYDATESEM I KONFLIKTY WEWNĘTRZNE (88 - 71 P.N.E.)

Początek wojen z Mitrydatesem VI, królem Pontu:

•

120 - 63 p.n.e.

- panowanie Mitrydatesa VI Eupatora, który dążył do stworzenia silnego państwa

pontyjskiego nad Morzem Czarnym; pierwszym jego krokiem było zajęcie tzw. Małej Armenii,
później zajęcie Kolchidy i zawładnięcie dawnym państwem bosporańskim (110 p.n.e.)

•

88 p.n.e.

- Mitrydates wkracza do prowincji Azja, gdzie większość miast otwiarała mu bramy i witała

jako oswobodziciela; w Efezie wydał edykt wzywający do rzezi Rzymian i Italików przebywających

w miastach Azji Mniejszej - zamordowano ok. 80 tys. ludzi

•

w Rzymie na dowódcę w wojnie wyznaczono Lucjusza Korneliusza Sullę, jednak popularzy nie

uznali tej decyzji i wybrali własnego dowódcę - Mariusza; Sulla opanował Rzym, a Mariusz uciekł do
Afryki

•

87 p.n.e.

- Sulla ląduje w Grecji

•

86 p.n.e.

- zdobycie i złupienie Aten przez wojska Sulli; dwie wygrane bitwy z Mitrydatesem: pod

Cheroneą i Orchomenos

•

85 p.n.e.

- Mitrydates zawiera kompromisowy pokój z Rzymem w Dardanos.

Pierwsza wojna domowa:

•

87 - 84 p.n.e.

- popularzy z Cynną na czele uzyskują przewagę w Rzymie, po zdobyciu miasta (wraz z

Mariuszem) w 87 p.n.e.

•

86 p.n.e.

- Cynna i Mariusz obejmują konsulat; Mariusz umiera po kilku dniach urzędowania, a

Cynna zostaje zamordowany przez zbuntowanych żołnierzy

•

85 p.n.e.

- Sulla ląduje ze swą armią w Brundizjum, dołączają do niego: Gnejusz Pompejusz, Kwintus

Cecyliusz Metellus Pius i Marek Licyniusz Krassus

•

Samnum

i Praeneste zostają doszczętnie zniszczone, po tym jak Samnici i Lukanowie zdecydowali się

na zbrojny opór, a w Praeneste ukrył się syn Mariusza, Mariusz ( xD )

•

1/2 listopada 82 p.n.e.

- decydująca bitwa o Rzym, stoczona u Bramy Kolińskiej, którą wygrały wojska

Sulli.

Dyktatura Sulli:

•

rozpoczęcie rządów od ogłoszenia lis proskrypcyjnych, czyli listy osób skazanych na śmierć;
niewolnicy proskrybowanych mieli pomagać Sulli w ujęciu i zabiciu swoich panów, otrzymywali za

to wolność i nazwisko ich „wyzwoliciela”; stali się oni postrachem Rzymu i główną podporą
dyktatora na zgromadzeniach

•

Sulla wynagrodził swych weteranów, osiedlając ich w Etrurii

•

82 p.n.e.

- interrex Lucjusz Waleriusz Flakkus powołuje Sullę na dyktatora na czas nieograniczony

celem uporządkowania spraw republiki (dictator legibus scribundis et reipublicae constituendae)

•

reforma ustroju

:

◦

powiększenie liczby senatorów do 600. (+ ekwici)

◦

do senatu mają wchodzić wszyscy urzędnicy, poczynając od kwestora

◦

powiększenie liczby magistratów: kwestorzy 12 → 20, pretorzy 6 → 8

◦

uporządkowanie zarządu prowincji

◦

o przydziale prowincji miał decydować senat, a namiestnictwo powinno być jednoroczne

◦

o ponowny konsulat można się ubiegać po upływie dziesięciu lat

◦

wzmocnienie władzy senatu kosztem zgromadzeń i trybunatu

◦

ograniczenie weta trybunów i pozbawienie ich możliwości pełnienia innych urzędów

◦

zniesienie reform grakchańskich

◦

trybunały de repetundis ponownie przechodzą w ręce senatu

◦

powiększenie składu niektórych kolegiów kapłańskich do piętnastu członków

•

niezadowolenie wśród nobilitas

•

79 p.n.e.

- Sulla rezygnuje z dyktatury, umiera w Kampanii w 78 p.n.e.

•

80 - 72 p.n.e.

- walki z ostatkami marianów (stronników Mariusza), którym przewodził Kwintus

Sertoriusz, w Hiszpanii; w 78 p.n.e. dołączył do nich Marek Perperna po nieudanej próbie obalenia
ustroju sullańskiego

•

w obozie Sertoriusza doszło do rozłamu, na czele spisku stanął Perperna i doprowadził do
zamordowania Sertoriusza; sam Peperna nie miał jednak charyzmy rywala i uległ wysłanemu do

14

Hiszpanii Gnejuszowi Pompejuszowi w 72 p.n.e.; Pompejusz uzyskał przydomek Magnus

Trzecia wojna z Mitrydatesem (74 - 63 p.n.e.):

•

król Bitynii, Nikomedes III, zapisuje w testamencie swe państwo Rzymowi

•

Mitrydates wystąpił w obronie Bitynii i porozumiał się z Sertoriuszem; skorzystał także z pomocy

piratów

•

74 p.n.e.

- senat powierza prowadzenie wojny Lucjuszowi Licyniuszowi Lukullusowi i Markowi

Aureliuszowi Kotcie; drugiemu nie udało się obronić Bitynii

•

74 - 73 p.n.e.

- oblężenie Kyzikos

•

73 p.n.e.

- Lukullus wkracza do państwa Pontu; w końcu wymusza na Mitrydatesie otwartą bitwę

koło Kabeny, którą wygrywa; Mitrydatesowi udaje się uciec, a schronienia udziela mu król Armenii,

Tigranes

•

69 p.n.e.

- Lukullus interweniuje w Armenii - bitwa u bram Tigranokerty, którą wygrali Rzymianie

•

wycofanie armii rzymskiej spowodowało, że Mitrydates stopniowo odzyskiwał utracone tereny

•

stronnicy Krassusa doprowadzili do odebrania dowództwa Lukullusowi, a jego następcą został Gn.

Pompejusz

Powstanie Spartakusa:

•

73 p.n.e.

- bunt gladiatorów w Kapui, którego przywódcą i organizatorem był Spartakus

•

spisek wykryto, ale 78. niewolników zdołało zbiec i schronić się na stokach Wezuwiusza

•

poza Spartakusem wodzami powstania wybrano Kriksosa i Ojnomaosa

•

do gladiatorów przyłączyli się niewolnicy i drobni rolnicy (charakterystyczne!), armia urosła do 10

tys. ludzi

•

73 p.n.e.

- przeciwko powstańcom zostaje wysłana armia propretora Klaudiusza Glabera; szybko

została rozbita na stokach Wezuwiusza

•

nowe wojska wysłane przeciw Spartakusowi zostały rozbite w bitwie na otwartym polu

•

72 p.n.e.

- wojska Kriksosa odłącza się od armii Spartakusa i ponosi zupełną klęskę w bitwie z armią

konsulów; Spartakus z centrum Italii zdecydował się wrócić na południe Półwyspu, a potem

przeprawić się na Sycylię, co się nie powiodło

•

senat udzielił nadzwyczajnych uprawnień pretorowi Markowi Licyniuszowi Krassusowi, na pomoc

przybył z Hiszpanii Pompejusz, a w Brundizjum wylądowała armia namiestnika Macedonii

•

71 p.n.e.

- bitwa koło Brundizjum - armia niewolnicza ponosi klęskę, Spartakus zostaje posiekany na

kawałki na polu bitwy.

SYTUACJA W RZYMIE W LATACH 70 - 62 P.N.E.

Reformy roku 70 p.n.e.:

•

konsulami zostają Gnejusz Pompejusz i Marek Krassus - optymaci i gorliwi sullańczycy

•

Pompejusz

- dwukrotny triumfator, który odziedziczył po przodkach wielkie majątki i klientelę;

obiecał popularom przywrócenie pełni władzy trybunów ludowych

•

Krassus

- najbogatszy człowiek w Rzymie, chętnie pożyczał pieniądze bez procentu i zjednywał sobie

senatorów różnymi przysługami

•

reformy

:

◦

przywrócenie pełni władzy trybunów

◦

lex Aurelia

- skład trybunałów sądzących nadużycia w prowincjach: podział składu na trzy grupy,

senatorów, ekwitów i tribunii aerarii
▪

proces przeciwko Werresowi, namiestnikowi Sycylii w latach 73 - 71 p.n.e., oskarżycielem był

Marek Tulliusz Cycero; Werres nie czekał na wyrok, w 70 p.n.e. opuścił Rzym.

Źródła ekonomicznej potęgi nobilów. Wyzysk prowincji:

•

konsulowie roku 70 p.n.e. nie naruszyli ekonomicznych decyzji Sulli - dzięki proskrypcjom
sullańskim i wojnom wyrosły wielkie majątki

•

walki wyborcze już od etapu wyboru edylów

•

narastała nienawiść mieszkańców prowincji; jej skrajnym przejawem była rzeź Rzymian i Italików w

prowincji Azja i na Delos w 88 p.n.e.

•

Lukullus - podziwiany na prowincji, znienawidzony w Rzymie.

15

Kampania wschodnia Pompejusza:

•

początek kariery stronnika popularów, Gajusza Juliusza Cezara (ur. 100 p.n.e.)

•

Marek Porcjusz Kato, nieprzejednany optymata, słynął ze swej odwagi osobistej i zaciekłej obrony
interesów nobilitas

•

Marek Tulliusz Cycero, jako homo novus, pragnął wejść do grupy nobilów; bronił koncepcji republiki
opartej na ścisłej współpracy senatorów i ekwitów

•

63 p.n.e.

- Cezar zostaje wybrany na pretora (na rok następny) i na kapłańskie stanowisko pontifex

maximus

•

67 p.n.e.

- lex Gabinia - Pompejusz obejmuje nadzwyczajne dowództwo na morzu i wyrusza na czele

wielkiej armii przeciw piratom; ich pokonanie zajęło mu trzy miesiące

•

66 p.n.e.

- początek kampanii wschodniej Pompejusza:

◦

wojna z Mitrydatesem

:

▪

początkowo taktyka wojny podjazdowej

▪

w bitwie Rzymianie uzyskują pełne zwycięstwo

◦

król Armenii, Tigranes, złożył Pompejuszowi akt poddaństwa

◦

nowe prowincje - Bitynia i Pont

◦

64 p.n.e.

- Pompejusz wkracza do Syrii i przekształca ją w rzymską prowincję

◦

63 p.n.e.

- armia rzymska w Judei, którą Pompejusz przyłącza do Imperium jako część prowincji

Syria

◦

63 p.n.e.

- syn Mitrydatesa, Farnakes, występuje przeciw ojcu, Mitrydates popełnia samobójstwo

◦

Partia jedynym niezależnym państwem na terenie Azji

◦

62 p.n.e.

- Pompejusz wraca do Italii.

Sprzysiężenie Katyliny:

•

66 p.n.e.

- Lucjusz Sergiusz Katylina staje na czele grupy arystokratów, którzy nie odnieśli sukcesu w

kosztownej i zaciekłej walce o urzędy

•

64 p.n.e.

- sprzysiężenie katylinarczyków: będą się starać o wybór Katyliny na konsula, a jeśliby się to

nie udało, dokonają przewrotu siłą; ich głównym hasłem było zniesienie długów

•

63 p.n.e.

- Cycero wykrywa spisek

•

62 p.n.e.

- wojska spiskowców zostają rozgromione w bitwie pod Pistoią, ginie również Katylina.

POTWÓR TRÓJGŁOWY

Układ trzech:

•

62 p.n.e.

- Pompejusz wraca z kampanii wschodniej; zatwierdzeniu jego zarządzeń na Wschodzie

sprzeciwiają się nie tylko optymaci, ale nawet Krassus

•

60 p.n.e.

- ugoda Cezara z Krassusem i Pompejuszem, zwana pierwszym triumwiratem

•

59 p.n.e.

- konsulat Cezara i Marka Kalpurniusza Bibulusa, populara i optymaty

•

reformy:

◦

reforma agrarna - przydziały ziemi mieli otrzymać obywatele mający przynajmniej troje dzieci

◦

rezygnacja z uzgadnianiem projektów z senatem i wnoszenie wniosków bezpośrednio na komicja

◦

podział terenów w Kampanii na działki po 10 jugerów

◦

zatwierdzenie zarządzeń Pompejusza na Wschodzie

◦

obniżenie publikanom ryczałtu na dzierżawę podatków z prowincji Azja

◦

lex Iulia de repetundis -

podniesienie kar za zdzierstwa w prowincjach, określenie bliżej

kompetencji namiestników i reguł sprawozdawczości finansowej obowiązującej namiestników po
złożeniu urzędu.

Podbój Galii:

•

58 p.n.e.

- Cezar uzyskuje na pięć lat zarząd Galii Przedalpejskiej

•

57 p.n.e.

- początek podboju Galii niepodległej („comata”), zamieszkanej głównie przez plemiona

celtyckie

•

56 p.n.e.

- zakończenie podboju Galii; odnowienie triumwiratu w Luce:

◦

konsulami narok 55 p.n.e. mają zostać Krassus i Pompejusz

◦

namiestnictwa: Pompejusz - Hiszpania, Krassus - Syria, Cezar - Galia.

16

Wojna z Wercyngetoryksem:

•

55 i 54 p.n.e.

- wyprawy Cezara do Brytanii

•

55 p.n.e.

- walki z Germanami nad Renem, zakończone rzezią Germanów

•

53 p.n.e.

- wybuch wielkiego powstania w Galii, na czele którego stanął wódz Arwenów,

Wercyngetoryks:
◦

nieudany dla Rzymian szturm na Gergowię

◦

oblężenie Alezji

, w której schronił się Wercyngetoryks

◦

51 p.n.e.

- wojska rzymskie opanowują sytuację

◦

46 p.n.e.

- triumf Cezara, w którym był prowadzony wódz Arwenów.

Wyprawa Krassusa przeciw Partom:

•

53 p.n.e.

- Krassus wkracza do Mezopotamii

•

władca Partii, Orodes II, oddał dowództwo lokalnemu księciu Surenie

•

Partowie dysponowali ciężkozbrojną jazdą typu cataphraci (jeźdźców i konie pokrywała kolczuga)

•

53 p.n.e.

- bitwa pod Karrami - klęska Rzymian, ginie Krassus

•

śmierć Krassusa była wydarzeniem decydującym o rozpadzie układu trzech, wywierał on bowiem
duży wpływ na Cezara.

DRUGA WOJNA DOMOWA (49 - 45 P.N.E.)

Rzym u progu wojny domowej (58 - 49 p.n.e.):

•

58 p.n.e.

- przywódca radykalnej części plebsu, Publiusz Klodiusz, zostaje trybunem ludowym

◦

inicjator ustawy ograniczającej władzę cenzorów

◦

ustawa, na mocy której podlegał karze wygnania każdy, kto skazał obywatela bez sądu (zemsta

na Cyceronie)

•

zbliżenie optymatów i Pompejusza

•

52 p.n.e.

- śmierć Klodiusza i rozruchy na jego pogrzebie; miał je słumić Pompejusz, który został

konsulem bez kolegi i sprawuje de facto władzę dyktatorską w Rzymie; Katon zaczyna popierać

działania Pompejusza

•

znaczącą reformą Pompejusza były ustawy o nadużyciach wyborczych

•

Cezar próbował zaocznie uzyskać konsulat na 48 p.n.e.; po trudnościach zaproponował, że zatrzyma
tylko namiestnictwo Galii Przedalpejskiej lub Illyricum

•

funkcje konsulów w latach 51 - 49 p.n.e. obejmowali zaciekli przeciwnicy Cezara

•

49 p.n.e.

- Cezar zostaje uznany za wroga państwa, a Pompejusz otrzymuje nadzwyczajne

pełnomocnictwo od senatu

•

styczeń 49 p.n.e.

- Cezar przekracza Rubikon („alea iacta est”).

Kampanie z lat 49 - 45 p.n.e.:

•

Od Rubikonu do Farsalos:
◦

na wieść o otrzymaniu przez Cezara poparcia ze strony municypiów, Pompejusz zdecydował się

na opuszczenie Rzymu

◦

Cezar zajął się umacnianiem swej władzy w Rzymie

◦

49 p.n.e.

- Cezar pokonuje armię hiszpańską, któej dowódcą był Marek Terencjusz Warro, pod

Ilerdą

◦

Cezar uzyskuje stanowisko dyktatora i zostaje wybrany konsulem na 48 p.n.e.

◦

bazą operacyjną Pompejusza stało się Dyrrachium na wybrzeżu Epiru

◦

cezarianie mieli w Grecji problemy z aprowizacją, ponieważ Pompejuszowi udało się zniszczyć
ich okręty transportowe

◦

9. sierpnia 48 p.n.e.

- bitwa pod Farsalos, którą wygrali cezarianie; Pompejusz uciekł

◦

Cezar darował życie wszystkim przedstawicielom arystokracji senatorskiej, którzy dostali się w

jego ręce, m.in. Markowi Juniuszowi Brutusowi

◦

wrzesień 47 p.n.e.

- Cycero uzyskuje przebaczenie od Cezara

•

Wojna w Afryce i Hiszpanii:
◦

po opuszczeniu Grecji Pompejusz skierował się do Egiptu, gdzie został zamordowany na oczach
rodziny

◦

Cezar został wplątany w dynastyczne spory w Egipcie, gdzie wdał się w romans z Kleopatrą,

17

siostrą Ptolemeusza XIII

◦

w Azji Farnakes zaatakował Bitynię; Cezar pokonał go w bitwie pod Zelą w 47 p.n.e. („veni, vidi,
vici”

)

◦

w Afryce dowódcy Pompejusza zawiązali sojusz z Jubą II, władcą Numidii
▪

Kato - obrona Utyki; po jej zdobyciu popełnił samobójstwo (46 p.n.e.)

▪

46 p.n.e.

- przegrana przez pompejańczyków bitwa pod Tapsos

▪

królestwo Juby II stało się rzymską prowincją Africa Nova

◦

kampania w Hiszpanii:
▪

silny ośrodek oporu zorganizował tu syn Pompejusza, Gn. Pompejusz Młodszy

▪

sytuację utrudniały bunt wśród legionów Cezara

▪

46 p.n.e.

- Cezar zdobywa Kordobę

▪

45 p.n.e.

- ciężka i krwawa bitwa pod Mundą, w której Cezar ostatecznie pokonał

pompejańczyków; ocalał młodszy syn Pompejusza, Sekstus, który do 36 pn.e. utrzymał

pirackie państwo na Sycylii i innych wyspach.

DYKTATURA CEZARA

Podstawy władzy Cezara:

•

zwiększenie liczby senatorów do 900

•

Cezar chętnie korzystał z przysługującego mu prawa polecania kandydatów na urzędy

•

45 p.n.e.

- Cezar uzyskuje tytuł imperatora, będąc jednocześnie dyktatorem i konsulem

•

początek 44 p.n.e.

- Cezar otrzymuje funkcję dyktatora wieczystego (dictator perpetuo), dożywotnią

władzę trybuńską (tribunicia potestas) i przydomek pater patriae

•

Cezar nie ukrywał swej pogardy dla instytucji republiki; podejrzewano, że dąży do jawnej władzy

monarchicznej

•

początki właściwego kultu cesarskiego.

Reformy Cezara:

•

wyjście poza koncepcję miasta - państwa rządzącego wielkim imperium, zwrócenie uwagi na

prowincje

•

symboliczny trybut nałożony na Galię, zmniejszenie podatków z prowincji Azja i odebranie ich

poboru publikanom, zastąpienie dziesięciny podatkiem gruntowym na Sycylii

•

hojne nadawanie obywatelstwa mieszkańcom prowincji, np. Galii Przedalpejskiej w 49 p.n.e.

•

zakładanie licznych kolonii, w których osiedlano całe grupy obywateli

•

polepszenie warunków w armii, podwojenie żołdu legionistom

•

wprowadzenie do senatu wielu homines novi

•

ostrożność i szukanie kompromisów wobec plebsu miejskiego

•

przeciwstawienie się wciąganiu niewolników do walk

•

reforma kalendarza, który obowiązywał do 1582 r.

Idy marcowe:

•

15. marca 44 p.n.e.

- zabójstwo Cezara w wyniku spisku, na czele którego stanęli G. Kasjusz Longinus

i M. Juniusz Brutus („Et tu, Brute, contra me?”)

•

Cezar padł przed posągiem Pompejusza (w Kurii Pompejusza), ugodzony wielokrotnie sztyletami.

WOJNY DOMOWE PO ŚMIERCI CEZARA

Sytuacja w Rzymie:

•

zabójcy Cezara schronili się na Kapitolu

•

testament dyktatora:

głównym spadkobiercą został wnuk jego siostry, Gajusz Oktawiusz; klauzula o

rozdaniu mieszkańcom miasta sporej sumy pieniędzy

•

po spaleniu zwłok Cezara tłum ruszył podpalać domy spiskowców; ci jednak uciekli z Rzymu

•

Gajusz Oktawiusz przyjął imię Caius Iulius Caesar Octavianus i z własnego majątku zaczął wypłacać
ludowi sumy przyznane przez Cezara

•

przywódcy antycezariańskiego spisku opuścili Italię i udali się na Wschód, gdzie zaczęli gromadzić
armię

18

•

październik 44 p.n.e.

- zerwanie „rozejmu” między Markiem Antoniuszem a Oktawianem; Cycero,

będący w konflikcie z Antoniuszem (Filipiki), poparł Oktawiusza

•

luty 43 p.n.e.

- oblężenie Mutiny przez Antoniusza, gdzie schronił się Decymus Juniusz Brutus

•

senat odmówił uznania Cezara za konsula, jednak ten zdecydował się przeprowadzić zamach stanu

•

43 p.n.e.

- Oktawian uzyskuje konsulat i przeprowadza ustawę o wyjęciu spod prawa morderców

Cezara

Triumwirat:

•

listopad 43 p.n.e.

- spotkanie M. Antoniusza, G. Oktawiusza i M. Emiliusza Lepidusa koło Bononii:

◦

wspólne działanie jako tresviri reipublicae constituendae

◦

ogłoszenie list proskrypcyjnych (śmierć Cycerona, Lucjusza Cezara i Paulusa Lepidusa)

◦

organizacja nowej armii przeciwko „tyranobójcom”

•

42 - 30 p.n.e.

- brutalne konfiskaty i wywłaszczenia, co doprowadziło do zrujnowania struktury

społecznej Italii

•

Kasjusz i Brutus dysponowali bogactwem wszystkich prowincji wschodnich

•

jesień 42 p.n.e.

- rozstrzygająca bitwa pod Filippi - dzięki wojskowym talentom Antoniusza siły

spiskowców zostały rozbite

•

podział imperium:

Antoniusz - prowincje wschodnie, Oktawiusz - prowincje zachodnie, Lepidus -

Afryka

Antoniusz na Wschodzie:

•

romans z Kleopatrą w Egipcie

•

po wojnie peruzyńskiej zawarł z Oktawianem układ w Brundizjum, w wyniku którego miał poślubić

starszą siostrę Cezara

•

39 p.n.e.

- wybuch wojny z Partami, w której wojskami Antoniusza dowodzi Publiusz Wentydiusz i w

dwóch bitwach pokonuje Partów
◦

37 p.n.e.

- odbicie Jerozolimy z rąk partyjskich i osadzenie na tronie Heroda - państwo rzymskie

zostało otoczone od Wschodu wieńcem wiernych sojuszników

◦

36 p.n.e.

- Antoniusz wyrusza na Partów przez Armenię, jednak armia rzymska zostaje zmuszona

do odwrotu

◦

34 p.n.e.

- reorganizacja i odrodzenie armii, pokonanie Armenii

◦

34 p.n.e.

- triumf nad Armenią w Aleksandrii, w którym bierze udział Kleopatra i jej dzieci z

Antoniuszem oraz Cezarion.

Akcjum i koniec wojen domowych:

•

38 - 36 p.n.e.

- wojna Oktawiana z Sekstusem Pompejuszem:

◦

39 p.n.e.

- układ w Puteoli - triumwirowie uznają władzę Pompejusza nad wyspami

◦

wielka bitwa morska u wybrzeży Sycylii - M. Wipsaniusz Agryppa niszczy piracką flotę

Pompejusza

•

Lepidus wycofuje się z życia publicznego, zachowując jedynie kapłańską godność pontifex maximus

•

33 p.n.e.

- formalne wygaśnięcie triuwiratu

•

32 p.n.e.

- wojna propagandowa - Oktawian ujawnia treść testamentu Antoniusza, nastawiając

przeciw niemu Rzymian i wypowiada wojnę Kleopatrze:
◦

jesień 32 p.n.e.

- Antoniusz przerzuca swe wojska do Grecji

◦

M. Agryppa blokuje dostawy żywności do bazy w Akcjum

◦

3. wrzesień 31 p.n.e.

- bitwa pod Akcjum:

▪

morze: zniszczenie floty Antoniusza

▪

ląd: legiony Antoniusza przechodzą na stronę Oktawiana

◦

Antoniusz popełnia samobójstwo, w ślad za nim (30 p.n.e.) idzie Kleopatra

◦

Oktawian po śmierci Kleopatry zamienia Egipt w rzymską prowincję.

19

ROZWÓJ KULTURY RZYMSKIEJ W II - I WIEKU P.N.E.

Przemiany w obyczajach:

•

moda na Grecję:
◦

napływ greckich dzieł sztuki

◦

poznanie osiągnięć kultury duchowej Greków

◦

nauczanie w szkołach zarówno Greki, jak i łaciny

•

budowa luksusowych domów,a przy nich ogrodów przez rzymską arystokrację

•

częste rozwody

•

wystawne, luksusowe uczty

•

wyraźny wzrost roli kobiet (np. Serwilii, matki Marka Brutusa).

Budownictwo i rzeźba:

•

intensywne zmiany w wyglądzie miast italskich i samego Rzymu

•

budowa wielopiętrowych kamienic (insulae)

•

monumentalna architektura w Rzymie, którą umożliwiło wykorzystanie trawertynu i cementu

•

55 p.n.e.

- Pompejusz buduje w Rzymie pierwszy kamienny teatr

•

Juliusz Cezar rozpoczął przebudowę Forum Romanum

•

arystokracja mieszkała w domach budowanych na wzór grecki

•

rozwój rzeźby portretowej.

Przemiany w religii:

•

intensywna helenizacja religii:
◦

212 p.n.e.

- wprowadzenie za radą ksiąg sybillińskich igrzysk ku czci Apollina - ludi Apollinares,

które składały się z wyścigów w cyrku i zawodów literackich.

•

duża rola kultów wschodnich, np. kultu Wielkiej Macierzy, Izydy i Serapisa

•

brak religii prywatnej; religia miała zawsze charakter publiczny i była silnie związana z polityką

•

Kwintus Mucjusz Scewola - trzy typy religijności: poetycki (mistyczny), filozoficzny i religia

obywatelska

•

Cycero, „De natura deorum”

•

wielka popularność magii, astrologii i okultyzmu.

Filozofia i literatura rzymska:

•

najbliższa mentalności Rzymian stała się filozofia stoicka, mniejszą popularnością darzony był
epikureizm

•

Cycero dostosował do języka łacińskiego terminologię filozofii greckiej

•

pamiętniki Juliusza Cezara

•

Gajusz Sallustiusz Kryspus - historyk

•

Marek Terencjusz Warro - traktaty o rolnictwie

•

Liwiusz Andronikus - przekład „Odysei” na język łaciński

•

Tytus Makcjusz Plautus - komedie

•

Gnejusz Newiusz - epos

•

Kwintus Enniusz - „Annales”

•

rozwój poezji lirycznej i epistolografii.

20

Wczesne cesarstwo rzymskie (30 p.n.e. - 193 n.e.)

PRYNCYPAT AUGUSTA

Kształtowanie podstaw nowego ustroju:

•

pryncypat

- forma monarchii opartej na sile armii, ale przy poszanowaniu instytucji republikańskich

•

30 - 23 p.n.e.

- pierwszy etap kształtowania pryncypatu

◦

27 p.n.e.

- senatorowie obdarzają Oktawiana przydomkiem Augustus

◦

senat objął zwierzchnictwo nad prowincjami spokojnymi, niewymagającymi stacjonowania

większych sił militarnych, w gestii cesarza znalazły się prowincje wymagające silnej obsady
wojskowej, jak Galia, Hiszpania, Syria

◦

do 23 p.n.e.

August sprawował władzę nad państwem jako wybierany corocznie konsul

•

23 p.n.e.

- ciężka choroba Augusta

◦

przyjęcie tribunicia potestas

•

12 p.n.e.

- przyjęcie przez Augusta godności pontifex maximus

•

2 p.n.e.

- August ogłoszony przez senat pater patriae.

Funkcjonowanie nowego ustroju za panowania Augusta:

•

najważniejszym urzędem republikańskim pozostał konsulat, jednak oprócz dwóch konsulów

zwyczajnych zaczęto wybierać konsulów pomocniczych; od 5 n.e. listę kandydatów na urząd
konsulów i pretorów ustalała specjalna komisja senatorska

•

pozostałe urzędy republikańskie miały charakter pomocniczy, cesarz przejął kompetencje cenzorów

•

nowe urzędy z nominacji cesarskiej:
◦

curator riparum

miał zaopatrywać Rzym w wodę zdatną do picia

◦

prefekt zaopatrzenia zaopatrywał Rzym w zboże

◦

vigiles

- czuwanie nad bezpieczeństwem i gaszenie pożarów

◦

prefekt miasta - tylko senator, miał odpowiadać za bezpieczeństwo w stolicy i sądownictwo

apelacyjne, podlegały mu kohorty miejskie

•

29 p.n.e.

- zmniejszenie liczby senatorów do sześciuset

◦

senat utracił wpływ na politykę zagraniczną, ale zyskał wpływ na wyniki głosowań w komicjach
centurialnych , wybór konsulów, uprawnienia sądownicze i legislacyjne

•

cesarz bił monety złote i srebrne, senat zaś brązowe

•

senat uzyskałtakże nowe uprawnienia w chwili śmierci Augusta - orzekał o jego ewentualnej

deifikacji bądź potępieniu (damnatio memoriae)

Polityka społeczna Augusta:

•

Stan senatorski i ekwicki:
◦

grupy te stały się podporą rządów Augusta

◦

teoretycznie najważniejszą rolę w państwie odgrywał stan senatorski: zarezerwowane były dla

niego najwyższe urzędy, pierwsze rzędy w teatrze, amfiteatrach i cyrku

◦

senatorom zabroniono wstępu do prowincji Egipt, stała się ona osobistą domeną cesarską,

zarządzał nią ekwita najwyższej rangi (praefectus Aegipti)

◦

nowi senatorowie pochodzili ze stanu ekwickiego i arystokracji italskiej; ich bowiem August

darzył szczególnym zaufaniem

◦

znacznie ograniczony został awans arystokracji prowincjonalnej

◦

przynależność do stanu ekwitów nie obejmowała członków rodzin i nie była dziedziczna

◦

na wszelkich spektaklach ekwici zajmowali miejsca zaraz za senatorami

◦

bezżenni i bezdzietni mieli ograniczone prawo dziedziczenia majątków, ustawy tępiły zwłaszcza
cudzołóstwo.

•

Inne grupy społeczne:
◦

rozkwit życia municypialnego w Italii

◦

pax Augusta

- długo oczekiwany czas pokoju i rozwoju gospodarczego

◦

utworzenie granic Italii na Alpach

◦

odżyły poleis w Grecji właściwej i Azji Mniejszej

21

◦

polityka nacechowana nieufnością do aspiracji politycznych ludu rzymskiego

◦

coraz większe i wspaniałe igrzyska - polityka panem et circenes

◦

polityka wobec niewolników i wyzwoleńców:
▪

2 p.n.e.

- ustawa limitująca liczbę niewolników, których można było wyzolić na mocy

testamentu

▪

4 n.e.

- prawo ograniczające wiek wyzwalającego i wyzwalanego

▪

10 n.e.

- potwierdzenie starej ustawy orzekającej, że w razie zabicia pana na terenie domu

mają być skazani na śmierć wszyscy niewolnicy, którzy przebywali w pobliżu.

Reforma armii:

•

legiony stały się regularną armią, w której służba wynosiła 20 lat, a żołd wynosił 225 denarów rocznie

•

6 n.e.

- ustanowienie specjalnego skarbca wojskowego, z którego wypłacano odprawy

•

każdy legion miał swój numer, przydomek i symbol, a także wyznaczone miejsce dłuższego
stacjonowania; orzeł cesarskie legionu był złoty

•

personel legionu stanowili centurionowie, najbardziej doświadczeni mieli możliwość awansu na
prefekta obozu; wyżsi rangą oficerowie należeli do stanu senatorskiego bądź ekwickiego; legionistów

rekrutowano tylko spośród obywateli rzymskich z Italii

•

ważną rolę odgrywały wojska posiłkowe - auxilia, które były rekrutowane wyłącznie spośród

niemającej obywatelstwa rzymskiego ludności prowincji, często po odbyciu służby żołnierze
otrzymywali prawa obywatelskie; w skład tych oddziałów wchodziły jednostki piechoty (cohortes) i

jazdy (alae)

•

uzupełnieniem armii lądowej była flota (classis), którą odnowił i zrekonstruował Agryppa

•

utworzenie specjalnych wojsk i oddziałów o charakterze policyjnym; pretorianie , służący w takich
kohortach, mieli 16 - letni czas służby i żołd w wysokości 2 denarów (16 asów) dziennie, wyróżniali

się ozdobnym strojem, a ich dowódca (praefectus praetorio) był najwyższej rangi ekwitą i prawą ręką
cesarza

•

rodzaj policji tworzyły kohorty miejskie, pełnili ją tylko mieszkańcy Rzymu i Italii, ich dowódcą był
praefectus urbi

•

coraz większą wagę przykładano do oblegania miast i obrony miejsc ufortyfikowanych,

udoskonalono różne machiny oblężnicze i obronne.

Granice imperium:

•

wszystkimi operacjami wojennymi Augusta kierował Agryppa, a po jego śmierci w 12 p.n.e. dwaj

pasierbowie - Tyberiusz i Druzus

•

9 p.n.e.

- Druzus podjął się podboju Germanii, ale wkrótce umarł

•

8 p.n.e.

- Tyberiusz uzyskuje tribunicia potestas, ale w wyniku problemów rodzinnych opuszcza Rzym

w 6 p.n.e.; wraca z Rodos w 4 p.n.e. i ponownie uzyskuje względy Augusta

•

19 p.n.e.

- Agryppa dokonuje ostatecznego podboju Hiszpanii, którą podzielono na 3 prowincje

•

w rejonie Alp utworzono trzy małe prowincje, a otoczoną nimi Galię Narbońską w 23 p.n.e. oddano

w administrację senatu

•

Imperium, poprzez prowincje Noricum, Raetia (podbita przez Druzusa) i Moesia, oparło swe granice o
Dunaj

•

12 - 10 p.n.e.

- podbój

Illyricum

(Panonia i Dalmacja) przez Tyberiusza

◦

6 - 9 p.n.e.

- powstanie, które stłumił Tyberiusz

•

uznanie granicy na Eufracie i zaprzestanie prób podboju państwa Partów

◦

20 p.n.e.

- Tyberiusz odzyskuje od Partów wcześniej utracone orły i znaki legionów

•

nowe prowincje: Galacja i Judea (6 p.n.e.)

•

12 p.n.e.

- plan podboju Germanii:

◦

budowa ołtarza Romy i Augusta w Lugdunum (Galia) - zatwierdzenie władzy Rzymu w Galii

◦

9 p.n.e.

- wojska Druzusa docierają do Łaby i między Renem a Łabą zostaje utworzona prowincja

Germania

◦

9 n.e.

- bunt wzniecony przez plemię Cherusków pod wodzą Arminiusza:

▪

druzgocąca klęska Rzymian w Lesie Teutoburskim

▪

zaprzestanie podboju Germanii, Ren wyznacza granice Imperium.

22

August i bogowie:

•

August dążył do odrodzenia religii rzymskiej:
◦

odbudował i odnowił wiele starych świątyń, a ponadto wzniósł nowe:

▪

zakończenie budowy świątyni Venus Genetrix

▪

2 p.n.e.

- budowa świątyni Marsa Mściciela (Mars Utor)

◦

lansowanie kultu Marsa jako praprzodka ludu rzymskiego i mściciela śmierci Juliusza Cezara

oraz klęsk zadanych przez nieprzyjaciół

◦

propagowanie kultu Apolla, którego uznał za osobistego opiekuna:
▪

28 p.n.e.

- świątynia Apolla na Palatynie, z biblioteką w krużgankach

◦

przywrócenie wielu zaniedbanych ceremonii religijnych

◦

należał do wszystkich czterech wielkich kolegiów kapłańskich

◦

zorganizowanie ludi saeculares w 17 p.n.e.

◦

niechęć do kultów wschodnich, a zwłaszcza do religii egipskiej

•

wprowadzenie elementów kultu boskiego osoby cesarza:
◦

29 p.n.e.

- dedykacja świątyni boskiego Juliusza na Forum Romanum

◦

lansowanie kultu Romulusa i Eneasza

◦

25 p.n.e.

- początek kultu Geniusza Augusta w Rzymie

◦

oficjalną religią obywateli powinien być kult Geniusza Augusta i jego larów

◦

bezpośredni kult Augusta jako boga został zarezerwowany dla prowincji:
▪

23 p.n.e.

- budowa świątyni bogini Romy i Augusta w Pergamonie; kolejne takie świątynie

budowano w Nikomedii, Bitynii i Galacji, a później w Smyrnie

◦

August czczony był jako ktoś między człowiekiem a bogiem; ofiary składano częściej w intencji

(pro salute) władcy, niż jemu samemu

◦

kult cesarski na Zachodzie:
▪

u zbiegu Rodanu i Saony postawiono ołtarz, nad którym sprawował kult kapłan

◦

ukoronowaniem polityki religijnej Augusta była jego pośmiertna apoteoza
▪

17. września 14 n.e.

- senat uznaje Augusta za boga w postaci divus Augustus, a wdowa po

cesarzu, Liwia Druzylla, została jego kapłanką (flamina), Germanik zaś kapłanem.

Kultura za czasów Augusta:

•

Horacy: Graecia capta ferum victorem cepit etartis / intulit agresti Latio

•

architektura:

◦

najwięcej uwagi poświęcił August samemu Rzymowi, dostosowywał go do roli światowego
imperium

◦

postęp w budownictwie, masowe stosowanie wypalanej cegły i rozpowszechnianie okładziny z
marmuru

◦

pomniki zwycięstw i podbojów: tropea i łuki triumfalne

◦

teatr Marcellusa - dwupiętrowa kolumnada

◦

mauzoleum Augusta, Ołtarz Pokoju, Panteon (Agryppa), termy Agryppy na Polu Marsowym

◦

Forum Augusti

ze świątynią Marsa Mściciela

•

literatura:

•

Publiusz Wergiliusz Maro (70 - 19 p.n.e.) - Eneida

•

Kwintus Horacjusz Flakkus (65 - 8 p.n.e.) - Epody, Satyry, Pieśni (Exegi monumentum aere perennius... ;
Non omnis moriar...), Listy

•

twórcy elegii miłosnych: Propercjusz i Tibullus

•

Publiusz Owidiusz Nazo (43 p.n.e. - 18 n.e.) - Amores, Ars amatoria, Metamorfozy, Kalendarz (Fasti),
Tristia, Listy z Pontu

(na wygnaniu od 8 n.e.)

•

Tytus Liwiusz - Ab urbe condita.

Problem sukcesji:

•

Julia - córka Augusta i Skrybonii - najpierw została wydana za syna Oktawii, Marcellusa, a po jego

śmierci za Agryppę (dzieci: Gajusz, Lucjusz, Agryppa Postumus, Julia, Agryppina); wszystkie dzieci
Julii i Agryppy stały się pasierbami Tyberiusza, który po śmierci Agryppy został zmuszony do

poślubienia Julii (z żoną, Wipsanią, miał syna Druzusa)

23

•

2 i 4 n.e.

- śmierć Gajusza i Lucjusza - jedynym następcą staje się Tyberiusz, który musiał adoptować

swego bratanka, Germanika, którego żoną była Agryppina, wnuczka Augusta

•

14 n.e.

- August umiera w kampańskiej Noli w obecności Liwii.

PANOWANIE DYNASTII JULIJSKO - KLAUDYJSKIEJ (14 - 68 N.E.)

Tyberiusz, 14 - 37 n.e.:

•

syn Liwii (z Klaudiuszów), adoptowany przez Oktawiana → Tyberiusz Juliusz Cezar

•

miał dystans wobec skłonnego do pochlebstw otoczenia, sympatią nie darzyli go ani Tacyt, ani

Swetoniusz

•

wypróbowany i wybitny wódz, ale bez doświadczenia w administracji

•

adoptował prawnuczka Augusta, Germanika (syna Agryppiny)

•

14 n.e.

- bunt żołnierzy w Germanii i

Illyricum

:

◦

wojsko żądało podwyżki żołdu, zwolnienia weteranów i skrócenia służby do 16. lat

◦

wysłany nad Dunaj Druzus szybko uporał się z buntem

◦

Germanik z wielkim trudem opanował sytuację w Germanii

•

Germanik został wysłany do Armenii, która ponownie dostała się w ręce Partów
◦

nowy namiestnik Syrii - posłuszny Tyberiuszowi Gnejusz Kalpurniusz Pizon

◦

na tronie Armenii osadzono oddanego Rzymowi Artaksjasza

◦

przekształcenie Kapadocji w prowincję

◦

Germanik umarł w Syrii, Agryppina przewiozła prochy męża do Rzymu, witana demonstracyjnie

w Atenach

◦

Pizon został oskarżony o otrucie Germanika i popełnił samobójstwo

•

Tyberiusz dbał o rozwój prowincji i zmniejszał obciążenia finansowe

•

21 n.e.

- bunt Edulów i Trewirów w Galii

•

17 - 24 r.

- powstanie w Numidii i prowincji Afryka, kierowane przez Takfarinasa

•

23 r.

- niespodziewana śmierć Druzusa, którego otruła żona, Liwilla

•

Eliusz Sejan - prefekt pretorianów i najbardziej zaufany powiernik Tyberiusza
◦

został kochankiem Liwilli, która z jego inicjatywy otruła Druzusa

◦

poprzez śmierć Druzusa chciał poślubić jego żonę i wejść do rodziny cesarskiej

◦

Tyberiusz opuścił Rzym w 26 r. i udał się na Capri

◦

31 r.

- Sejan zostaje nagle pozbawiony władzy, oskarżony o zdradę i stracony

•

prześladowania, obejmujące elitę: senatorów i ekwitów

•

następcy: najmłodszy syn Germanika, Gajusz, i wnuk cesarza, Tyberiusz Gemellus, po śmierci
Tyberiusza cesarzem ogłoszono Gajusza.

Gajusz Kaligula (37 - 41 n.e.):

•

już na początku panowania kazał zabić Tyberiusza Gemellusa

•

społeczeństwo rzymskie łudziło się, że rządy Kaliguli będą łagodne, niestety przewyższył on
okrucieństwem wszystkich cezarów

•

w krótkim czasie opróżnił skarbiec państwa; aby go zapełnić, konfiskował majątki i nakładał podatki

•

kazał sobie oddawać cześć boską, czym sprowokował konflikt z Żydami

•

w wyniku poczynań Kaliguli doszło do udanego zamachu na cesarza.

Klaudiusz (41 - 54 n.e.):

•

syn Druzusa, brata Tyberiusza, i Antonii

•

historycy zarzucali mu zależność od potężnych wyzwoleńców (Narcyza i Pallasa) oraz od żon

(Messaliny i Agryppiny)

•

inskrypcje wskazują na to, że Klaudiusz był władcą sumiennym, który interesował się sprawami

prowincji, prawodawstwem i administracją

•

wprowadził do senatu przedstawicieli Galii, zwanej Gallia Comata

•

dążąc do usprawnienia administracji cesarskiej, zorganizował wielkie kancelarie dzielące się na cztery
resorty: ab epistulis, a libellis, a rationibus, a studiis

•

wzrosła liczba i znaczenie prokuratorów

•

zdołał załagodzić konflikt między Żydami a Grekami w Aleksandrii

24

•

43 r.

- wojska rzymskie lądują na południu Brytanii i szybko docierają do Tamizy (przybył tam sam

cesarz) - nowa prowincja, Britannia

•

45 r.

- utworzenie po trudnej wojnie dwóch nowych prowincji cesarskich w Afryce: Mauretania

Caesarniensis

i Mauretania Tingitana

•

46 r.

- zmienienie niezależnego państwa trackiego w nową prowincję - Thracia

•

Narcyz doprowadził do śmierci Messaliny, kolejną żoną cesarza została jego bratanica, Agryppina,
wspierana przez Pallasa; Agryppina miała syna z poprzedniego małżeństwa - Lucjusza Domicjusza

Ahenobarusa, którego Tyberiusz adoptował i od tej chwili Lucjusz nazywał się Neron Klaudiusz
Cezar

•

po śmierci Klaudiusza wierne Agryppinie kohorty pretoriańskie obwołały cesarzem Nerona.

Neron (54 - 68 n.e.):

•

54 - 59 r.

- Quinquennium Neronis: państwem de facto rządzą prefekt pretorianów Burrus i filozof

Lucjusz Anneusz Seneka

•

Neron nie interesował się sprawami państwa, pasjonowały go różne dziedziny sztuki

•

66 r.

- cesarz udaje się do Grecji, gdzie występuje na różnego rodzaju zawodach

•

cesarz zlecił zabójstwo swej matki, która zaczęła okazywać względy Brytanikowi (którego kazał
otruć); rozwiódł się z Oktawią (kazał ją uśmiercić) i ożenił się z Sabiną Poppeą

•

62 r.

- umiera Burrus, wkrótce potem Seneka zostaje zmuszony do samobójstwa

•

64 r.

- ogromny pożar Rzymu, o który zostali oskarżeni chrześcijanie

•

budowa Domus aurea; przy odbudowie Rzymu powstawały szerokie ulice z otwartymi dziedzińcami i

portykami

•

55 r.

- wyprawa do Armenii (dow. Gnejusz Domicjusz Korbulo); w jej wyniku wojska partyjskie

opuściły Armenię, ale jej królem pozostał Tiridates (brat króla partyjskiego); w 66 r. odbyło się

uroczyste przekazanie insygniów królewskich

•

61 r.

- powstanie w Brytanii, na czele którego stanęła królowa Icenów, Boudikka; Brytom udało się

zająć Camulodunum, Londinium i Verulamium; działania Gajusza Swetoniusza Paulinusa

przywróciły rzymskie panowanie

•

66 - 73 r.

- powstanie w Judei:

◦

Józef Flawiusz wyróżnił w społeczeństwie Judei cztery ugrupowania politycze a zarazem sekty

religijne: saduceuszy, faryzeuszy, esseńczyków i zelotów

◦

największą rolę podczaas powstania odegrali zeloci

◦

na czele armii stanął Tytus Flawiusz Wespazjan (oblężenie Jerozolimy)

•

niezadowolenie z rządów Nerona:

◦

65 r.

- zlikwidowanie spisku senatorów pod wodzą Gajusza Kalpurniusza Pizona

◦

68 r.

- przeciw Neronowi występują dowódcy legionów: Gajusz Juliusz Windeks i Serwiusz

Sulpicjusz Galba

◦

68 r.

- w wyniku buntu pretorianów Neron zostaje zmuszony przez swego wyzwoleńca do

samobójstwa.

Rok czterech cesarzy (68 - 69 n.e.):

•

Serwiusz Sulpicjusz Galba

- 73-letni; zgubiło go oszczędzanie na nagrodach dla żołnierzy i

pretorianów; został zamordowany

•

Marek Salwiusz Otto

- został pobity pod Kremoną i popełnił samobójstwo

•

Aulus Witeliusz

- dowódca legionów w Germanii; pobił Ottona pod Kremoną

•

Tytus Flawiusz Wespazjan

- pobił Witeliusza w kolejnej bitwie pod Kremoną, sam Witeliusz zginął w

starciach w Rzymie
◦

oddał namiestnictwo Judei swemu synowi, Tytusowi

◦

Tytus złamał opór powstańców, w 70 r. Jerozolima została całkowicie zburzona

◦

71 r.

- wspólny triumf Wespazjana i Tytusa, walki w Judei upamiętnił później łuk Tytusa

◦

wielkie powstanie w Galii i Germanii

, kierowane przez Cywilisa, wodza Batawów; Mucjanus

szybko przywrócił pokój na tych terenach.

25

PANOWANIE DYNASTII FLAWIUSZÓW (69 - 96 N.E.)

•

Wespazjan (69 - 79 n.e.):
◦

nie tylko utalentowany wódz, lecz także dobry administrator i prawodawca

◦

lex de imperio Vespasiani

(69 r.) - ustawa precyzująca uprawnienia cesarza; przyjął wiele funkcji,

które pełnili jego poprzednicy

◦

dążenie do zapewnienia ciągłości dynastii:

▪

69 r.

- synowie Wespazjana, Tytus i Domicjan, otrzymują godność cezarów

▪

71 r.

- Tytus otrzymuje imperium proconsulare i tribunicia potestas

▪

73/74 r.

- obaj bracia pełnią wspólnie cenzurę

▪

Tytus pełnił funkcję pretora pretorianów

◦

„wymieszanie” składu etnicznego legionów

◦

77 - 84 r.

- Brytanią zarządza Gnejusz Juliusz Agrykola

◦

zwiększenie poboru poboru podatków

◦

budowa Forum Vespasiani i początek budowy Koloseum

•

Tytus (79 - 81 n.e.):

◦

24. sierpnia 79 r.

- wybuch Wezuwiusza - zniszczenie Pompejów, Stabiów i Herkulanum

•

Domicjan (81 - 96 n.e.):
◦

doskonały administrator

◦

umocnienie granicy z Germanami

◦

umocnienie władzy na Agri Decumantes (83 r.)

◦

konstruowanie umocnień granicznych

◦

wojny z Dakami

:

▪

85 - 86 r.

- pierwsza faza, niepomyślna dla Rzymian

▪

88 r.

- cesarz osobiście udaje się na front, odnosi sukcesy

▪

89 r.

- zawarcie pokoju z Decebalem, wywołane koniecznością poskromienia buntu

Saturninusa w Górnej Germanii

◦

reformy:

▪

zastąpienie wyzwoleńców ekwitami w cesarskich kancelariach

▪

wprowadzenie ekwitów do rady przy princepsie

▪

uporządkowanie systemu podatkowego

▪

poszczególne castra mają składać się z jednego legionu

◦

przyjął dożywotnią funkcję cenzora

◦

rozszerzył kult własnej osoby przez używanie tytułu dominus ac deus

◦

konflikt z senatem:
▪

pozbycie się opozycji

▪

93 lub 94 r.

- kara śmierci dla byłego konsula, Maniusza Acyliusza Glabriona

◦

18. września 96 r.

- Domicjan zostaje zamordowany w wyniku spisku i skazany na niepamięć

przez senat.

PANOWANIE DYNASTII ANTONINÓW (96 - 192 N.E.)

•

Nerwa (96 - 98 r.):
◦

pogorszenie sytuacji w Dacji

◦

98 r.

- adoptowanie Marka Ulpiusza Trajana.

•

Trajan (98 - 117 r.):
◦

pierwszy cesarz pochodzący z prowincji (Hiszpania Betyka)

◦

stoicyzm, którego patronem był Herkules

◦

piewcy: Pliniusz Młodszy, Dion Chrysotomos

◦

występował jako opiekun dzieci, twórca systemu alimentacji, ulubieniec bogów i żołnierzy

◦

wódz, niestrudzony cesarz - wojownik

◦

wojny z Dakami:

▪

101 - 102 r.

- pierwsza wojna dacka:

26

•

Rzymianie docierają do Siedmiogrodu i zajmują dacką stolicę, Sarmizegetuzę

•

zmuszenie Decebala do zawarcia pokoju

▪

wybudowanie mostu na Dunaju

▪

105 - 106 r.

- druga wojna dacka:

•

Decebal atakuje Mezję

•

cesarz ponownie zdobywa Sarmizegetuzę

•

Decebal popełnia samobójstwo

•

nowa prowincja - Dacia

•

Kolumna Trajana

◦

106 r.

- włączenie do Imperium Arabii Skalistej, co umożliwiło kontrolę Jedwabnego Szlaku

◦

114 - 117 r.

- wojna partyjska:

▪

opanowanie Armenii i przekształcenie jej w rzymską prowincję

▪

nowe prowincje: Mezopotamia i Asyria

▪

powołanie na króla Partów Partanspatesa jako wasala Rzymu (monety: Rex Parthis datus)

▪

wysłannicy Chesroesa, poprzedniego króla Partów, wywołali w 116 r. powstanie w

Mezopotamii

▪

w Cyrenajce, Egipcie i na Cyprze

dochodzi do buntu ludności żydowskiej.

•

Hadrian (117 - 138 n.e.):
◦

znawca kultury, wielbiciel hellenizmu

◦

zaniechał podbojów i prowadził politykę zbrojnego pokoju

◦

zrezygnował ze wschodnich zdobyczy Trajana, za wyjątkiem Arabii Skalistej

◦

rzeź ludności żydowskiej w Cyrenajce, Egipcie i na Cyprze - zasada vae victis („biada
zwyciężonym”)

◦

reorganizacja armii w Brytanii i Germanii

◦

budowa umocnień granicznych: limes Germanicus, limes Raeticus, Wał Hadriana (Brytania, od

strony Kaledonii)

◦

reformy wojskowe:
▪

uzupełnienie szeregów w miejscu stacjonowania danej jednostki ludnością miejscową

▪

nowe oddziały lekkozbrojnej piechoty i jazdy - numeri

▪

nowa straż przyboczna, składająca się z jeźdźców z plemiona Batawów

◦

132 - 135 r.

- wojna w Judei:

▪

przyczyny:

wprowadzenie zakazu obrzezania (130 r.), postanowienie wzniesienia nowego

miasta, ze świątynią Jowisza Kapitolińskiego na gruzach Jerozolimy

▪

przywódca

- Szymon Bar Kochba

▪

wojna partyzancka, straty wśród Rzymian

▪

posiłki z różnych części Imperium

▪

skutki:

wymordowanie ludności żydowskiej w Palestynie, nowa prowincja konsularna - Syria

Palaestina

, osada weteranów - Colonia Aelia Capitolina na gruzach Jerozolimy

◦

reformy prawno - administracyjne:

▪

powiększenie funduszu alimentacyjnego

▪

hierarchiczne uporządkowanie urzędników ekwickich

▪

edykt wieczysty (edictum perpetuum) - kodyfikacja prawa pretorskiego

▪

wydawanie reskryptów - odpowiedzi na listy obywateli

▪

uporządkowanie sądownictwa - ustanowienie dla Italii czterech sędziów do spraw cywilnych

◦

rozbudowa wielu starych miast i budowa nowych

•

Antoninus Pius (138 - 161 n.e.):
◦

odznaczał się wyjątkową łagodnością i cenił pokój

◦

przyłączenie do Brytanii południowej części Kaledonii i budowa Wału Antonina

◦

wycofanie sędziów konsularnych

◦

niepokój na granicach Imperium

◦

Rzymem kierował w jego imieniu zięć i następca, Marek Aureliusz.

•

Marek Aureliusz (161 - 180 r.) z Lucjuszem Werusem (161 - 169 r.):
◦

wojna z Partami:

▪

161 r.

- król Partów, Wologazes III, osadza na tronie Armenii swego kandydata

27

▪

162 r.

- Wologazes III pokonuje namiestnika Syrii i przekracza granice Imperium

▪

163 - 165 r.

- rzymska wyprawa przeciw Partom, na czele której faktycznie stoi legat Werusa,

Awidiusz Kasjusz
•

zajęcie Armenii, północnej Mezopotamii, zdobycie i zniszczenie Ktezyfontu

▪

165 r.

- pospieszne zawarcie pokoju z Partami

◦

167 - 180 r.

- wojny markomańskie:

▪

wojnę rozpoczęli Obiowie i Longobardowie, najeżdżając Italię w 169 r.

▪

z powodu braku ludzi powołano pod broń niewolników, gladiatorów i przestępców

▪

najwyższe dowództwo obejmują homines novi - Tyberiusz Klaudiusz Pompejanus i Publiusz

Helwiusz Pertinaks

▪

172 - 173 r.

- klęski Markomanów i kapitulacja Kwadów

▪

175 r.

- kapitulacja Jazygów

▪

rewolta na wschodzie, gdzie cesarzem ogłosił się Awidiusz Kasjusz; rewoltę szybko stłumił

Pertinaks

▪

177 r.

- nowa wojna z Markomanami i Kwadami, zakończona pokojem zawartym w 180 r.

przez syna Marka Aureliusza, Kommodusa

◦

17. marca 180 r.

- Marek Aureliusz umiera.

•

Kommodus (180 - 192 n.e.):
◦

zaniechał dalszych podbojów i nie dbał o umocnienie granic

◦

nieudany zamach, w wyniku którego cesarz rozpoczął wojnę z senatem

◦

popularny wśród ludu dzięki organizowaniu walk gladiatorskich

◦

ograniczenie samowoli dzierżawców w Afryce

◦

dążył do deifikacji za życia jako nowe wcielenie Herkulesa

◦

31. grudnia 192 r.

- zamach na Kommodusa.

PRZEMIANY SPOŁECZNO - EKONOMICZNE W OKRESIE PRYNCYPATU

Rola prowincji:

•

zerwanie z polityką bezwzględnego i krótkowzrocznego wyzysku

•

nad handlem lądowym przeważał handel morski

•

prowincje wschodnie:

◦

najmniej zmieniło się tu życie gospodarcze

◦

w produkcji zbóż największą rolę odgrywał Egipt

◦

w rzemiośle dominowały stare tradycje, np. tkactwo

◦

w Egipcie wyrabiano papirus, luksusowe gatunki szkła i biżuterii

◦

prowincje wschodnie zaopatrywały Imperium w różne wyroby rzemieślnicze (często luksusowe) i

produkty sadownictwa

•

prowincje zachodnie:

◦

ludność przejęła od Rzymian pewne zdobycze techniczne i rozwinęła własne

◦

wielkie majątki ziemskie, na których ziemię prawiali koloni

◦

Afryka - złoża marmuru, dzikie zwierzęta na igrzyska

◦

Hiszpania - metale, produkty rolnicze

◦

Dacja - metale

◦

Galia - uprawa zbóż, sadownictwo, uprawa winorośli i produkcja wina, obróbka drewna

•

jednolity system monetarny:

◦

złoty aureus (7,79g) = 25 srebrnych denarów (3,89g)

◦

na najdalej położonych terenach znaczenia przy wymianie handlowej nabierał bursztyn

•

kontakty z Europą Środkową:

◦

liczne znaleziska rzymskie

◦

bursztyn cenionym w Rzymie towarem

◦

sprowadzanie skór i futer

◦

handel niewolnikami.

28

Sytuacja gospodarcza Italii w I i II wieku n.e.:

•

Kolumella - obraz idealnego gospodarstwa rzymskiego:
◦

intensywne metody upraw

◦

zakup odpowiedniego bydła i wszelkich zwierząt hodowlanych

◦

ważna funkcja zarządcy (vilicus)

◦

praca kolonów w majątkach nastawionych na produkcję zboża (ich powinności określała lex
Manciana

)

•

ustawa Hadriana zapewniała zagospodarowanie nieużytków i ziem, które przez dziesięć lat leżały

odłogiem

•

warstwa drobnych właścicieli chłopskich odgrywała dużą rolę w Galii

•

zakazano zabijania niewolników bez powodu, niewolnicy mogli szukać azylu w świątyniach i przy
posągach cesarzy

•

konkurencja Italii z zachodnimi prowincjami, rola Italii wyraźnie zmalała w II w.

•

system alimentacyjny - pieniądze z funduszu alimentacyjnego były pożyczane na niewielki procent, a

kwoty z oprocentowania były przeznaczane na wychowanie nieletnich sierot

•

dość intensywnie rozwijało się życie miast italskich

•

euergetyzm

- materialne świadczenia ze strony bogatych patronów, urzędników municypialnych itp.

na rzecz swojego miasta i jego społeczności: wznoszenie okazałych budowli, rozdawnictwo
pieniędzy, organizowanie publicznych posiłków i inne darowizny

•

do Rzymu sprowadzane były najróżniejsze luksusowe towary

•

budowa portu w Ostii u ujścia Tybru

•

cesarze rzymscy nie wykazywali zainteresowania postępami technicznymi, faworyzowali Italię

•

Hadrian dążył do doprowadzenia do pełnego rozwoju ekonomicznego i społecznego prowincji

•

powstanie pasterzy w Egipcie

w czasach Marka Aureliusza, spowodowane wzrastającym

niezadowoleniem ludności chłopskiej

•

rozwój nowych miast i rozbudowa starych

Urbanizacja prowincji i awans arystokracji municypialnej:

•

intensywny rozwój miejskich ośrodków hellenistycznych na Wschodzie i szybka urbanizacja

prowincji zachodnich

•

na Zachodzie wiele nowych miast zakładano na miejscu dawnych ośrodków plemiennych

•

nadawanie żołnierzom auxiliów i ich rodzinom praw obywatelskich po odbytej służbie

•

obywatelstwo rzymskie nadawano głównie ludności miejskiej

•

szeroko rozwinął się samorząd miast prowincjonalnych - władzę sprawowała rada dekurionów, a
władza wykonawcza spoczywała w rękach dwóch lub czterech urzędników należących do arytokracji

municypialnej

•

duże znaczenie mieli Seviri Augustales, związani pierwotnie z kultem cesarskim

•

miasta były skanalizowane (akwedukty - wodociągi wznoszone często na arkadach)

•

symbolem miasta rzymskiego był amfiteatr, który był nie tylko miejscem rozrywki, ale też znakiem

panowania i potęgi Imperium Romanum

•

ośrodkiem życia miejskiego był rynek, w pobliżu którego znajdowała się curia - budynek obrad

dekurionów oraz bazylika - hala przeznaczona do celów handlowych i sądowych

•

w II poł. II w.

- pojawili się w senacie przedstawiciele greckich poleis.

ROZWÓJ KULTURY W OKRESIE PRYNCYPATU

•

odbudowa Koryntu i Aten

•

ogromne zainteresowanie Grecją (Neron!)

•

literatura:

◦

Marek Anneusz Lukan (39 - 65 r.) - Belli civilis libri decem (Dziesięć ksiąg o wojnie domowej)

◦

Petroniusz - Satiricon (ocalał fragment Uczta Trymalchiona)

◦

Pliniusz Starszy (23 - 79 r.) - Bella Germaniae, Historia naturalis

◦

Stacjusz (45 - 96 r.) - epika: Tebaida, Achilleis, Silvae

◦

Siliusz Italicus (26 - 101 r.) - Punica (Opowieść o wojnie punickiej)

◦

Marcjalis (40 - 104 r.) - epigramy

29

◦

Kwintylian (35 - 96/97 r.) - Institutio oratoria (Kształcenie mówcy)

◦

Juwenalis (60 - 130 r.) - Satyry

◦

Józef Flawiusz (37 - 100 r.) - Wojna żydowska, Starożytności żydowskie, Autobiografia

◦

Arrian z Nikomedii (95 - 175 r.) - Wyprawa Aleksandra Wielkiego

◦

Appian z Aleksandrii (100 - 180 r.) - Historia Rzymu

◦

Kasjusz Dion (153 - 235 r.) - Historia rzymska

◦

Plutarch z Cheronei (46 - 120 r.) - Moralia, Żywoty równoległe

◦

Lukian z Samosat (120 - 190 r.) - dialogi filozoficzno satyryczne

◦

Klaudiusz Ptolemeusz (100 - 147 r.) - Księga matematyczna, Geografia

◦

Galenus (129 - 199 r.) - nadworny lekarz cesarzy

◦

Pauzaniasz (113 - 180 r.) - Przewodnik po Helladzie

◦

Korneliusz Tacyt (55 - 120 r.) - Żywot Agrykoli, Germania, Dzieje, Roczniki, Dialog o mówcach

◦

Gajusz Swetoniusz (69 - 130 r.) - Żywoty cezarów

◦

Pliniusz Młodszy (62 - 113 r.) - Listy, Panegiryk (na cześć Trajana)

◦

Apulejusz z Mandaury (125 - 170 r.) - Metamorfozy albo Złoty Osioł

◦

Juliusz Iulianus i Gajus - Institutiones, podręcznik prawa

•

filozofia:

◦

Lucjusz Anneusz Seneka Młodszy (4 p.n.e. - 65 n.e.) - stoicyzm

◦

druga sofistyka (panowanie Antoninów) - Filostratos, Dion z Prusy, Eliusz Arystydes, Herodes

Attyk

◦

Hadrian zabiegał o osobiste kontakty z filozofami

•

wszechstronny rozwój sztuki grecko - rzymskiej
◦

od Hadriana - cesarz jest przedstawiany z fryzurą ułożoną z bujnych loków, z twarzą okoloną

bokobrodami, wąsami i brodą

◦

uczesania kobiece - od „gniazda os” do okrągłego koku nad karkiem

◦

technika rzeźbiarska - obok dłuta pojawia się świder

◦

sarkofagi

◦

relief historyczny: Łuk Tytusa w Rzymie, kolumna Trajana, kolumna Marka Aureliusza

◦

malarstwo - Pompeje!

PRZEMIANY RELIGIJNE

Kulty pochodzenia wschodniego:

•

poszukiwania pogłębionego stosunku do bóstwa, co zaowocowało popularnością synkretycznych

kultów Wschodu

•

zawiodła polityka religijna Augusta; za rządów Tyberiusza prześladowane były kulty egipskie, ale już

Kaligula zapewnił im oficjalne uznanie

•

wierzenia pochodzenia egipskiego:

◦

kulty Izydy i Serapisa - wiara w życie pozagrobowe, idea śmierci i zmartwychwstania, obrzędy
oczyszczające

◦

Izyda - synkretyczne uosobienie sił macierzyńskich i opiekuńczych

•

kult Kybele - frygijskiej Wielkiej Macierzy:

◦

wiosną każdego roku przez trzynaście dni trwały uroczystości ku jej czci

◦

taurubolium

- skropienie krwią ofiarną byka, która spływała na niżej stojącego człowieka

poddawanego oczyszczeniu

•

kult irańskiego boga Mitry:

◦

miał narodzić się ze skały 25. grudnia i wychować wśród pasterzy

◦

uosabiał najbardziej męskie cnoty - męstwo, prawdomówność, lojalność i wierność przysiędze

◦

surowe przestrzeganie norm moralnych, misteria

◦

czczony w grotach lub podziemiach

•

chaldejska astrologia - wpływ układu kosmicznego na życie człowieka

•

magia - wiara w moc władania siłami nadprzyrodzonymi i innymi ludźmi za pomocą zaklęć i

obrzędów

30

Przeobrażenia starej religii:

•

ogólny wzrost religijności

•

wytwarzanie bliższych więzi między bóstwem a wyznawcą

•

oddziaływanie Rzymu na kulty lokalne i kultów miejscowych, zwłaszcza celtyckich, na ludność

prowincji

•

trwałość rodzimych kultów na obszarach zamieszkanych przez Celtów (np. kult Epony,
przedstawianej w postaci dojrzałej kobiety na koniu - bóstwo chtoniczne)

•

Jowisz przestał być bogiem Kapitolu i stał się patronem całego Imperium Romanum

•

grecki bóg Asklepios w II w. przeistoczył się z boga uzdrowiciela w uniwersalne bóstwo zbawienia,
opiekuna ludzi i ich moralnego przewodnika (świątynie - asklepiejony)

•

kult Herkulesa

- dwanaście prac Herkulesa jako symbol walki dobra ze złem i poświęcenia dla

wybawienia ludzkości; opiekun prostych ludzi, wzór cnót moralnych i symbol pracowitości przyćmił
boga zwycięstwa, popularnego głównie wśród arystokracji

•

opiekunowie cesarzy: August - Apollo, Domicjan - Minerwa.

Rola kultu cesarskiego:

•

kult cesarski służył umacnianiu więzów ideologicznych łączących cesarza i ludność prowincji oraz
szerzeniu religii lojalności

•

42 r.

- Klaudiusz deifikował swą babkę Liwię i wprowadził jej kult do sanktuariów Augusta;

ustanowił także kult własnej osoby w Camulodunum

•

Flawiusze

kładli wielki nacisk na rozwój kultu cesarskiego, który służył umacnianiu pozycji cesarza i

jego synów; wprowadzili także klt żywego cesarza

•

Antoninowie

umacniali kult cesarski i religię lojalności, której oparciem była armia; patronem Trajana

stał się Herkules; Hadrian zapoczątkował nową interpretację kultu bogini Romy (Roma Aeterna) i
starał się o deifikację członków rodziny, także kobiet; Antoninus Pius ustanowił nowe stowarzyszenie

religijne - hodales Hadrianales; Kommodus w 192 r. ogłosił swoją identyfikację z Herkulesem, miał być
odtąd czczony jako Hercules Romanus

NARODZINY CHRZEŚCIJAŃSTWA I JEGO ROZWÓJ W I I II WIEKU N.E.

Źródła historii wczesnego chrześcijaństwa:

•

Nowy Testament

•

teksty wczesnochrześcijańskie niewłączone do kanonu

•

Tacyt, Dzieje - chrześcijanstwo to „żydowski zabobon”

•

Tacyt, Roczniki - fragment mówiący o prześladowaniach chrześcijan po pożarze Rzymu w 64 r.

•

Pliniusz Młodszy - fragment o postępowaniu władzy cesarskiej względem chrześcijan w Azji Mn.

Nauczanie Jezusa i początki chrześcijaństwa:

•

Jezus urodził się w Betlejem za rządów cesarza Augusta, kiedy Judeą władał jeszcze król Herod
Wielki (7-6 r p.n.e.) działał i nauczał głównie w Galilei, później w Jerozolimie; umarł przed 36 r.

•

dążył do zreformowania judaizmu, zapowiadając nadejście Królestwa Bożego, nieorodoksyjny
stosunek do szabatui nakazów Tory

•

pierwsi wyznawcy Jezusa wkrótce nadali mu imię Chrystus (gr. namaszczony, pomazaniec) i uznali
za Mesjasza → „chrześcijanie” - wyznawcy nowe religii, którzy wierzyli, że Jezus Chrystus był

zarówno Bogiem, Synem Bożym, jak i człowiekiem, synem Marii

•

Filon z Aleksandrii (20 p.n.e. - 50 n.e.) - najwybitniejszy przedstawiciel żydowskiej filozofii

synkretycznej: pitagoreizm, stoicyzm, platonizm; pośrednikiem między Bogiem a ludźmi jest Logos,
najwyższa siła, która pochodzi z Boga i sama jest Bogiem

•

pierwsi apostołowie byli silnie związani z tradycją judaizmu (zwłaszcza Jakub Sprawiedliwy,
pierwszy biskup Jerozolimy); mniej ortodoksyjny był Piotr, uznany za pierwszego biskupa Rzymu

•

Paweł z Tarsu (3 - 67 r.) - przed nawróceniem byłgorliwym faryzeuszem; nawrócił się pod wpływem
objawienia, którego doznał w drodze do Damaszku; jego nauczanie i liczne misje doprowadziły do

zwycięstwa bardziej liberalnego i uniwersalistycznego nurtu w chrześcijaństwie

•

68 r.

- chrześcijanie opuszczają Jerozolimę i udają się do Pelli w Transjordanii; ostateczne zerwanie

chrześcijaństwa z judaizmem nastąpiło po klęsce powstania żydowskiego w 70 r.

31

•

prostota rytuałów, brak krwawych ofiar, obrzęd wspólnego spożywania chleba i wina jako ciała i

krwi Chrystusa był łatwy dla zaakceptowania przez potencjalnych wyznawców nowej wiary

•

hierarchia:

prezbiterzy, mający do pomocy diakonów; na czele gmin stali biskupi

•

rozprzestrzenianie:

Azja Mniejsza, Syria → Rzym → Afryka → Galia

•

szybko rozwinęła się literatura apologetyczna (broniąca) w języku greckim, dopiero na przełomie II i

III wieku Tertulian napisał pierwszą Apologię chrześcijaństwa po łacinie.

Stosunek władz rzymskich do chrześcijan:

•

dopiero po wyraźnym odłączeniu się od Żydów sytuacja chrześcijan zmieniła się na gorsze

•

tajemniczość otaczająca chrześcijan, ich niechęć do uczestniczenia w życiu publicznym, podejrzenia o

dokonywanie rytualnych zbrodni wrogo nastawiały społeczeństwo wobec chrześcijan

•

wrogość do wyznawców Chrystusa miała zwykle charakter lokalny

•

stosunek władzy cesarskiej do chrześcijan znamionowała nieufność, która mogła się przerodzić we
wrogość pod naciskiem pewnych grup społeczeństwa, a zwłaszcza Żydów

•

do prześladowań chrześcijan doszło po wielkim pożarze Rzymu w 64 r.; pod koniec rządów
Domicjana nastąpiła nowa fala represji; za rządów Antoninów prześladowania miały raczej

sporadyczny charakter; Hadrian traktował chrześcijan lepiej niż jego poprzednik, Trajan, który kazał
karać tych, którzy ujawnili się jako wyznawcy nowej sekty i nie chcieli się jej wyrzec, ale zabraniał

wyszukiwać winowajców; do jawnego prześladowania doszło za panowania Marka Aureliusza, gdy
w samym Lugdunum w 177 r. wydano na męki i stracono około pięćdziesięciu chrześcijan

•

w opinii Rzymian nowa wiara była groźnym zabobonem, gdyż dla nich wiarygodna była tylko
dawna religia i tylko taka zasługiwała na szacunek, dlatego tolerowali religię Żydów, bo była stara i

miała swoje narodowe tradycje

•

Swetoniusz określił chrześcijaństwo jako superstitio nova et malefica („przesąd nowy i zbrodniczy”),

Tacyt użył określenia exitiabilis superstitio („zgubny zabobon”), a Pliniusz Młodszy superstitio prava et
immodica

(„niegodziwy i nieumiarkowany zabobon”)

•

odmawianie przez chrześcijan uczestnictwa we wszystkich formach oficjalnego kultu stanowiło
podstawę do oskarżeń o bezbożność

•

cesarskie interwencje przeciw chrześcijanom w II i III wieku były wynikiem nacisków opinii
publicznej.

Okres przejściowy między pryncypatem a ustrojem

późnego cesarstwa rzymskiego

(193 - 284 n.e.)

Lata 193 - 284 n.e. to okres, w którym wyraźnie widać odejście od pryncypatu i zapowiadające nową epokę,
zwaną dominatem. W odniesieniu do tego okresu, a zwłaszcza do lat 235 - 284, używa się często określenia

„kryzys”. Źródła do dziejów Rzymu stosunkowo dobrze opisują tylko dynastię Sewerów, należy wymienić:

•

Historia rzymska

Kasjusza Diona

•

Historia cesarstwa rzymskiego

Herodiana

•

Historia Augusta (Scriptores Historiae Augustae)

Z okresu Sewerów pochodzi duża ilość inskrypcji, liczne monety orazbogactwo zabytków archeologicznych.
Po 235 roku znacznie zmalała liczba inskrypcji i osłabła aktywność budowlana. Przy odtwarzaniu realiów

życia codziennego są pomocne mozaiki afrykańskie.
W tej burzliwej epoce można jeszcze dostrzec dość silne elementy pryncypatu, a zarazemcoraz więcej oznak

nowego ustroju , prowadzącego do monarchii absolutnej Dioklecjana.

32

WALKA O WŁADZĘ PO ŚMIERCI KOMMODUSA

Panowanie Pertinaksa (193 n.e.):

•

nigdy nie uzyskał pełnego poparcia senatu, gdyż był homo novus niskiego pochodzenia

•

jego hasłem było militemus - „Bądźmy żołnierzami”

•

planował wiele reform społecznych i finansowych

•

kontynuował politykę agrarną Hadrina

•

zarządził zwrot posiadłości skonfiskowanych przez Kommodusa, ale właścicieli musieli za nie

zapłacić

•

ograniczył o połowę wydatki na dwór cesarski

•

pretorianie zorganizowali zamach i zamordowali Pertinaksa

•

pretorianie wybrali na cesarza wpływowego senatora, Dydiusza Julianusa

Walka trzech cesarzy o tron:

•

w kwietniu 193 r. legiony panońskie oołały imperatorem Lucjusza Septymiusza Sewera

•

jednocześnie w Syrii proklamowany został Gajusz Pesceniusz Niger, a w Brytanii Decimus Klodiusz

Albinus

•

Septymiusz Sewer zaproponował namiestnikowi Brytanii (kosztem swych synów) tytuł cezara; odtąd

Albinus był lojalnym współpracownikiem nowego cesarza

•

na wieść o skierowaniu floty Sewera na Rzym, senat powziął decyzję o uznaniu Sewera za cesarza i

wydał rozkaz zabicia Julianusa

•

kiedy pretorianie wyszli przywitać nowego władcę, on nakazał całkowicie ich rozbroić i pozbawić

odzienia; nagich wypędził z Rzymu, zakazując zbliżać się kiedykolwiek do Rzymu

•

przeprowadził zasadniczą czystkę w oddziałach pretorianów, przyjął oficjalnie imię Pertinaksa i

zapowiedział kontynuację jego rządów

•

lato 193 r. - Sewer dociera na czele floty do wybrzeży Tracji, skąd wyruszył na wojnę z Nigrem;
pierwszym jego sukcesem było zdobycie Kyzikos

•

po stronie Nigra stały Antiochia, Nicea i Berytos, Sewera zaś popierały Laodycea, Nikomedia i Tyr,
później dołączył także Egipt

•

wrzesień 194 r.

- bitwa pod Issos; zwycięstwo Sewera, Niger uciekł z pola walki, ale zginął z rąk

ścigających go jeźdźców

•

Sewer surowo rozprawił się z poleis, które poparły Nigra; Bizancjum poddało się pod koniec 195 r.

•

po prowokacji ze strony Sewera obwołano cesarzem Klodiusza Albinusa

•

13. lutego 197 r.

- decydująca bitwa pod Lugdunum, zakończona zwycięstwem Septymiusza Sewera,

który głowę swego przeciwnika nakazał wystawić na widok publiczny.

PANOWANIE DYNASTII SEWERÓW

Septymiusz Sewer (193 - 211 n.e.):

•

powiększenie senatu do około tysiąca członków

•

205 r.

- fala prześladowań, która objęła stronników znienawidzonego przez ogół społeczeństwa

wszechwładnego prefekta pretorianów, Plaucjanusa, wcześniej straconego

•

Sewer przy wsparciu wykształconej żony, Julii Domny, zapoczątkował politykę budowania nowej

dynastii

•

196 r.

- fikcyjna adopcja Sewera do rodu Antoninów, jako syna Marka Aureliusza i brata Kommodusa

•

polityka religijna

- rodzina cesarska jako domus divina, Julia Domna - mater castrorum i mater Augusti,

utożsamiana z Juno Celestis

•

duża rola kobiet w dynastii Sewerów, Julii Domny, jej siostry, Julii Mezy i jej dwóch córek, matek
przyszłych cesarzy

•

wprowadzenie określenia „dwór cesarski”

Druga wojna partyjska (197 - 198 n.e.):

•

utworzenie trzech nowych legionów: I, II i III legio Phartica, na których czele zamiast senatorskich

legatów stanęli prefekci (praefecti legionis) spośród ekwitów

•

spór toczył się o Armenię i miasta arabskie, z których wyróżniała się Hatra

33

•

późna jesień 197 r.

- cesarz dociera do „kanału królewkiego”, do Babilonu i Seleucji

•

koniec 198 r.

- złupienie i zdobycie Ktezyfontu

•

198 i 199 r.

- nieudane próby zdobycia Hatry

•

Nisbis stolicą nowo utworzonej prowincji Mezopotamia

•

Sewer otrzymał przydomek Parthicus Maximus.

Wojna w Brytanii (208 - 211 n.e.):

•

wyprawa do Brytanii była spowodowana sytuacją wymagającą interwencji

•

cesarz planował przywrócić panowanie Rzymu nad północną częścią wyspy aż po linię dawnego

Wału Antonina; udało mu się odnieść połowiczny sukces, gdyż odbudował zniszczony Wał
Hadriana; zrobił to tak skutecznie, że potomni uważali go za twórcę tych fortyfikacji

•

w końcowej fazie wojny dowództwo przejął Antoninus Karakalla

•

4. lutego 211 r.

- śmierć Septymiusza Sewera

•

Karakalla szybko zawarł pokój z wojowniczymi plemionami północnej Brytanii.

Dzieło reorganizacji Imperium:

•

Sewer okazał się doskonałym administratorem - przeprowadził reorganizację prowincji Afryka,

wyłączając z niej jako prowincję cesarską, Numidię

•

201 r.

- uroczyście obchodzone ludi saeculares

•

wzrost potęgi stanu ekwickiego - awans wielu centurionów, zwiększenie liczby prokuratorów

•

niechęć wobec senatu

•

Sewer dbał o rozwój prawodawstwa w duchu humanitaryzmu i ochrony strony słabszej przed

możnymi i potężnymi

•

reformy wojskowe:

◦

lżejsze i bardziej atrakcyjne warunki służby

◦

żołd legionisty wyniósł 500 denarów rocznie, a pretorianin otrzymywał 1750 denarów rocznie

◦

zmiana składu społecznego i etnicznego gwardii pretoriańskiej

◦

wyłącznie italski charakter zachowały cohortes urbanae i cohortes vigilae

◦

możliwość szybkiego i pełnego awansu

◦

uznano związki małżeńskie legionistów, a podczas pokoju żonaci żołnierze zamieszkiwali poza

terenem obozu, w canabae, a ich dzieci były cives Romani

◦

weterani zaczęli tworzyć odrębną, uprzywilejowaną grupę w społeczeństwie rzymskim

◦

prowincjalizacja armii poprzez uzupełnianie składu legionów w miejscu ich stacjonowania

◦

rozluźnienie poczucia wspólnoty armii z samym Imperium Romanum

•

panowanie Sewera sprzyjało rozwojowi miast i warstw średnich.

Rządy Karakalli i Gety, synów Septymiusza Sewera:

•

złe stosunki między synami Septymiusza Sewera i Julii Domny, Markiem Aureliuszem Antoninusem
zwanym Karakallą i Lucjuszem Septymiuszem Getą

•

Karakalla już w 197 r. otrzymał tytuł augusta, Geta zaś ten zaszczyt otrzymał dopiero w 209 lub 210 r.

•

Sewer na łożu śmierci poprosił synów, aby byli zgodni i dbali o żołnierzy; uszanowali oni jednak
tylko drugą prośbę ojca

•

luty 212 r.

- Geta zostaje zamordowany w obecności matki przez żołnierzy Karakalli; na prośbę Julii

Domny Karakalla zgodził się ostatecznie deifikować brata.

Edykt Karakalli:

•

212 - 214 r.

- Constitutio Antoniniana - cała wolna ludność prowincji otrzymuje pełne prawa

obywatelskie

•

cesarz pragnął zjednoczyć w kulcie religijnym wszystkich cudzoziemców (peregrini), którzy stali się
jego poddanymi.

Karakalla jako nowy Aleksander:

•

Karakalla prowadził energiczną politykę zagraniczną; usiłował pod każdym względem dorównać

Aleksandrowi Wielkiemu

34

•

215 r.

- Karakalla wstępuje do Aleksandrii przed wyruszeniem na wojnę z Partami; wizyta zakończyła

się tragicznie, mianowicie masową rzezią ludności tłumnie zebranej w miejscach publicznych w celu

powitania cesarza

•

wyprawa partyjska nie powiodła się

•

wiosna 217 r.

- w wyniku spisku żołnierze zamordowali Karakallę i obwołali cesarzem prefekta

pretorianów, Marka Opeliusza Makrinusa; został on jednak wkrótce zamordowany i obalony.

Panowanie Heliogabala (218 - 222 n.e.):

•

wykorzystując popularność Sewerów Julia Meza wylansowała na cesarza swego wnuka, Wariusza
Awitusa, który jako cesarz przyjął imię Marek Aureliusz Antoninus i przydomek Heliogabal

•

według Historia Augusta był to najgorszy cesarz rzymski

•

Heliogabal, bez znajomości grecko - rzymskiej kultury, czuł się syryjskim kapłanem, nosił tylko długie
szaty kapłańskie

•

wprowadził do Rzymu orgiastyczny kult swego syryjskiego boga patrona

•

Julia Meza potajemnie kształciła swego drugiego wnuka, syna Julii Mamei, Sewera Aleksandra;
zdołała nakłonić Heliogabala, aby nadał mu godność cezara (w 221 r.)

•

wiosna 222 r.

- zbuntowani pretorianie mordują Heliogabala i wrzucają jego ciało do Tybru.

Sewerus Aleksander (222 - 235 n.e.):

•

był kapłanem boga słońca w Edesie, ale w przeciwieństwie do swego poprzednika otrzymał staranne

wykształcenie grecko - rzymskie

•

był całkowicie uzależniony od babki i matki

•

łagodnością zyskiwał sobie sympatię, zwłaszcza senatu, nie miał jednak talentów żołnierskich ani
doświadczenia wojskowego

•

jego kompromisowa polityka społeczna doprowadziła do wybuchów niezadowolenia w armii

•

kontynuował politykę społeczną Septymiusza Sewera, zwłaszcza wobec armii i weteranów

◦

praefectus praetorio

stał się oficjalnym zastępcą cesarza, przejmując od niego znaczną część

sądownictwa apelacyjnego

•

interesował się tematyką religijną, życzliwie odnosił się do chrześcijan

•

ostatnie lata jego panowania wypełniły wojny:

◦

231 r.

- wyprawa przeciw Persom, zakończona całkowitą klęską, co skutkowało drogo okupionym

pokojem, a cesarz otrzymał przydomek Parthicus Maximus

◦

233 r.

- atak plemion germańskich, głównie Alamanów; próbowano kupić pokój i zapłacić wysoki

trybut

•

235 r.

- zbuntowani żołnierze organizują spisek kierowany przez Maksyminusa Traka, w wyniku

którego zamordowani zostają cesarz i jego matka.

KRYZYS III WIEKU N.E.

Charakterystyka ogólna:

•

235 - 284 r.

- najpoważniejszy kryzys polityczny i wojskowy w całej historii cesarstwa rzymskiego

◦

panowanie efemerycznych cesarzy

◦

osłabienie władzy centralnej zbiegło się w czasie z nasileniem zagrożenia wewnętrznego

◦

powstanie regionalnych jednostek politycznych, takich jak imperium Galliarum, stanowiących
alternatywę wobec scentralizowanego cesarstwa

Zmiana sytuacji na północnych i wschodnich granicach cesarstwa:

•

na terenie barbaricum pod nieustanną presją nieznanych wcześniej Rzymianą przeciwników doszło do
poważnych zmian

•

wyższe warstwy społeczeństwa były w niewielkim stopniu zainteresowane zmianami dokonującymi
się poza granicami cesarstwa

•

plemiona naruszające granice cesarstwa:

◦

Alamanowie

, zajmujący tereny położone naprzeciw Germanii Górnej, Agri Decumates i Recji

▪

213 r.

- walki Karakalli

35

◦

Frankowie

, zamieszkujący tereny na wschód od środkowego i dolnego Renu od lat 50. III wieku

▪

253 lub 256 r.

- walki Galiena

▪

276 r.

- atak Franków na Galię

◦

Sasi

, mieszkający na północy dzisiejszych Niemiec i na terenie Holandii

▪

pirackie ataki na wybrzeża Galii

◦

Jutungowie

, pochodzący z terenów położonych nad Górną Elbą

◦

Goci

, którzy mieli wyruszyć ze Skandynawii na południowy brzeg Bałtyku, aby dotrzeć

ostatecznie na północne wybrzeża Morza Czarnego

▪

pod naporem Gotów granice na Dunaju zaczęli atakować Kwadowie (środkowy bieg rzeki) i
Jazygowie

(zamieszkujący obszar Niziny Węgierskiej)

•

państwo Partów:

◦

226 r.

- dynastia Arsakidów zostaje pozbawiona władzy, zastępują ją Sasanidzi

◦

organizatorem państwa Sasanidów był Ardaszir I, który przyjął tytuł króla królów

◦

stara religia Zaratusztry stała się religią państwową

◦

królowie dążyli do wzmocnienia swej potęgi kosztem licznych księstw i małych królestw

◦

229 r.

- Ardaszir skierował się przeciw Armenii, a rok później zaatakował Nisbis

◦

231 - 233 r.

- kampanie Sewerusa Aleksandra przeciw Partii, zakończone utrzymaniem

kilkuletniego status quo

Od Sewera Aleksandra do Waleriana. Osłabienie władzy cesarskiej i walki w obronie granic:

•

Maksymin Trak (235 - 238 n.e.):
◦

żołnierz, nie należał do elity politycznej i społecznej

◦

rozwiązał radę, złożoną z szesnastu senatorów, która od 222 r. towarzyszyła cesarzom

◦

z sukcesem walczył przeciwko Alamanom

◦

podejmował wyprawy przeciw Sarmatom i wolnym Dakom

◦

236 r.

- Maksymian uczynił cezarem swego syna Maksymusa

◦

skrajny fiskalizm; przeznaczanie ogromnych funduszy na działania wojskowe i budowę dróg

◦

w poszukiwaniu oszczędności zmniejszył wydatki na produkty rozdawane mieszkańcom Rzymu
i ograniczył subsydia na państwowy kult deifikowanych władców.

•

Gordian (238 n.e.):
◦

wyniesienie do władzy cesarskiej prokonsula Afryki (tj. samego Gordiana :p) i jego syna oraz
uznanie tego faktu przez senat

◦

Maksymin został ogłoszony wrogiem publicznym

◦

Gordianowie zostali pozbawieni władzy w wyniku interwencji namiestnika Numidii; ich rządy

trwały zaledwie trzy tygodnie.

•

Pupienus i Balbinus:
◦

senat wybrał dwóch cesarzy o równej pozycji i identycznej tytulaturze

◦

próba ograniczenia monarchicznego charakteru władzy cesarskiej

◦

marzec 238 r.

- Maksymin Trak wkracza do Italii, mając zamiar stłumić rebelię, jednak zostaje

zamordowany wraz z synem

◦

w konflikt między Pupienusem i Balbinusem włączyli się pretorianie i zamordowali władców.

•

Gordian III (238 - 244 n.e.):
◦

obwołany augustem przez pretorianów, z których największe wpływy miał prefekt pretorianów,

Gajusz Furiusz Sabiniusz Timesitheus

◦

238 r.

- Goci zajęli Olbię, a wolni Dakowie i Karpowie wtargnęli do Mezji

◦

242 r.

- kolejny atak Karpów, tym razem na Dację, Mezję i Trację

◦

sytuacja na Wschodzie:

▪

235 - 236 r.

- Ardaszir zajmuje Carrhae i Nisibis

▪

240 r.

- Szapur I zajmuje Hatrę i atakuje Syrię

▪

243 r.

- ofensywa rzymska, w wyniku której odzyskano Mezopotamię

▪

244 r.

- Gordian III zostaje pokonany w bitwie pod Misiche i wkrótce potem umiera.

36

•

Filip Arab (244 - 249 n.e.):
◦

zakończenie wyprawy przeciw Persji za cenę 500 tys. złotych monet okupu

◦

pozostawił na Wschodzie swego brata, Priskusa, z tytułem rector Orientis

◦

nawiązał poprawne stosunki z senatem

◦

rozszerzył liczbę osób, na które spadał obowiązek świadczenia liturgii

◦

21. kwietnia 248 r.

- uroczyste obchody tysiąclecia miasta

◦

zaprzestanie płacenia trybutu plemionom zamieszkałym na północ od Dunaju poważnie
zaostrzyło sytuację na tych terenach

◦

245 r.

- atak Karpów i Kwadów na Dację

◦

248 r.

- Goci, Karpowie, Wandalowie, Tajfalowie i Bastarnowie podejmują atak na Mezję

▪

wojska obwołują cesarzem Pakcjanusa

▪

Decjusz obejmuje nadzwyczajne dowództwo w Panonii i Mezji, wkrótce zostaje obwołany

przez wojsko cesarzem

▪

wrzesień 249 r.

- bitwa pod Weroną - klęska wojsk Filipa Araba, sam cesarz ginie w walce.

•

Decjusz (249 - 251 n.e.):
◦

pochodził z rodziny senatorskiej, więc został przyjęty przez senat z najwyższymi honorami

◦

wydał edykt, nakazujący wszystkim mieszkańcom cesarstwa złożenie ofiar w intencji

pomyślności państwa

◦

250 r.

- Goci i inne plemiona wdzierają się do Mezji i Tracji; bitwa pod Filippopolis, zakończona

porażką wojsk Decjusza; cesarz dał się wciągnąć w zasadzkę i zginął pod Abrittus.

•

Trebonian Gallus (251 - 253 n.e.):
◦

namiestnik Mezji Dolnej; zawarł pokój z Gotami

◦

252 r.

- Goci z Krymu, Boranowie, Burgundowie i Karpowie atakują prowincje naddunajskie

▪

znaczne sukcesy Emiliusza Emilianusa, którego wojsko obwołało cesarzem.

•

Walerian (253 - 260 n.e.):

◦

wyniesiony na tron przez wojska stacjonujące w Recji; w tym samym czasie senat ogłosił cezarem

jego syna, Galiena (jeszcze w 253 r. otrzymał tytuł augusta)

◦

sytuacja na Wschodzie:

▪

Szapur I rozciągnął swe wpływy na Armenię i jeszcze w 252 r. wtargnął na teren cesarstwa;

odniósł zwycięstwo nad armią rzymską pod Barbalissos, a następnie zajął wiele miast

▪

aby zmniejszyć zagrożenie uzurpacji, Walerian wynósł do rangi cezarów swych wnuków,

Waleriana i Salonina

▪

254 r.

- Walerian zostawiwszy swego syna na zachodzie, sam wyruszył na wschód i odzyskał

między innymi Nisibis

▪

259 r.

- podczas walk Waleriana z Gotami w Azji Mniejszej, Szapur ponownie atakuje

Mezopotamię, odbijając Nisibis

▪

260 r.

- bitwa pod Carrhae, wojska rzymskie ponoszą porażkę, a sam Walerian dostaje się do

niewoli; Szapur zajął Syrię i skierował się do Cylicji i Kapadocji.

Od Galiena do Aureliana. Walka o przywrócenie jedności państwa:

•

Galien (253 - 268 n.e.):

◦

260 r.

- Galien staje się formalnie jedynym władcą państwa

◦

260 r.

- uzurpacja Postumusa w Galii

(imperium Galliarum)

:

▪

stolicą Postumusa stała się Kolonia, a jego władzę uznano w Brytanii, Hiszpanii i przez

pewien czas kontrolował Recję

▪

skutecznie ochraniał Galię przed najazdami; na swoich monetach przedstawiał się jako
Restitutor Galliarum

▪

265 r.

- Galien wkracza na teren Galii, odnosi zwycięstwo, ale nie udaje mu się schwytać

Postumusa

▪

269 r.

- Postumus zostaje zamordowany, a jego miejsce zajmuje Victorinus

◦

260 r.

- przeciwko Szapurowi buntuje się Odenat i tworzy w Palmyrze prawie niezależny twór

polityczny:
▪

Odenat poparł Galiena, uznając Persję i Szapura I za większe niebezpieczeństwo dla

37

niezależności Palmyry

▪

267 r.

- wdowa po Odenacie, Zenobia, doprowadza do zerwania Palmyry z Rzymem

◦

reforma armii:

▪

rozpoczęcie procesu zwiększania taktycznej roli jednostek jazdy

▪

odsunięcie senatorów od stanowisk oficerskich i dowodzenia armią

▪

brak senatorskich legatów legionu, zastąpili ich ekwiccy prefekci

▪

ekwickiemu prefektowi legionu towarzyszył cywilny namiestnik z tytułem praeses

◦

267 r.

- atak rozmaitych ludów, a wśród nich Herulów i Gotów na prowincje bałkańskie

▪

oblężenie Philippopolis

▪

268 r.

- Galien zostaje zamordowany w wyniku spisku oficerów w trakcie oblężenia

Mediolanu.

•

cesarze iliryjscy:
◦

Klaudiusz II (268 - 270 n.e.):
▪

jego panowanie upłynęło na walkach w obronie cesarstwa

▪

zjednał sobie wojsko darami, doprowadził do deifikacji Galiena

▪

269 r.

- Klaudiusz pokonuje Gotów pod Naissus i uzyskuje przydomek Gothicus Maximus;

pokonuje również Alamanów nad jeziorem Garda

▪

270 r.

- Klaudiusz umiera w wyniku zarazy w Sirmium.

◦

Kwintyllus (270 n.e.):
▪

zostaje uznany przez senat.

◦

Aurelian (270 - 275 n.e.):
▪

rozpoczął budowę nowych murów, mających chronić Rzym

▪

odparł kolejny atak Gotów i Karpów na Bałkany

▪

272 - 273 r.

- wycofał załogi wojskowe z prowincji Dacja i tworzy dwie nowe prowincje (Dacia

Ripensis

oraz Dacia Mediterranea) z terenów Mezji Górnej, Dolnej i Tracji

▪

272 r.

- początek wojny z Palmyrą:

•

Zenobia, korzystając z zamieszania, w 270 r. doprowadziła do przyjęcia przez swego syna,
Waballatha, tytułów corrector totius Orientis oraz imperator

•

Zenobia przejęła kontrolę nad Egiptem oraz Azją Mniejszą aż do Ankyry

•

armia Palmyry została pokonana dwukrotnie: najpierw pod Antiochią, a później pod

Edessą; Zenobia została schwytana w czasie ucieczki w kierunku Eufratu

▪

274 r.

- upadek imperium Galliarum; triumf Aureliana, Tetrykusowi i Zenobii darowano życie

▪

polityka religijna:

•

legendy na monetach: Deo et Domino oraz Deo et Domino Nato

•

chciał uchodzić za boga słońca na ziemi

•

wzniósł w Rzymie wspaniałą świątynię Słońca Niezwyciężonego

•

nowe kolegium kapłańskie - pontifices solis, którego członkami zostali przedstawiciele
arystokracji

•

Aurelian był najwyższym kapłanem Sol, był też pontifexem maximusem

▪

275 r.

- Aurelian zostaje zamordowany w pobliżu Bizancjum.

◦

Tacyt (275 - 276 n.e.):
▪

zwycięstwo nad Gotami nękającymi Azję Mniejszą pirackimi najazdami.

◦

Florian (276 n.e.) i Probus (276 - 282 n.e.):
▪

wojska wschodnie nie uznały wyboru Floriana i obwołały cesarzem Probusa

▪

276 r.

- starcie konkurentów w pobliżu Tarsu; Florian został zamordowany przez własnych

żołnierzy, którzy przeszli na stronę Probusa

▪

276 r.

- atak Alamanów i Franków na prowincje germańskie i galijskie; w 277 r. Probus

przybywa do Galii i przywraca względny ład

▪

Probus nie tylko walczył z barbarzyńcami, ale również osiedlał ich w granicach cesarstwa,
powiększając w ten sposób źródła rekrutów

▪

Probus został zamordowany wkrótce po tym, jak jego prefekt pretorianów ogłosił się
cesarzem.

◦

Karus (282 - 283 n.e.):
▪

szybko ogłosił cezarami swych synów, Karinusa i Numeriana (w 283 r. zostali wyniesieni do

38

rangi augustów)

▪

283 r.

- podczas wyprawy przeciwko Persji cesarz umiera.

Kryzys ekonomiczny i demograficzny w III w. n.e.:

•

regiony przygraniczne były nieustannie pustoszone przez najazdy Persów i barbarzyńców

•

na tych terenach doszło do spadku produkcji rolnej i rzemieślniczej, często zmniejszeniu ulegała

również liczba ludności

•

w latach 238 - 285 następowała coraz większa depracjacja monet będących w obiegu:
◦

Septymiusz Sewer zmniejszył ilość srebra w denarze z 75 do 50%

◦

Karakalla wprowadził nową monetę, zwaną antoninianus, która ważyła 5g i miała taką samą

zawartość srebra jak denar (50%), ale jej oficjalna wartość wynosiła dwa denary

◦

wzrost wydatków na armię spowodował wypuszczanie ogromnej ilości srebrnych monet, w

których było coraz mniej srebra

◦

od ok. 250 r. przestano wybijać denary, ponieważ całe srebro zużywano do produkcji

antoninianów

◦

postępowanie cesarzy napędzało inflację - kupcy podnosili ceny na oferowane przez siebie towary

◦

274 r.

- Aurelian wprowadza nową monetę - aurelianianus, o wadze 4g i zaw. srebra 4,8%

•

wpływ depracjacji monet na zamożniejsze warstwy ludności był znikomy

•

w niektórych prowincjach zahamowany został rozwój miast.

ROZWÓJ CHRZEŚCIJAŃSTWA W III WIEKU N.E.

Chrześcijaństwo pierwszych wieków: ideologia i organizacja:

•

duża popularność chrześcijaństwa w II wieku w różnych kręgach społecznych spowodowała
narastanie wobec niego niechęci cesarzy

•

apologeta Tertulian (155 - 220 n.e.) - Ad Nationes, Apologeticus; reprezentował surowy nurt
chrześcijaństwa, związany z montanizmem - był nieprzejednany wobec grzeszników i odstępców

•

szybkie rozprzestrzenianie się gnozy chrześcijańskiej (od gr. gnosis - poznanie); jej główne idee to
dualizm dobra i zła, Boga i Szatana, duszy i ciała, dzieliła ludzi na wybranych, czyli gnostyków, i

obcych, niewtajemniczonych

•

Klemens (zm. ok. 212 r. n.e.) - bazując na metafizyce Platona, etyce stoików i logice Arystotelesa,

stworzył nowy typ chrześcijańskiej literatury

•

Orygenes (184 - 254 n.e.) - wykład chrześcijańskiej teologii, opartej na pełnej znajomości filozofii

antycznej, zwłaszcza Platona

•

Organizacja gmin chrześcijańskich:
◦

hierarchia: diakoni (także diakonisy, kobiety), prezbiterzy, biskupi

◦

biskup stał się suwerenem gminy chrześcijańskiej zarówno w zakresie spraw kultu, jak i w
sądownictwie oraz administracji; jego autorytet zyskał charakter nadprzyrodzony - jako następcy

apostołów

◦

wśród biskupów wyróżniali się swą pozycją biskupi Antiochii, Efezu, Aleksandrii, Rzymu i

Kartaginy

◦

synody - lokalne zjazdy biskupów i duchowieństwa - orzekały w sprawach doktryny Kościoła,

uznania pewnych interpretacji prawd wiary za herezje, sakramentów itp.

◦

wyjątkowa pozycja biskupów Rzymu (następców św. Piotra) polegała na ich autorytecie w

kwestiach dogmatów

◦

chrześcijanie nie składali ofiar państwowym bogom, co prowadziło do fałszywych opinii wśród

społeczeństwa, że są oni ateistami i wrogami rodzaju ludzkiego

◦

negatywny stosunek chrześcijan do wszystkiego co pogańskie nie doprowadził jednak do

rezygnacji z udziału w wychowaniu antycznym, uczęszczaniu do szkół opartych na tradycji
pogańskiej.

Stosunek władz cesarskich do chrześcijan:

•

do prześladowań doszło za Marka Aureliusza i Septymiusza Sewera

•

Sewer Aleksander zapewnił pełną tolerancję Żydom i chrześcijanom

•

prześladowania ze strony Maksymina Traka objęły przede wszystkim najbliższe otoczenie
zamordowanego w 235 r. Sewera

39

•

Filip Arab wyraźnie sprzyjał chrześcijanom

•

250 r. -

edykt Galiena, nakazujący wszystkim mieszkańcom imperium złożenie ofiar rzymskim

bogom, co miało być podstawą wydania zaświadczenia - libellus; najbardziej narażeni na
konsekwencje edyktu byli ludzie z wyższych warstw

•

edykty Waleriana

:

◦

257 r.

- zakaz wszelkich form kultu chrześcijańskiego, zgromadzeń na cmentarzach i nakaz

zamknięcia kościołów; członkowie hierarchii Kościoła zostali zmuszeni do złożenia rytualnych
ofiar

◦

258 r.

- nakaz natychmiastowej egzekucji członków kleru, którzy nie złożyli ofiar i konfiskata

majątków chrześcijan z wyższych warstw społeczeństwa

•

260 r.

- Galien ogłosił zasadę tolerancji wobec chrześcijan; Kościół de facto zostaje uznany za instytucję

•

okres Małego Pokoju Kościoła - budowa licznych świątyń i cmentarzy, wielu chrześcijan sprawowało

wysokie urzędy.

Późne cesarstwo rzymskie

ŹRÓDŁA DZIEJÓW PÓŹNEGO CESARSTWA

•

Sekstus Aureliusz Wiktor (330 - 390 r.) - Liber de Caesaribus

•

Eutropiusz (320 - 390 r.) - Breviarum ab urbe condita

•

Festus (310 - 370 r.) - Breviarum rerum gestarum populi Romani

•

anonimowa praca Epitome de Caesaribus

•

Ammian Marcellin (332 - 400 r.) - Rerum gestarum libri XXXI

•

Eunapiusz (349 - 404 r.) - Żywoty sofistów, Zapiski historyczne

•

Zosimos - Nowa historia; Jordanes - Getica i Romana; Kasjodor - Historia gocka; Grzegorz z Tours -
Historia Franków

•

Prokopiusz z Cezarei (500 - 560 r.) - Historie, zwane też Księgami o wojnach, O budowlach, Historia
sekretna

•

IV w.

- gwałtowny rozwój literatury chrześcijańskiej: martyrologii i żywotów świętych (pierwszych

eremitów - Żywot św. Antoniego, biskupów zamordowanych w czasie prześladowań - Żywot św.
Cypriana

)

•

Euzebiusz z Cezarei - prace polemicznei apologetyczne, np. Kronika, Historia kościelna, Żywot
Konstantyna

•

Laktancjusz (250 - 330 r.) - O śmierci prześladowców (De mortibus persecutorum)

•

Św. Hieronim (347 - 419/420 r.) - uzupełnienie Kroniki Euzebiusza, prztłumaczenie Biblii na łacinę

•

Rufin z Akwilei (345 - 410 r.) - przetłumaczył dzieło Euzebiusza na łacinę

•

Sokrates z Konstantynopolu (379 - 440 r.), Sozomen (375 - 450 r.), Teodoret z Cyru (386/393 - 453/458)
- Historie kościelne

•

panegiryki przedstawiające dokonania władców lub wysokich dostojników państwowych: Panegirici
Latini,

Temistiusz, Klaudian

•

zbiory listów: Sydoniusz Apollinaris, Cezary z Arles, Awitus z Wienny, Remigiusz z Reims, św.
Ambroży, św. Augustyn, św. Bazyli

•

Notitia dignitatum

- ilustrowana lista wysokich urzędników cywilnych i wojskowych, określająca

również wykaz ich kompetencji, wymieniająca podkomendnych i zestawiająca jednostki armii

rzymskiej

40

DIOKLECJAN I PIERWSZA TETRARCHIA (284 - 305 N.E.)

Objęcie władzy przez Dioklecjana i powstanie tetrarchii:

•

armia zgromadzona pod Nikomedią wyniosła na tron dowódcę gwardii cesarskiej, który przyjął imię
Dioklecjan

(284 - 305 n.e.)

•

Karinus nie uznał tej decyzji, do starcia doszło nad rzeką Margus w Mezji; Karinus został

zamordowany przez własnych żołnierzy i Dioklecjan w maju 285 r. został jedynym władcą
ogromnego imperium

•

Dioklecjan postanowił podzielić się władzą - w lipcu 285 r. podniósł w Mediolanie do rangi cesarza
niespokrewnionego z sobą Maksymiana; 1. kwietnia 285 r. otrzymał on tytuł augusta

•

287 r.

- Dioklecjan przyjmuje przydomek Iovius, Maksymian zaś Herculis- boskie pochodzenie

władców od Jowisza i Herkulesa

•

władcy mieli osobne dwory, mogli wydawać własne edykty i reskrypty, ale nie doszło do formalnego
podziału cesarstwa:
◦

Dioklecjan przebywał na Wschodzie

◦

Maksymian przebywał na Zachodzie, najczęściej w Trewirze

•

286 r.

- rewolta Karauzjusza w Galii; Kauruzjusz dopłynął do Brytanii, gdzie ogłosił się cesarzem,

Maksymian i Dioklecjan nie uznali jego władzy

•

zima 290/291 r.

- spotkanie Dioklecjana z Maksymianem w Mediolanie, którego postanowienia weszły

w życie w 293 r.
◦

Maksymian wyniósł do godności cezara Konstancjusza Chlorusa, a Dioklecjan Galeriusza,
którzy odpowiednio przyjęli przydomki Herculis i Iovis

◦

umocnieniu związków między władcami służyły odpowiednie małżeństwa:
▪

Galeriusz + córka Dioklecjana, Waleria

▪

Konstancjusz + pasierbica Maksymiana, Teodora.

Charakter władzy tetrarchów:

•

stabilizacja sytuacji w cesarstwie, doprowadzenie do zmniejszenia zagrożenia granic, ograniczenie
ryzyka wystąpień uzurpatorów

•

augustowie byli przedstawiani jako dii creatores - „twórcy bogów”, cezarowie zaś jako diis geniti -

„zrodzeni z bogów”

•

na Konstancjusza i Galeriusza spadł obowiązek prowadzenia działań wojskowych

•

podział terytorium:

◦

Galeriusz

z Tesaloniki zajmował się Illyricum

◦

Dioklecjan

rezydował w Nikomedii, skąd zarządzał Azją i Egiptem

◦

Maksymian

rezydował w Mediolanie, w jego gestii pozostawały Italia, Afryka i Hiszpania

◦

Konstancjusz

miał swą siedzibę w Trewirze, skąd kierował działaniami w Galii i Brytanii

•

każdy władca wypowiadał się w imieniu wszystkich

•

zwycięstwo odniesione przez jednego z władców było przypisywane pozostałym.

Wojenne działania tetrarchów:

•

Dioklecjan:

◦

przed powstaniem tetrarchii prowadził dwie kampanie przeciw Sarmatom

◦

odparł ataki Karpów nad Dunajem

◦

287 r.

- traktat pokojowy z perskim królem Bahramem II

◦

297 r.

- rozprawił się z egipskim uzurpatorem Domicjuszem Domicjanusem

•

Maksymian:

◦

walki z Germanami nad Renem

◦

walki z buntowniczymi plemionami zwanymi

Quinquegentiani

, zakończone odbyciem triumfu w

Kartaginie w 298 r.

•

Galeriusz:

◦

stłumił rewoltę w dwóch egipskich miastach, po czym wyruszył do Syrii walczyć z wojskami

Narsesa (294 r.)

◦

297 r.

- porażka w bitwie z Persami pod Carrhae; w dwóch kolejnych bitwach pokonał Narsesa, a

41

nawet zdobył Ktezyfont

◦

299 r.

- korzystny dla Rzymian pokój w Nisibis - Armenia znów znalazła się pod kontrolą Rzymu,

wszyscy tetrarchowie przyjęli tytuł Persicus Maximus

•

Konstancjusz Chlorus:

◦

od 293 r.

walczył z Karauzjuszem, którego usunął z północnej Galii

◦

296 r.

- odzyskał Brytanię z rąk Allektusa, następcy Karauzjusza

◦

skutecznie walczył z Germanami i Frankami

◦

305 r.

- ostatnia kampania przeciw Piktom w Brytanii.

Reformy okresu tetrarchii:

•

umocnienie granic cesarstwa nad Renem, Dunajem, na granicy wschodniej, w Brytanii i w Afryce

•

reformy wojskowe:

◦

oparcie rekrutacji jedynie na zasobach cesarstwa

◦

obowiązek dostarczania rekruta spadł na właścicieli ziemskich, mogli oni jednak zamiast rekruta
dostarczyć odpowiednią sumę w złocie

◦

warunki fizyczne potencjalnych rekrutów były rygorystycznie sprawdzane przez komisję
poborową

◦

możliwość dobrowolnego wstępu ochotników do armii

•

kodyfikacja prawa rzymskiego, powstanie kodeksów obejmujących reskrypty cesarskie od Hadriana
do 292 r. i konstytucje Dioklecjana z lat 293 - 294

•

przekształcenie dotychczasowj administracji w system biurokratyczny z ustalonymi zasadami
powoływania urzędników, przebiegu ich kariery oraz regułami odchodzenia z urzędu personelu

pomocniczego, pomagającego wyższym urzędnikom

•

297 r.

- powołanie większych jednostek terytorialnych, grupujących po kilka prowincji, zwanych

diecezjami; w 314 r. było ich dwanaście - po sześć na Wschodzie i Zachodzie

•

wzrost liczby urzędników

•

287 r.

- reforma fiskalna:

◦

zniesione zostają tributum soli (podatek od ziemi) i tributum capitis (podatek od głowy), a na ich
miejsce wprowadzono jeden podatek, wyznaczany na podstawie uprawianej powierzchni i liczby

mieszkańców (iugatio et capitatio)

◦

podatek był uiszczany w pieniądzu bądź w naturze

•

296 r.

- reforma monetarna

•

301 r.

- edykt o cenach maksymalnych:

◦

lista towarów i usług wraz z cenami, których nie wolno było przekraczać

◦

tworzył podwójny system cen, oficjalnych i wolnych, obowiązujących w transakcjach, w których

stroną nie było państwo ani jego przedstawiciele

◦

w związku z krytyką szybko został odwołany.

Prześladowania chrześcijan:

•

302 r.

- edykt przeciwko manichejczykom (Manicheizm, system filozoficzno-teologiczny, wyznanie i

organizacja religijno-kościelna powstała w III w. na podłożu dualistycznej religii Zaratustry, która swoim
zasięgiem objęła znaczne obszary Azji, północnej Afryki i Europy. Twórcą manicheizmu był Mani. Podstawą
filozoficzno-teologiczną stał się staroirański dualizm, a także elementy zaratustryzmu, chrystianizmu,
buddyzmu i gnostycyzmu. Manicheizm głosił wiarę w ustawiczną walkę pomiędzy światłem i ciemnością,
dobrem i złem. Wyznawców manicheizmu cechowała asceza, przede wszystkim w życiu seksualnym. Do
wyznawców manicheizmu należał m.in. Aureliusz Augustyn (św. Augustyn), który później nawrócił się na
chrystianizm, został ojcem Kościoła i gwałtownie zwalczał manicheizm jako herezję

): ich święte księgi miały

zostać spalone

•

303 i 304 r.

- cztery edykty przeciw chrześcijanom:

I. zniszczenie świątyń chrześcijańskich, spalenie świętych ksiąg, zakaz gromadzenia się

wyznawców i uniemożliwienie im wszczynania procesów sądowych

II. uwięzienie członków kleru

III. amnestia dla tych członków kleru, którzy zgodzili się złożyć ofiary
IV. nakaz złożenia ofiar tradycyjnym bogom, nałożony na całą ludność imperium.

42

•

w zachodniej części cesarstwa prześladowania trwały krótko i miły ograniczony zasięg, a po

abdykacji Dioklecjana zupełnie ustały, politykę tolerancji wobec chrześcijan prowadził w Italii
Maksencjusz

•

we wschodnich prowincjach prześladowania miały charakter dramatyczny; szczególnym

okrucieństwem wykazał się panujący od 305 r. w Egipcie i Syrii Maksymin Daja

◦

306 r.

- wydanie edyktu, w którym nakazano urzędnikom miejskim, aby dopilnowali złożenia

ofiar przez wszystkich mieszkańców, nagradzano mieszkańców tych regionów, w których akcje

antychrześcijańskie były szczególnie intensywne

•

311 r.

- edykt Galeriusza, nakazujący zaprzestania prześladowań i dający chrześcijanom możliwość

odbudowy miejsc kultu pod warunkiem, że nie zakłócą porządku publicznego.

Abdykacja Dioklecjana i Maksymiana (305 r.):

•

303 r.

- Dioklecjan informuje tetrarchów o swym zamiarze ustąpienia

•

przyczynami abdykacji były zmęczenie i osłabienie długą chorobą oraz nalegania Galeriusza

•

ceremonia zrzeczenia się władzy odbyła się równocześnie w Nikomedii i w Mediolanie

•

Dioklecjan i Maksymian na oczach wojska przekazali swe purpurowe płaszcze cesarskie
Galeriuszowi i Konstancjuszowi

•

cezarem u boku Galeriusza został Maksymin Daja, a w Mediolanie cezarem ogłoszono Sewera

•

największą słabością tetrarchii był zbyt idealistyczny sposób przekazywania władzy

•

Dioklecjan i Maksymian zachowali honorowe tytuły Augustów (seniores Augusti)

PANOWANIE KONSTANTYNA WIELKIEGO (306 - 337 N.E.)

Droga Konstantyna do władzy:

•

Konstantyn - syn Konstancjusz Chlorusa

•

306 r.

- Konstancjusz umiera w Eburacum (York), a wierne mu wojska okrzyknęły augustem jego syna

•

Galeriusz uznał Konstantyna za cezara, jednocześnie powołując Sewerusa w miejsce Konstancjusza

•

28. października 306 r.

- Maksencjusz, syn Maksymiana, został obwołany cesarzem przez część

gwardii pretoriańskiej i przyjął tytuł princeps; zachęcił ojca do ponownego objęcia władzy

•

Galeriusz wysłał przeciw uzurpatorowi Sewera, ale część oddziałów legalnego augusta przeszła na
stronę dawnego wodza, Maksymiana, a Sewer został zamordowany

•

307 r.

- Galeriusz osobiście wyprawia się do Italii, ale nie zdecydował się na szturm Rzymu; po

wycofaniu się jego wojsk Italia, Afryka Północna, Korsyka, Sardynia i Sycylia znalazły się pod
rządami Maksencjusza

•

w czasie wydarzeń w Italii Konstantyn skutecznie walczył z Frankami nad Dolnym Renem

•

307 r.

- Maksymian przybywa do Konstantyna i doprowadza do zawarcia sojuszu

•

Galeriusz zwrócił się do Dioklecjana, który jednak odmówił ponownego objęcia władzy

•

308 r. - zjazd członków pierwszej tetrarchii w Cornuntum: na miejsce Sewera zostaje wybrany
Licyniusz (308 - 324 r.)

•

Konstantyn nie przyjął ustaleń z Cornuntum i nadal uważał się za augusta; w 310 r. uwięził i zmusił
do samobójstwa Maksymiana; pozyskał wsparcie Licyniusza przeciwko rządzącemu Italią

Maksencjuszowi, ów zaś zawarł sojusz z Maksyminem Dają

•

310 r.

- Maksymin Daja został obwołany przez swych żołnierzy augustem

•

od 311 r.

nie było cezarów, a jedynie czterech władców z tytułem augustów: trzech legalnych i

uzurpator Maksencjusz

•

28. października 312 r.

- bitwa koło Saxa Rubra lub na Moście Mulwijskim; Maksencjusz ginie, senat

uchwala jego damnatio memoriae, a Konstantynowi postawiono łuk trimfalny, dedykowany w 315 r.

•

313 r.

- Konstantyn opuszcza Rzym.

Konstantyn i Licyniusz (312 - 326 r.):

•

313 r.

- Konstantyn i Licyniusz potwierdzają swój sojusz w Mediolanie, gdzie świętowano

małżeństwo Licyniusza z przyrodnią siostrą Konstantyna

•

313 r.

- bitwa pod Adrianopolem - ostateczna klęska Maksymina Dai

43

•

316 r.

- pierwsza wojna między Konstantynem a Licyniuszem; drugi z nich zostaje dwukrotnie

pokonany; zawarto pokój korzystny dla Konstantyna

•

do rangi cezarów wyniesiono synów Konstantyna i syna Licyniusza

•

322 r.

- Licyniusz odmawia uznania konsula wyznaczonego przez Konstantyna oraz dystrybutowania

monet mających upamiętniać zwycięstwo rywala nad Sarmatami; podjął również wrogie działania

przeciw chrześcijanom

•

Konstantyn zyskał sposobność uzasadnienia wojny domowej koniecznością obrony chrześcijan przed

prześladowaniami

•

324 r.

- Licyniusz został pokonany w pobliżu Adrianopola i schronił się w Bizancjum

•

wrzesień 324 r.

- Licyniusz został pokonany pod Chryzopolis, a dwa lata później zamordowany z

rozkazu Konstantyna.

Konstantyn a chrześcijaństwo:

•

matka Konstantyna, Helena, oraz przyrodnia siostra, Konstancja, były chrześcijankami

•

jego ojciec prowadził politykę toleancji wobec wyznawców Chrystusa

•

przed rozstrzygającą bitwą z Maksencjuszem miał we śnie (lub w wizji) zobaczyć znak Chrystusa

•

nakazał zwrot Kościołowi budynków skonfiskowanych w czasie prześladowań

•

313 r.

- edykt mediolański - chrześcijaństwo uzyskało status prawnie uznanej religii

•

liczne przywileje na rzecz kościołów i członków kleru

•

w samym Rzymie na miejscu obozu rozbitej gwardii Maksencjusza wzniósł Bazylikę Zbawiciela na
Lateranie oraz Bazylikę św. Piotra na wzgórzu watykańskim.

Konstantyn wobec sporów wśród chrześcijan:

•

Euzebiusz z Cezarei uznał Konstantyna za przywódcę zarówno państwa, jak i Kościoła, reprezentanta

boskiego Logosu na ziemi

•

Konstantyn rościł sobie prawo do kontroli nad strukturami Kościoła; zachował ponadto tytuł

pontifexa maximusa, który dawał mu najwyższą władzę nad religią pogańską

•

Konstantyn został wciągnięty w konflikty, nękające chrześcijaństwo od początku jego istnienia:

◦

konieczność załagodzenia kryzysu nękającego kościoły w Afryce Północnej: spór między

donatystami (Donatyzm – rygorystyczny ruch religijny, który w IV i V w. doprowadził do założenia
Kościoła chrześcijańskiego w Afryce (w odłączeniu od wspólnoty Kościoła Kartaginy, będącego w
jurysdykcji Kościoła Rzymu). Termin ten pochodzi od Donata,biskupa Kartaginy. Donatyści, czyli
zwolennicy "Kościoła męczenników" lub "Kościoła ludzi doskonałych", negowali ważność sakramentów,
jeżeli udzielał ich kapłan znajdujący się w stanie grzechu. Sprzeciwiali się też ponownemu dopuszczaniu do
Kościoła tych, którzy wyrzekli się wiary w czasach prześladowań. Przeciwni byli posłuszeństwu władzy
cesarskiej.

) a biskupem Cecylianem

▪

314 r.

- synod w Arles - biskupi wypowiedzieli się przeciw donatystom i przyjęli kanony,

które pozwoliły chrześcijanom obejmować urzędy pańtwowe i służyć w armii

◦

324 r. -

spór wywołany przez Ariusza, który głosił, że Chrystus został stworzony przez Boga, a

więc był czas, kiedy go nie było (Arianizm, jedna z najważniejszych herezji w dziejach chrześcijaństwa,
której twórcą był Ariusz; pewne jej elementy zawierały już m.in. poglądy Pawła z Samostat
(monarchianizm). Jej istotą była gruntowna rewizja nauki o Trójcy Św. w imię radykalnego monoteizmu.
Wg arianizmu Osoby Boskie to 3 hipostazy "różne i niepodobne". Logos jest, z jednej strony, przymiotem
jedynego i wiecznego Boga, zawsze się w Nim znajdującym, z drugiej zaś - stworzonym bezpośrednio przez
Niego, doskonałym Logosem-Synem, powołanym z kolei do stworzenia świata. Duch Święty to pierwsze
twór Logosa-Syna. Natomiast w Jezusie zrodzonym z NMP Dziewicy ten ostatni zastąpił duszę ludzką,
ożywiając jego ciało i stając się całkowicie człowiekiem. Arianizm zwalczali Atanazy Wielki, Bazyli Wielki,
Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy i in. Cieszył się znacznymi wpływami na zachodzie Europy, zwł.
wśród Gotów, którzy zaszczepili go wśród ludów germańskich. Zanikł ok. VII w., by pojawić się znów w
XVI w. w dobie reformacji; nawiązywał doń ruch tzw. arian, czyli braci polskich i socynianizm

);

Aleksander, biskup Aleksandrii, doprowadził do potępienia Ariusza, ale kapłan zyskał

wpływowych protektorów

▪

325 r.

- sobór w Nicei - potępienie Ariusza i przyjęcie tak zwanego credo (wyznania wiary),

będącego podstawą nauczania Kościoła; Chrystus jako współistotny Ojcu (homoousios)

▪

Konstantyn zezwolił na powrót Ariusza z wygnania; jego zwolennicy zyskali znaczne

44

wpływy, przede wszystkim na Wschodzie

▪

Konstantyn II i Konstans, synowie Konstantyna, opowiedzieli się za credo nicejskim, zaś trzeci

syn cesarza, Konstancjusz II, był zwolennikiem arianizmu, co ośmieliło biskupów ariańskich;
w 357 r. w Sirmium potwierdzili oni niższość Syna wobec Ojca

▪

sprawę rozwiązał ostatecznie Teodozjusz I, który opowiedział się po stronie przeciwników
arian.

Założenie Konstantynopola:

•

od ostatnich dekad III wieku Rzym tracił swe znaczenie jako rezydencja władcy na rzecz miast

znajdujących się bliżej granic i miejc prowadzenia operacji wojskowych

•

do szczególnego znaczenia doszły Sirmium, Tesalonika, Nikomedia, Trewir i Mediolan

•

po pokonaniu Licyniusza Konstantyn postanowił założyć miasto, aby upamiętnić swe zwycięstwo;
jego wybór padł na stary grecki ośrodek Bizancjum

•

z polecenia Konstantyna wzniesiono nowe mury miejskie w odległości ok. 3 km od dotychczasowych,
pałac, siedzibę senatu oraz bazylikę

•

rozpoczęto budowę kościoła św. Apostołów, do którego dołączono mauzoleum cesarskie

•

11. maja 330 r.

- uroczystość poświęcenia nowego miasta, które stało się siedzibą władcy dopiero za

panowania Teodozjusza I Wielkiego

Ostatnie lata życia i sprawa następstwa:

•

324 r.

- Konstantyn podnosi do godności cezara Konstancjusza (II), nadając mu taką samą rolę, jaką

mieli najstarszy syn Kryspus (z konkubiny Minerwiny) oraz Konstantyn (II)

•

326 r.

- skazanie na śmierć żony Fausty i Kryspusa

•

332 r.

- Konstantyn II zawiera korzystny dla Rzymu pokój z Gotami

•

333 r.

- najmłodszy syn Konstantyna, Konstans, zostaje wyniesiony do godności cezara

•

stosunki z Persją:
◦

334 r.

- Szapur II usuwa chrześcijańskiego władcę Armenii; w odpowiedzi Konstantyn wysłał

Konstancjusza II do Antiochii i powołuje nowego cezara, Dalmacjusza

◦

Dalmacjusz miał administrować Tracją, Macedonią i Achają

◦

335 r.

- brat Dalmacjusza, Hanibalian otrzymuje godność rex regnum et ponticarum gentum, a w 336

r.

odzyskał panowanie nad Armenią

•

22. maja 337 r.

- Konstantyn na łożu śmierci w Nikomedii przyjmuje chrzest z rąk ariańskiego biskupa

Euzebiusza

•

żaden z potencjalnych następców Konstantyna nie został wyniesiony do rangi augus, co może

świadczyć o tym, że zakładał ich współpracę w przyszłości.

PAŃSTWO PÓŹNOANTYCZNE: WŁADZA I SPOŁECZEŃSTWO W IV WIEKU N.E.

Trzy etapy reform Konstantyna:

I. po zwycięstwie nad Maksencjuszem, dotyczyły administracji dworskiej

II. po pokonaniu Licyniusza i zjednoczeniu cesarstwa
III. w ostatnich latach życia Konstantyna, ograniczające uprawnienia prefektów pretorium i powołujące

nowych najwyższych dowódców armii.

Cesarz:

•

chrześcijański cesarz nie mógł być uważany za boga, zaś cesarze III w. dążyli do deifikacji

•

wg Euzebiusza z Cezarei

Bóg wybrał Konstantyna i uczyniwszy go zwycięzcą, przyznał mu

hegemonię nad wszystkimi ludami na ziemi; cesarz był nadludzką postacią, inspirowaną w swych
działaniach przez Boga; był również pośrednikiem między Bogiem a ludźmi

•

wszystko, co otaczało cesarza, było uważane za boskie: rodzina (domus sacra), prawa, rozdawnictwa,
sypialnia itd.

•

zmiany na dworze i w ceremoniale dworskim: adoratio (dosł. „uwielbienie”) było szczegółowo
opracowanym rytuałem, zgodnie z którym należało zwracać się do cesarza; jego elementami było

oddanie hołdu, pokłon oraz ucałowanie szaty władcy, czego dostępowali jednak nieliczni

•

cesarz nosił szaty i obuwie ozdobione klejnotami, diadem i purpurowy płaszcz wojskowy

•

otaczający cesarza dwór stawał się miejscem coraz bardziej zamkniętym, służyło to podkreśleniu

45

pozycji władcy, wyrastającego ponad zwykłych poddanych, ale i prowadziło do jego izolacji

•

chrześcijański cesarz, podobnie jak tetrarchowie, był władcą absolutnym; w oficjalnych dokumentach
dawne elementy tytulatury cesarskiej były poprzedzane lub zastępowane zwrotem dominus noster.

Administracja cesarska:

•

służba urzędników cywilnych pojmowana była jako militia

•

teksty normatywne oddzielają jednak służbę cywilną (militia inermis) od wojskowej (militia armata)

•

administracja cywilna dzieliła się na dwie grupy: urzędników pełniących osobiste posługi na rzecz

władcy (cubiculum) oraz dwór (comitiatus)

•

ważną rolę w najbliższym otoczeniu cesarza odgrywało sacrum cubiculum; liczny personel służebny
był kierowany przez praepositus sacri cubiculi (funkcje te najczęściej powierzano eunuchom)

•

bezpośrednio z dworem cesarskim związane były cztery urzędy centralne (palatini - „pałacowe”):

◦

magister officiorum

, który kontrolował administrację pałacową, nadzorował pracę cesarskiego

sekretariatu, organizował pracę rady cesarskiej, kierował oficjalnymi ceremoniami, kontrolował
działalność urzędów prowincjonalnych, podlegali mu agentes in rebus (kurierów cesarskich)

◦

quaestor sacri palatii

, uważany za rzecznika władcy, zajmował się redagowaniem konstytucji

cesarskich oraz układaniem odpowiedzi na petycje i listy do cesarza, był prawnym doradcą
cesarza, a w V w. w jego rękach znalazło się sądownictwo apelacyjne

◦

comes sacrorum largitionum

, odpowiadał za pobór podatków pośrednich (np. ceł), nadzorował

administrację państwowych mennic, kopalń, kamieniołomów

◦

comes rei privatae

, kontrolował cesarskie posiadłości, z których zyski były przeznaczone na

utrzymanie cesarskiego pałacu

•

Konstantyn wprowadził dwa nowe podatki: collatio glebalis, nakładany na majątki senatorów i
chrysargyron

, obciążający kupców i rzemieślników

•

zreformował także consilium principis („radę cesarską”) - zapraszał do udziału w jej obradach każdego
urzędnika, którego obecność była niezbędna do właściwego rozstrzygnięcia danej sprawy; jednym z

głównych jej zadań było przyjmowanie poselstw od miast, prowincji, senatu

•

po pokonaniu Maksencjusza Konstantyn rozwiązał gwardię pretoriańską; prefekt pretorium stał się
jednym z najpotężniejszych urzędników cywilnych - kontrolował działalność struktur

administracyjnych, odpowiadał za pobór podatków; po 324 r. źródła odnotowują obecność pięciu
prefektów pretorium; w IV w. istniały trzy regionalne prefektury: Galii (obejmująca również Brytanię

i Hiszpanię), Illyricum-Italii-Afryki oraz Orientis (od Tracji po Egipt)

•

urzędnicy zostali obdarzeni licznymi przywilejami: byli zwolnieni z obowiązku zasiadania w radach
miast i związanych z tym świadczeń finansowych, nie musieli kwaterować podróżujących

urzędników ani ich żywić

•

po 312 r.

- ustanowienie porządku comites, czyli cesarskich towarzyszy.

Armia późnego cesarstwa:

•

podział armii późnorzymskiej na dwie części: comitatenses i limitanei

◦

Konstantyn oficjalnie uznał odrębność vexillationes (jednostek wydzielonych z całych legionów,

nie borących udziału w wyprawie) i nadał im przywileje, jakimi nie cieszyły się inne
ugrupowania - tak powstały oddziały określane mianem comitatenses, które tworzyły armię

centralną, ruchomą, zdolną interweniować na każdym froncie i podejmować duże akcje
wojskowe; żołnierze służący w tych formacjach otrzymywali od cesarza dary, donativa, w złocie

lub w srebrze, mieli uprzywilejowany status i lepsze warunki służby

◦

limitanei

- oddziały stacjonujące w prowincjach przygranicznych; ich zadaniem była obrona

danego terytorium oraz organizowanie wypraw odwetowych

•

przekształceniu uległa również struktura dowódcza armii:

◦

na czele wojsk stało dwóch dowódców, magister peditum (piechoty) i magister equitum (jazdy)

◦

zawsze dwaj magistri (magister militum praesentalis) przebywali u boku cesarza, a podlegające im
oddziały stacjonowały w pobliżu miejsca pobytu władcy

◦

dowództwo nad oddziałami limitanei należało do comes i duces

◦

oddziały comitatenses podlegały jedynie najwyższemu dowództwu

46

•

armia liczyła od 430 do 600 tyś. żołnierzy

•

dużą rolę odgrywało dziedziczenie zawodu żołnierza

•

żołd był oparty na donativa cesarskich oraz racjach żywnościowych (zboże, oliwa, mięso, wino),
stanowiących annonę

•

większą rolę odgrywała jazda, której jednostki łatwo przyjmowały technikę walki swych
przeciwników, zapożyczając wiele od Gotów, Hunów i Persów

•

znacznego przyspieszenia nabrał proces włączania barbarzyńców do armii rzymskiej, których
osiedlano na opustoszałych terenach w granicach cesarstwa, w zamian za dostarczanie oddziałów; na

pokonane plemiona barbarzyńców żyjących poza granicami nakładano obowiązek dostarczania
niewolników

•

foederati

- osiedlani na ziemiach cesarstwa, ale w sprawach wewnętrznych zachowujący autonomię;

byli opłacani przez państwo rzymskie, pozostawały jednak pod rozkazami wodzów plemiennych

•

pod koniec IV wieku

barbaryzacja najwyższego dowództwa doprowadziła do gwałtownych

wybuchów rzymskiego nacjonalizmu.

Senat i senatorowie:

•

w ciągu III w. senat rzymski miał coraz mniejszy wpływ na wydarzenia polityczne, ale arystokracja
senatorska pozostawała społeczną i ekonomiczną elitą cesarstwa

•

Konstantyn podjął starania o włączenie senatorów w proces administrowania cesarstwem, dokonał

także zmian w składzie senatu: liczbę senatorów zwiększył do 2 tys., do rangi senatorskiej
podniesiono dotychczasowe urzędy ekwickie, a więc istniały dwie ścieżki kariery senatorskiej - przez

pełnienie pretury i przez pełnienie urzędu rangi senatorskiej

•

awans do rangi senatora objął tylko tych ekwitów, którzy pełnili stanowiska państwowe - stan

ekwicki stracił swój społeczny prestiż

•

do senatu zostali włączeni przedstawiciele elit prowincjonalnych, jednak już w 326 r. proces ten został
zahamowany, aby nie pozbawić rad miejskich najbardziej wartościowych członków

•

senatorowie uzyskali prawo utrzymywania głównej siedziby poza Rzymem, mogli również przysyłać

pieniądze w celu organizowania igrzysk, którymi w ich imieniu kierowali censuales

•

wielu senatorów obejmowało urzędy państwowe, a funkcja urzędnicza dawała automatycznie prawo

do odpowiedniego tytułu, dziedziczonego przez potomków

•

hierarchia senatorów

: najniżej znajdowali się clarissimi, którymi byli prawie wszyscy namiestnicy

prowincji; wyższą rangę mieli spectabiles - wikariusze i dowódcy wojsk w prowincjach; illustres -

będący najbliżej władcy i kierujący najwyższymi urzędami

•

nowy senat został ustanowiony w Konstantynopolu, a rezydujący tam senatorowie otrzymali rangę
clari

; senat ten liczył 300 członków, a Konstancjusz II zrównał jego rangę z senatem rzymskim, a jego

członkom nadał rangę clarissimi.

Kuriałowie:

•

stopniowy zanik warstwy ekwitów sprawił, że drugim stanem społeczeństwa stali się kuriałowie

•

do tej warstwy należeli członkowie rad miejskich (curia, boule) i ich synowie po ukończeniu

osiemnastego roku życia

•

jeśli kupiec chciał wejść do kurii, musiał zlikwidować swoje interesy i nabyć ziemię

•

byli zobowiązani do służenia swemu miastu, poprzez pełnienie urzędów miejskich i wykonywanie
rozlicznych munera, czyli świadczeń na rzecz miast i państwa

•

każdego roku rady miejskie wybierały ze swego grona poborców podatków (susceptores), później
wprowadzono również instytucję kontrolerów (exactores)

•

321 i 326 r.

- prawa nakazujące poborm oraz kierownikom rad miejskich sięgnięcie do własnej

kieszeni w przypadku, gdy nie uda się zebrać całej przewidywanej sumy - bądź ilości produktów w

naturze - z podatków

•

część kuriałów podejmowała próby porzucenia swego statusu i tym samym uniknięcia ciążących na

nich zobowiązań.

Koloni:

•

koloni byli wolnymi dzierżawcami, którzy uprawiali ziemię należącą do kuriałów, oddając część
zbiorów jej właścicielowi, a ponadto byli zobowiązani do płacenia podatków państwu

47

•

332 r.

- prawo mówiące o tym, że kolon, który porzuciłby swój status, miał być traktowany jak zbiegły

niewolnik, czyli siłą przywracany do poprzedniego położenia

•

357 r.

- prawo zakazujące właścicielowi sprzedaży ziemi bez pracujących na niej kolonów

•

koloni sami płacili podatek, a dzięki ich pracy podatki mogli płacić również właściciele ziemi.

KOŚCIÓŁ W CHRZEŚCIJAŃSKIM CESARSTWIE

Biskupi i kler:

•

Kościół powszechny był zespołem wspólnot, z których każda była kierowana przez biskupa

•

biskup miał pełnię władzy nad wiernymi i klerem danego kościoła, zarządzał majątkiem kościoła (od

soboru w Chalcedonie przy pomocy ekonoma) i akcją dobroczynną

•

początkowo wybór biskupa należał do kleru i wiernych, ale z czasem rósł autorytet i znaczenie

biskupów, zostawali nimi przedstawiciele arystokratów

•

kler był zhierarchizowany, podzielony na grupy w zależności od funkcji pełnionej w czasie liturgii

eucharystycznej, jego członkowie byli wybierani i wyświęcani przez biskupa

•

cesarze nadawali kapłanom określone przywileje: zwolnienie od obowiązków kurialnych, zwolnienie
z obowiązku płacenia podatków (po Konstantynie cofnięty)

•

członków kleru nie obowiązywał celibat; od IV w. pojawiał się dotyczący biskupów i prezbiterów

(później również diakonów) zakaz zawierania małżeństwa po wyświęceniu

•

majątek gmin chrześcijańskich od czasów Konstantyna ulegał systematycznemu powiększeniu; źródła
dochodów były trzy: ofiary składane przez wiernych, cesarska szczodrobliwość i dochody z

posiadłości.

Narodziny i rozwój monastycyzmu:

•

ruch monastyczny narodził się w Egipcie w drugiej połowie III wieku

•

przedstawicielem jego najwcześniejszej fazy był św. Antoni, który przeniósł się na pustynię w

poszukiwaniu samotności; po śmierci znalazł wielu naśladowców, którzy zrywali z życiem i udawali
się samotnie na pustynię

•

anachoreci

- pustelnicy żyjący na pustyni w grotach, opuszczonych budowlach lub lepiankach

•

cenobici

- mnisi żyjący wspólnie, zajmujący się pracą i modlitwą (od Pachomiusza)

•

w Syrii mnisi żyli na platformach znajdujących się na szczytach słupów (św. Szymon Słupnik)

•

ruch monastyczny szybko zaczął rozprzestrzeniać się na inne obszary cesarstwa: Palestynę, Syrię,

Cypr

•

św. Hieronim ze Strydonu propagował życie ascetyczne, osiągnął znaczne sukcesy zwłaszcza wśród

szlachetnie urodzonych kobiet, dziewic i wdów

•

w zachodnich prowincjach cesarstwa pojawiły się obie formy monastycyzmu, jednak większą

popularność zyskał cenobityzm

•

ogromne zasługi dla rozwoju monastycyzmu położył św. Augustyn, który w swym rodzinnym

mieście Thagastae w Afryce założył klasztor intelektualistów, gdzie życie religijne łączono z pracą
naukową i filozoficzną.

Struktury kościelne:

•

tytuł metropolity przyznano każdemu biskupowi rezydującemu w stolicy prowincji, jego zadaniem

było organizowanie dwa razy w roku synodów z udziałem wszystkich biskupów danej prowincji

•

struktury ponadmetropolitarne

: Rzym, Aleksandria, Antiochia, Cezarea Kapadocka, Efez i

Konstantynopol, w V w. niezależną pozycję uzyskał biskup Jerozolimy

•

od VI w. biskupów kościołów mających pozycję ponadmetropolitarną zaczęto nazywać patriarchami,

a ich Kościoły - patriarchatami, których ostatecznie powstało pięć: Rzym, Konstantynopol,
Aleksandria, Antiochia, Jerozolima.

Prymat Rzymu:

•

w pierwszych wiekach chrześcijaństwa biskupi Rzymu byli najważniejszymi biskupami świata

chrześcijańskiego

•

prymat biskupa Rzymu miał jedynie charakter honorowy

•

wschodni biskupi, zwolennicy nicejskiego wyznania wiary, chcieli zyskać poparcie biskupa Rzymu

•

pontyfikat Damazego (366 - 384 r.)

- Damazy jako pierwszy spośród biskupów Rzymu zaczął zgłaszać

48

pretensje do zwierzchnictwa nad ogółem Kościołów i jako pierwszy może być uważany za papieża

•

idea Rzymu jako jedynej siedziby apostolskiej torowała sobie drogę stopniowo, w czasie długiego

okresu od pontyfikatu Damazego aż do pontyfikatu papieża Grzegorza Wielkiego (604 r.)

Rola synodów:

•

na synodach rozstrzygano spory doktrynalne, kwestie organizacyjne regulujące życie kościołów,
konflikty między biskupami lub między biskupami a członkami kleru

•

kanony

- podejmowane na synodach decyzje, które spisywano i wcielano w życie

•

od czasu soboru w Nicei utrwalał się zwyczaj zwoływania dwa razy do roku synodu grupującego
wszystkich biskupów z danej prowincji

•

ważną rolę spełniały synody zwoływane przez władców, na które przybywali biskupi z rozmaitych

części cesarstwa; niektóre z takich synodów określa się mianem ekumenicznych, czyli soborów;
Kościół katolicki za synody ekumeniczne uważa synody w Nicei (325 r.), Konstantynopolu (381 r.),

Efezie (431 r.), Chalcedonie (451 r.), Konstantynopolu (553 r.)

•

cesarz wcielał w życie postanowienia synodu, nadawał im moc prawa.

RZĄDY NASTĘPCÓW KONSTANTYNA

W ciągu trzech miesięcy od śmierci Konstantyna (maj 337 r.) żaden z mianowanych przez niego

cezarów nie zdecydował się na przyjęcie tytułu augusta. Sytuacja uległa zmianie, gdy na początku września

żołnierze stacjonujący w Konstantynopolu zamordowali Dalmacjusza i Hanibaliana oraz większość męskich
potomków Konstancjusza Chlorusa i Teodory. Ocaleli jedynie dwaj synowie Juliusza Konstancjusza, Gallus i

Julian. W czasie tych krwawych wydarzeń w stolicy obecny był Konstancjusz, nie zrobił jednak nic, aby
powstrzymać masakrę. We wrześniu 337 roku trzej synowie Konstantyna przyjęli tytuły augustów, a nieco

później spotkali się na terenie Panonii, aby dokonać podziału cesarstwa. Najstarszy z braci, Konstantyn II,
otrzymał Galię, Hiszpanię oraz Brytanię, a jego siedzibą stał się Trewir. Konstancjusz II miał z Antiochii

rządzić Egiptem oraz Azją, otrzymał ponadto przewidzianą pierwotnie dla Dalmacjusza Trację. Konstans
otrzymał Italię, Afrykę oraz diecezje Pontu i Dacji, a jego siedzibą miał być Mediolan.

Między braćmi szybko doszło do nieporozumień. Najstarszy z braci, Konstantyn II, mający za sobą

wiele lat służby boku ojca, rościł sobie pretensje do opieki nad najmłodszym, Konstansem. W 440 roku

wtargnął do Italii, wpadł jednak w zasadzkę i został zamordowany w pobliżu Akwilei. Przez kolejne dziesięć
lat cesarstwem rządziło już tylko dwóch władców, Konstans na zachodzie i Konstancjusz II na wschodzie.

Rządy Konstansa na Zachodzie (340 - 350 r.):

•

340 r.

- Konstans wyrusza do Galii, gdzie przez dwa kolejne lata kieruje walkami z Frankami

•

343 r.

- wyprawa do Brytanii

•

346 - 350 r.

- Konstans przebywa na Bałkanach

•

aktywnie uczestniczył w życiu Kościoła; był zwolennikiem nicejskiego wyznania wiary, w
przeciwieństwie do swego brata Konstancjusza, który był arianinem

•

egzekwował surową dyscyplinę w armii, co nie przysparzało mu zwolenników

•

prowadził kontrowersyjną politykę fiskalną

•

18. stycznia 350 r. -

Flawiusz Magnencjusz został obwołany augustem w Augustodunum; Konstans

został schwytany i stracony

•

Magnencjusz był z pochodzenia barbarzyńcą, cieszącym się uznaniem wyższych oficerów i

urzędników

•

władzę w Rzymie przejął na krótko Juliusz Nepocjanus, został jednak szybko pozbawiony władzy

•

korzystając z ofensywy perskiej Konstancjusza II w Mezopotamii Magnencjusz podjął próbę

opanowania prowincji bałkańskich; uprzedził go były dowódca jazdy Wetranion, który 1. marca 350
r.

został w Mursie obwołany przez żołnierzy augustem.

Rządy Konstancjusza II - wojny z Persją i opanowanie Zachodu:

•

wojny z Persją i wydarzenia na Wschodzie

:

◦

337 r., 346 r. i 350 r.

- Nisibis odpiera trzy kolejne oblężenia perskie

◦

punktem zapalnym w stosunkach rzymsko - perskich była Armenia i Mezopotamia

◦

351 r. -

Konstancjusz wyznacza na cezara swego krewnego, Gallusa, i wysyła go do Antiochii

49

◦

354 r.

- nowy prefekt pretorium, Domitianus, okazuje Gallusowi lekceważenie i zostaje

zamordowany, co Konstancjusz uznał za zdradę

◦

październik 354 r.

- Gallus zostaje aresztowany i skazany na śmierć

•

wydarzenia na Zachodzie

:

◦

uzurpacje Magnencjusza i Wetraniona wykazały, że stała obecność cesarza jest najważniejszym

czynnikiem podtrzymującym lojalność armii

◦

350 r.

- Konstancjusz II interweniuje na Bałkanach, co skutkuje abdykacją i wycofaniem się z

polityki Wetraniona w tym samym roku

◦

351 r. -

wojna z Maksencjuszem:

▪

wrzesień 351 r.

- bitwa pod Mursą, zwycięstwo Konstancjusza

▪

Maksencjusz ucieka do Akwilei, później do Galii

▪

wiosna 353 r.

- Konstancjusz wkracza do Galii i ponownie pokonuje rywala w miejscu

zwanym Mons Seleucus

▪

sierpień 353 r.

- Maksencjusz popełnia samobójstwo

◦

walki z Alamanami

nad Renem i zmuszenie ich do pokoju

◦

355 r.

- uzurpacja Silwanusa w Galii; sytuację unormował wyznaczony na cezara 6. listopada

Julian, młodszy brat Gallusa

◦

357 r.

- cesarz udaje się po raz pierwszy i ostatni do Rzymu; początek walki między

chrześcijaństwem a pogańskimi senatorami, spowodowany poleceniem usunięcia ołtarzu bogini

Wiktorii z sali posiedzeń senatu rzymskiego; wcześniej, w 353 r., Magnencjusz zakazał składania
nocnych ofiar poganom, a w 356 r. zakaz odnowiono, zabroniono ponadto oddawania czci

posągom.

Działania Juliana w Galii (355 - 361 r.):

•

357 r.

- zwycięstwo Juliana w bitwie pod Argentoratum nad koalicją władców alamańskich; jeszcze na

polu walki żołnierze obwołali go augustem, ale odmówił przyjęcia tytułu; po bitwie Konstancjusz
przyznał Julianowi większy zakres swobody

•

Julian starał się obniżyć obciążenia podatkowe w Galii, dbał też o usprawnienie administracji oraz o
ożywienie miast i wzmocnienie ich pozycji

•

358 r.

- pokonanie Franków oraz pozwolenie na osiedlenie dla jednego z ich szczepów, Saliom, w

granicach cesarstwa; dwie wyprawy za Ren przeciw Alamanom

•

358 i 359 r.

- Konstancjusz II pokonuje Kwadów i Sarmatów nad Dunajem

•

359 r. -

Szapur II rozpoczyna ofensywę w Mezopotamii, zdobywa Amidę

•

360 r.

- Konstancjusz postanawia zaatakować Persów i prosi Juliana o wysłanie posiłków na wschód,

ten jednak odmawia

•

361 r.

- Szapur II rezygnuje z działań wojennych, co pozwala Konstancjuszowi II wyruszyć przeciwko

zbuntowanemu Julianowi.

Przejęcie władzy przez Juliana:

•

360 r.

- w Paryżu zbuntowani żołnierze, którzy nie chcieli odmaszerować na wschód, wznieśli Juliana

wysoko na tarczy, nałożyli mu diadem na głowę i okrzyknęli augustem

•

listopad 360 r.

- Julian decyduje się na ostateczne zerwanie z Konstancjuszem i przyjmuje tytuł

augusta

•

3. listopada 361 r.

- Konstancjusz umiera w Cylicji, na łożu śmierci wskazując Juliana jako swego

następcę - Julian jedynym władcą cesarstwa.

Rządy Juliana (361 - 363 r.):

•

reorganizacja dworu cesarskiego - Julian krytycznie odnosił się do luksusu i ceremoniału:
◦

usunięcie zbytecznego personelu

◦

ograniczenie liczby agentes in rebus i notarii

•

wydanie licznych postanowień korzystnych dla miast.

50

Wyprawa perska i śmierć Juliana:

•

Szapur II był skłonny zawrzeć pokój, ale Julian siłą zamierzał odbudować prestiż cesarstwa na

Wschodzie

•

celem Juliana było pozbawienie władzy Szapura i zastąpienie go bratem, Hormisdasem

•

5. marca 363 r.

- licząca 65 tys. żołnierzy armia rzymska wyrusza do Persji

•

wojska rzymskie zdołały dotrzeć pod Ktezyfont, gdzie pokonują Persów; Julian podjął decyzję o

wycofaniu wojsk na północ i połączeniu sił z Sebastianem i Prokopiuszem

•

26. czerwca 363 r.

- Julian zostaje śmiertelnie ranny.

Julian Apostata - próba odrodzenia religii pogańskiej:

•

337 r.

- rzeź rodziny po śmierci Konstantyna

•

Julian przebywał w Azji Mniejszej, gdzie poznał Maksymosa z Efezu, filozofa neoplatońskiego i

teurga

•

w Azji Mniejszej neoplatonizm był łączony z teurgią, uważaną za najwyższą formę magii; stanowił on

środek oddziaływania na świat bogów za pośrednictwem istot półboskich (daimones), które mogły
pomagać człowiekowi lub mu szkodzić

•

połączenie form magii, filozofii i mistycznej religii znalazło szczytowy wyraz w działalności
Maksymosa - organizował on w świątyni Hekate w Efezie tajemnicze misteria

•

gdy Julian przybył do Efezu, od razu uległ czarowi Maksymosa i został wtajemniczony w misteria

•

z początku musiał ukrywać swe poglądy i składać ofiary dawnym bogom w całkowitej tajemnicy

•

na przełomie 361 i 362 r.

Julian rozpoczął realizację nowej polityki religijnej:

◦

ogłosił przywrócenie starych kultów religijnych, otwarcie zamkniętych świątyń i ożywienie

dawnych obrzędów religijnych

◦

362 r.

- do stolicy przybywa Maksymos z Efezu; jego nowe obrzędy i wróżby wyrógowały nawet

wpłych dawnych ekspertów wróżbiarstwa, haruspików

◦

czerwiec 362 r.

- Julian wypowiada otwartą wojnę chrześcijaństwu:

▪

chrześcijanie

nie mogli być nauczycielami

▪

zakaz organizowania pogrzebów w ciągu dnia.

Organizacja kultu pogańskiego:

•

funkcje kapłanów mieli sprawować tylko ludzie cnotliwi, prowadzący surowy i bardzo regularny
tryb życia

•

pierwszeństwo w obejmowaniu funkcji kapłańskich mieli teurgowie neoplatońscy

•

na czele hierarchii stał najwyższy kapłan, którym był sam cesarz

•

ta transformacja pogaństwa była w dużej mierze wzorowana na Kościele chrześcijańskim

•

cesarz naśladował także osiągnięcia chrześcijan w pracy charytatywnej, nakazując świątyniom

organizowanie pomocy dla biednych i chorych, wdów i sierot

•

założenia religii Juliana były realizacją fanatyzmu i mistycyzmu Maksymosa z Efezu.

Pobyt Juliana w Antiochii:

•

rozpoczynając wyprawę przeciw Persji, Julian zatrzymał się na ponad pół roku w Antiochii, gdzie

zbierał siły do walki z Szapurem II

•

cesarz liczył na to, że zyska sympatię mieszkańców

•

ludność Antiochii była w większości chrześcijańska i niechętnie przyjmowała innowacje religijne
cesarza

•

w mieście, w którym panował głód, szczególne oburzenie wzbudziły składane hekatomby z byków

•

do bardzo ostrych konfliktów doszło w sanktuarium Apollina w Dafne: było to ulubione miejsce

wypoczynku cesarza, ale zakłócał go fakt, że wyrocznia milczała; wezwany teurgos orzekł, że
wyroczni przeszkadza bliskość grobu zmarłego, a był to grób męczennika chrześcijańskiego, św.

Babylasa; cesarz kazał przenieść jego szczątki na cmentarz w Antiochii, co wywołało oburzenie;
wkrótce potem świątynia spłonęła:
◦

o podpalenie świątyni oskarżono chrześcijan, w wyniku czego doszło do represji i nastąpiło
dalsze zaostrzenie polityki Juliana wobec chrześcijan

•

363 r.

- próba przystąpienia do odbudowy świątyni jerozolimskiej; prace przerwało trzęsienie ziemi.

51

Śmierć Juliana i jej skutki:

•

26. czerwca 363 r.

- cesarz umiera w wyniku rany odniesionej w potyczce podczas wyprawy perskiej

•

entuzjazm wśród przeciwników Juliana, żałoba wśród zwolenników

•

procesy współpracowników cesarza: Maksymos z Efezu został stracony, Pryskos z trudem uratował

życie, Libanios nie czuł się bezpiecznie

•

atmosfera prześladowań religijnych trwała dość długo, ożywiona działaniami Walensa skierowanymi

przeciw magom i astrologom

•

wbrew zamiarom Juliana, jego uczucia religijne były bliższe wierze chrześcijan niż starym pogańskim

kultom.

Przejęcie władzy przez Jowiana i pokój z Persją (363 - 364 r.):

•

w obliczu braku kandydata na cesarza wskazanego przez Juliana, tron zaoferowano prefektowi
pretorium, Salustiuszowi, który odmówił przyjęcia zaszczytu

•

wojsko ogłosiło cesarzem dowódcę przybocznej gwardii cesarskiej, Jowiana

•

Jowian zawarł z Szapurem II niekorzystny dla Rzymu pokój: oddał Persom pięć satrapii, które

odebrał Dioklecjan, oraz miasta Nisibis i Singarę; w jego wyniku Rzym utracił kontrolę nad terenami
zapewniającymi dostęp do Mezopotamii oraz nad częścią umocnień na granicy z Persją

•

używał przydomka victor ac triumfator, a na monetach widniały legendy securitas reipublicae oraz
victoria romanorum

•

1. stycznia 364 r.

- Jowian objął konsulat ze swym małoletnim synem Warronianem, ale zmarł już w

lutym

tego samego roku.

WALENTYNIAN I I NOWA DYNASTIA

•

Salutiusz ponownie odmówił przyjęcia władzy

•

26. luty 364 r.

- cesarzem zostaje ogłoszony Walentynian

•

pod naciskiem wojska Walentynian wyznaczył na drugiego augusta swego młodszego brata, Walensa
(364 - 378 r.)

•

doszło do prześladowań zaufanych ludzi Juliana - Maksymos z Efezu został aresztowany, a następnie
skazany na wygnanie, podobny los spotkał wielu innych

•

lato 364 r.

- w Naissus w Mezji władcy dokonują podziału armii: Walentynian objął oddziały

zachodnie, Walens - wschodnie; Walentynian miał zatem panować nad całym Zachodem,
obejmującym prefekturę Galii, Brytanii i Hiszpanii oraz Italii, Illyricum i Afryki, Walensowi

przypadła prefektura Wschodu.

Rewolta Prokopiusza (365 - 366 r.):

•

28. września 365 r.

- Prokopiusz przyjmuje w Konstantynopolu władzę cesarską, powołując się na

pokrewieństwo z Konstantynem Wielkim

◦

Prokopiusz osiągnął liczne sukcesy: zdobył Niceę i przejął kontrolę nad Bitynią

◦

posiłków dostarczyli mu Goci, jednak pomoc dotarła już po jego upadku

◦

Walens pokonał uzurpatora i skazał na śmierć w maju 366 r.

Polityka dynastyczna Walentyniana i Walensa:

•

Konstancja, córka Konstancjusza II poślubiła syna Walentyniana, Gracjana

•

sam Walentynian ok. 369 r. rozwiódł się z pierwszą żoną i poślubił wdowę po Magnencjuszu, Justynę

•

Walens dokończył budowę kościoła Św. Apostołów, którą rozpoczął Konstantyn Wielki

•

367 r.

- w obliczu poważnej choroby Walentynian mianował augustem swego syna, Gracjana.

Rządy Walentyniana I na Zachodzie (364 - 375 r.):

•

walki z Alamanami

:

◦

365 r.

- Alamanowie wdzierają się do Galii

◦

368 r.

- osobista kampania cesarza na terytoria Alamanów

◦

374 r.

- traktat o przyjaźni z jednym z najbardziej wojowniczych władców Alamanów,

Makrinusem

52

•

sytuacja w Brytanii i w Afryce

:

◦

atak Piktów i Szkotów na Brytanię - udało się odeprzeć barbarzyńców i wzmocnić Wał Hadriana

◦

372 - 375 r.

- rewolta Firmusa w Afryce, wywołana nadmiernym fiskalizmem, korupcją

urzędników i konfliktem między katolikami a donatystami; została stłumiona

•

wznoszenie nowych i naprawa starych umocnień wzdłuż Renu i górnego Dunaju

•

starał się umieszczać zaufanych ludzi na najwyższych stanowiskach

•

dzięki licznym kampaniom wojennym zjednał sobie armię

•

seria procesów o trucicielstwo, magię i nierząd - zakazano praktyk magicznych, a wobec

podejrzanych stosowano tortury

•

marzec 371 r.

- do Trewiru przybywa delegacja senatu, prosząc cesarza o łagodność i zaprzestanie

tortur, interwencja nie doprowadziła jednak do przerwania procesów

•

kręgi dworskie uzyskały wpływ na tradycyjną ostoję rzymskiej arystokracji, czyli urząd prefekta

miasta, w 372 r. został nim Gal Bappo

•

372 r.

- magistri militum zostali zrównani z byłymi prefektami prefektami pretorium i prefektami

miasta w senacie i radzie cesarskiej

•

nowy urząd - defensor civitatis - miał zajmować się drobnymi sprawami miasta, pozostawiając

rozstrzyganie ważniejszych problemów namiestnikowi prowincji

•

odpowiedzialnych za pobór podatków susceptores zastąpili urzędnicy powoływani przez namiestnika
prowincji.

Śmierć Walentyniana I i rządy Gracjana (375 - 383 r.):

•

część dygnitarzy ogłosiła augustem drugiego syna zmarłego cesarza, Walentyniana II (375 - 392 r.)

•

Gracjan uznał wyniesienie do władzy brata, podobnie postąpił Walens

•

w wydawanych prawach władcy byli wymieniani w kolejności, w jakiej otrzymali tytuł augusta:
Walens, Gracjan, Walentynian II

•

376 r.

- Gracjan ogłasza amnestię dla senatu

•

377 r.

- stanowisko prefekta pretorium Galii otrzymuje nauczyciel retoryki, Auzoniusz, który wywiera

ogromny wpływ na młodego cesarza

Rządy Walensa na Wschodzie (364 - 378 r.):

•

Goci w pierwszej połowie IV w.:

◦

nazwy Goci używa się w odniesieniu do przyjmniej dwóch federacji plemiennych, które określa

się mianem Greutungów i Terwingów; pierwsi z nich żyli od Dniestru po Don, zaś drudzy
zajmowali część rzymskiej prowincji Dacji, od Oltenii do Besarabii; autorzy rzymscy władców

Terwingów określali mianem iudex - jeden z nich, Atanaryk (lata 60. i 70. IV w.), nakazał
prześladowanie chrześcijan znajdujących się wśród Gotów

◦

w 298 r. Goci wspierali Galeriusza podczas wojny z Persją, w 324 r. wsparli Licyniusza

walczącego z Konstantynem Wielkim

◦

332 r.

- Goci zostali zobowiązani do wydania Rzymowi zakładników i dostarczania oddziałów

wojskowych na żądanie cesarza

◦

między Terwingami a cesarstwem istniały kontakty ekonomiczne i kulturalne

◦

chrystianizacja wśród Gotów nie postpowała zbyt szybko, a przyśpieszenia nabrała dopiero po

ich wkroczeniu na teren cesarstwa

◦

341 r.

- wzięty do niewoli przez Gotów Wulfila został wyświęcony na biskupa przez arianina

Euzebiusza z Nikomedii; podczas gdy przewodził grupie Gotów chrześcijan w Mezji, zaczął

tłumaczyć Biblię na język gocki; dzięki jego działalności Goci przyjmowali chrześcijaństwo w
ariańskiej wersji, a od nich Wandalowie, Burgundowie, Gepidowie i Skirowie

◦

obecność chrześcijan gockie elity traktowały jako zagrożenie dla porządku społecznego i
pogańskiej religii.

•

Wojny Walensa z Gotami (Terwingami) i napięcia w stosunkach z Persją:
◦

366/367 r.

- początek przygotowań do wojny z Gotami; oficjalną przyczyną była pomoc, jakiej Goci

usiłowali udzielić uzurpatorowi Prokopiuszowi, wyprawa jednak miała na celu wzmocnić

autorytet Walensa jako władcy

◦

367 r., 368 r., 369 r.

- wojska rzymskie przekraczają Dunaj; Goci nie podejmowali walki i wycofali

53

się na północ, a wojska rzymskie niszczyły opuszczone pola i zasiewy

◦

w czasie wojny Walens zainicjował program wznoszenia fortyfikacji nad Dunajem

◦

Goci wysyłali kilka poselstw, prosząc o pokój; do spotkania Walensa z Atanarykiem doszło na

środku Dunaju w pobliżu Noviodunum - kilkuletni konflikt nie wyłonił zwycięzcy: wymiana
zakładników, wskazano dwa miasta, w których można było dokonywać wymiany handlowej

◦

Walentynian zakazał sprzedawania wina, oliwy i garum barbarzyńcom, w 370 lub 373 r. zkazał
zawierania mieszanych małżeństw; Walens ustanowił prawo przewidujące kary cielesne dla tego,

kto odważyłby się wywozić złoto na teren barbaricum

◦

371 r.

- Persowie ponownie wkraczają na rzymskie terytoria, w 378 r. Szapur II wydał rozkaz

odzyskania Armenii; wobec buntu Gotów w Tracji Walens zmuszony był zawrzeć pokój.

•

Goci w granicach cesarstwa:
◦

lata 70. IV w.

- na tereny położone nad Morzem Czarnym przybyli Hunowie - jeden z ludów

tureckich, doskonali jeźdźcy, zaskakujący swych przeciwników szybkością manewrów, oraz
niezrównani łucznicy; najpierw zaatakowali Alanów nad Wołgą, później Greutungów

(Ostrogotów), następnie ruszyli do siedzib Trewingów (Wizygotów)

◦

w obliczu zagrożenia Trewingowie postanowili szukać schchronienia na terenie cesarstwa

◦

376 r.

- Walens przystaje na osiedlenie się Gotów w granicach cesarstwa, przyznano im tereny w

Tracji, gdzie mieli otrzymać żywność

◦

pojawiły się problemy z aprowizacją, urzędnicy sprzedawali Gotom żywność po zawyżonych
cenach; zdarzały się nawet przypadki sprzedaży przez Gotów własnych dzieci i kobiet do niewoli,

pojawiły się pierwsze oznaki buntu

◦

sytuację pogarszało pojawienie się nad Dunajem Greutungów, którzy wykorzystali osłabienie

obrony rzymskiej i wkroczyli do Tracji pod wodzą Alateusza i Safraksa

◦

Terwingowie zostali przeniesieni w okolice Marcjanopola, gdzie doszło do otwartego buntu.

•

Bitwa pod Adrianopolem (378 r.):
◦

Walens zawarł rozejm z Persją i skierował na Bałkany dodatkowe oddziały z Armenii

◦

połączonym oddziałom wschodnim i zachodnim udało się kilkakrotnie rozbić grupy Gotów, ale

nie były one jednak w stanie odnieść decydującego zwycięstwa

◦

maj 378 r.

- cesarz przybywa do Konstantynopola, jednak postanowił uporać się z Gotami, nie

czekając na posiłki z zachodu

◦

9. sierpnia 378 r.

- Walens pozostawił insygnia władzy cesarskiej oraz polowy skarbiec w

Adrianopolu i ze swą armią ruszył przeciw Gotom; bitwa rozpoczęła się spontanicznie, bez
rozkazu, a cesarz szybko stracił jakikolwiek wpływ na działania swych oddziałów; Rzymianie

zostali pokonani, a o rozmiarach porażki najlepiej świadczy fakt, że nie wiadomo, co się stało z
Walensem, którego ciała nigdy nie odnaleziono

◦

ośmieleni sukcesem Goci próbowali zdobyć Adrianopol, a później nawet Konstantynopol - każda
z tych prób zakończyła się niepowodzeniem

◦

Gracjan postanowił powołać do służby doświadczonego wodza, Teodozjusza, i nadać mu stopień
magister equitum

.

PANOWANIE TEODOZJUSZA I WIELKIEGO (379 - 395 R.)

Objęcie władzy i próby rozwiązania problemu gockiego:

•

Flawiusz Teodozjusz pochodził z arystokratycznej rodziny hiszpańskiej

•

kiedy prowadził życie prowincjonalnego arystokraty w Hiszpanii, zawarł małżeństwo z Aelią
Flacyllą, z którą miał troje dzieci: córkę Pulcherię i dwóch synów, Arkadiusza i Honoriusza

•

jesień 378 r.

- Teodozjusz na wezwanie Gracjana udał się do Sirmium, gdzie otrzymał stanowisko

dowódcy jazdy; wkrótce odniósł zwycięstwo nad Sarmatami

•

19. stycznia 379 r.

- Teodozjusz został obwołany augustem, a jego władza miała się rozciągać na

wszystkie wschodnie prowincje cesarstwa oraz diecezje Dacji i Macedonii, pozostające formalnie w

gestii Gracjana

•

pierwszym zadaniem Teodozjusza było odbudowanie armii oraz uporanie się z problemem, jaki

stanowili Goci pustoszący prowincje bałkańskie:
◦

prowadził zaciąg nowych rekrutów na wielką skalę, zaostrzając kary za unikanie służby

wojskowej

◦

379 - 382 r.

- Rzymianie starali się zwalczać poszczególne grupy Gotów, utrzymać kontrolę nad

54

miastami i ufortyfikowanymi miejscami, tym samym utrudniając Gotom zdobycie żywności;

wykorzystywano również konflikty wśród samych Gotów

◦

wiosna 380 r.

- Teodozjusz zaryzykował otwartą bitwę z siłami Fritigerna i poniósł porażkę

◦

Atanaryk prosił cesarza o zgodę na osiedlenie się w granicach cesarstwa wraz z grupą

stronników; cesarz chętnie przyjął byłego wroga

◦

3. października 382 r.

- ostateczny traktat (foedus) - wrócono w nim do rozwiązania przyjętego

przez Walensa w 376 r., Goci zostali osiedleni na terenie Tracji, cześciowo Mezji i Dacji Ripensis

◦

wzorem dla Teodozjusza mogło być postępowanie Gracjana w Panonii; w 380 r. odparł on grupy

Alateusza i Safraksa, wkrótce po tym zawarł jednak z nimi porozumienie, osiedlając ich ludzi jako
federatów na terenie prowincji Panonia II, Sawia i Waleria.

Uzurpacja Maksymusa i śmierć Gracjana:

•

wiosna 383 r.

- dowodzący wojskami w Brytanii Magnus Maksymus został ogłoszony przez swoich

żołnierzy augustem i na czele znacznych sił przeprawił się do Galii; Gracjan na czele niewielkiego
oddziału jazdy próbował wrócić do Italii, został jednak schwytany w Lugdunum i stracony 25.
sierpnia 383 r.

•

Maksymus ustanowił swoją stolicę w Trewirze; zaoferował pokój Walentynianowi II, pod warunkiem,
że władca przybędzie na jego dwór w Trewirze; negocjacje w imieniu Walentyniana II prowadził

między innymi biskup Mediolanu, Ambroży

•

lato 384 r.

- Teodozjusz uznał władzę Maksymusa, ale tylko nad prefekturą galijską (Galia, Brytania,

Hiszpania), Afryka, Illyricum i Italia pozostały we władaniu Walentyniana II

•

Maksymus popierał katolicką ortodoksję, przedstawiał się jako zagorzały obrońca prawdziwej wiary;

z jego polecenia został stracony Pryscylianus, twórca herezji o silnie ascetycznym zabarwieniu;
Pryscylianus i jego zwolennicy zostali potępieni na synodzie w Bordeaux w 384 r.; Ambroży i Marcin

z Tours protestowali przeciw osądzaniu przez władzę świecką sprawy już rozwiązanej przez synod
biskupów i skazywaniu na śmierć członków kleru

•

387 r.

- Maksymus przeprowadził błyskawiczny i zakończony sukcesem atak na Italię; Teodozjusz

postanowił pomóc Walentynianowi i wystąpić przeciw Maksymusowi, poślubił nawet siostrę
Walentyniana II, Gallę

•

duża część wojsk Maksymusa składała się z oddziałów barbarzyńskich - Gotów, Hunów i Alanów

•

plan Teodozjusza zakładał równoczesny atak lądowy i morski; Maksymus został pokonany w dwóch
kolejnych bitwach w pobliżu Sisiki i Poetovio, a następnie wydany przez własne oddziały

Teodozjuszowi i stracony 28. sierpnia 388 r.

Chrześcijaństwo religią państwową:

•

luty 380 r.

- edykt z Tesaloniki - cesarz zdefiniował i umocnił nicejską ortodoksję, zalecając swym

poddanym praktykowanie religii przekazanej przez apostoła Piotra i kontynuowanej przez papieża
Damazego i Piotra, biskupa Aleksandrii

•

lato 381 r.

- sobór w Konstantynopolu - potwierdzenie nicejskiego credo i potępienie grup je

kwestionujących, dostosowanie struktur administracji kościelnej do cywilnych diecezji,
sprecyzowanie hierarchii: biskup Konstantynopola ustępuje jedynie biskupowi Rzymu

•

390 r.

- konflikt Teodozjusza z Ambrożym, biskupem Mediolanu, spowodowany reakcją Teodozjusza

na zamieszki w Tesalonice - cesarz wydał rozkaz ukarania winnych, w kwietniu doszło do masakry
mieszkańców miasta zgromadzonych w cyrku (miało zginąć 7 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci);

Ambroży potępił czyn cesarza i zakazał mu przyjmowania komunii, aż do chwili odbycia pokuty;
Boże Narodzenie 390 r.

- po publicznym wyznaniu win cesarz został ponownie przyjęty do

wspólnoty.

Walka z pogaństwem:

•

382 r.

- Gracjan nakazuje usunąć ołtarz bogini Wiktorii z sali posiedzeń senatu, wcześniej (379 r.)

zrezygnował z tytułu pontifex maximus

•

czerwiec 389 r.

- Teodozjusz razem ze swym młodszym synem, Honoriuszem, odwiedził Rzym i

podjął próbę zjednania sobie senatorów, którzy poparli Maksymusa; zdołał opracować wygodny
modus vivendi

, układając stosunki z pogańskimi senatorami Rzymu, którym powierzał wpływowe i

zaszczytne urzędy

55

•

391 r.

- edykty przeciw tradycyjnej religii pogańskiej: zakaz składania ofiar, nawet podczas

tradycyjnych ceremonii państwowych, zabroniono odwiedzania świątyń i oddawania czci posągom

•

8. listopada 392 r.

- edykt przewidujący karę śmierci za wszelkie ofiary i praktyki dywinacyjne,

zakazano kultu larów, penatów, geniusza

•

nawet w tych miastach, w których większość urzędników trwała w wierności pogańskim kultom,

presja lokalnych biskupów i nacisk tłumów chrześcijan musiały zniechęcać do tradycyjnych
uroczystości pogańskich

•

za sprawą biskupa Aleksandrii, Teofila, tłum chrześcijan wspomaganych przez mnichów, przystąpił
do niszczenia świątyń pogańskich.

Uzurpacja Eugeniusza i śmierć Teodozjusza:

•

391 r.

- Teodozjusz powraca do Konstantynopola, pozostawiając na Zachodzie Walentyniana II,

rezydującego w Trewirze; doszło do konfliktu między cesarzem a popularnym wśród wojsk wodzem

frankijskim, Arbogastem, który znalazł tragiczny finał: 15 maja 392 r. odnaleziono Walentyniana II
powieszonego we własnej sypialni

•

22. sierpnia 392 r.

- w Lugdunum Arbogast wyniósł do władzy Eugeniusza

•

wiosna 393 r.

- Eugeniusz i Arbogast bez przeszkód wkroczyli do Italii; Eugeniusz zgodził się na

przywrócenie ołtarza Wiktorii do senatu

•

wpływowy przedstawiciel senatu, Nikomachus Flawianus, został ponownie mianowany prefektem
pretorium Italii, a jego syn, noszący to samo imię, objął urząd prefekta miasta; ponownie dedykowano

świątynię Wenus, a w Ostii odbudowano świątynię Herkulesa; zarządzono tolerancję wobec
heretyków; przeciwko tym poczynaniom buntował się biskup Ambroży

•

w wyprawie na Zachód Teodozjusza wsparł Alaryk i jego gockie oddziały

•

wrzesień 394 r.

- bitwa nad rzeką Frigidus; chrześcijańscy autorzy traktowali ją jako ostateczne starcie

między nową religią a dawnymi bóstwami; bitwa trwała dwa dni i miała bardzo dramatyczny

przebieg; Eugeniusz został schwytany i zamordowany przez zwycięskie oddziały, a Arbogast zdołał
uciec, jednakże dwa dni później popełnił samobójstwo; podobnie postąpił Nikomachus Flawianus

•

św. Ambroży prosił Teodozjusza o okazanie łaski pokonanym wrogom; cesarz przemówił do
senatorów, zachęcając ich do przyjęcia chrześcijaństwa, zerwano jednak z tolerancyjną polityką

religijną Eugeniusza i przywrócono wszystkie ustawy antypogańskie

•

17. stycznia 395 r.

- Teodozjusz umiera, a jego ciało przewieziono do Konstantynopola i pochowano w

kościele Świętych Apostołów

•

w chwili śmierci Teodozjusza dwaj jego synowie - Arkadiusz i Honoriusz - cieszyli się już godnością

augusta; po raz pierwszy władza miała przypaść principes pueri, którym nie towarzyszył władca
starszy wiekiem.

Od jedności do podziału cesarstwa rzymskiego

ZACHODNIA CZĘŚĆ CESARSTWA W LATACH 395 - 425

Po śmierci Teodozjusza Wielkiego Imperium Rzymskie zostało podzielone na dwie części:

•

starszemu z braci, Arkadiuszowi (395 - 408 r.) przypadły wschodnie prowincje, a największe wpływy

na dworze w Konstantynopolu miał praefectus praetorio Rufus

•

młodszy z braci, Honoriusz (395 - 423 r.), objął władzę nad zachodnią częścią cesarstwa, zgodnie z

wolą Teodozjusza opieka nad nim przypadła Stylichonowi.

Po śmierci cesarza postawa Gotów uległa zmianie - wzniecili rebelię, a na czele bunu stanął Alaryk,

wkrótce obwołany królem Gotów, którzy osiedlili się na terenie Macedonii i Tesalii. Latem 395 r. do Grecji

wyruszył Stylichion na czele połączonych wojsk zachodnich i wschodnich, ale przed decydującą bitwą
otrzymał polecenie oddania wojsk wschodnich Arkadiuszowi i wycofania się na zachód. Wojskami

odesłanymi do Konstantynopola dowodził Got Gainas. Pod murami miasta został zamordowany Rufinus, a
jego miejsce zajął magister officiorum, eunuch Eutropiusz.

W 397 r. Stylichion ponownie wyruszył do Grecji przeciw Alarykowi, nie doszło jednak do bitwy, a

Goci wycofali się na północ, do Epiru. Senat w Konstantynopolu uznał Stylichiona wrogiem publicznym,

56

ponadto Eutropiusz zachęcił dowódcę wojsk rzymskich w Afryce Północnej, Gildona, do wzniecenia buntu i

uznania władzy Arkadiusza. Stylichion zdołał szybko stłumić bunt Gildona.

Rząd w Konstantynopolu przyznał Alarykowi regionalne dowództwo w Illyricum (magister uutriusque

militiae per Illyricum

). Antygermańska postawa w Konstantynopolu skłoniła jednak Gotów do opuszczenia

Illyricum

. Jesienią 401 r. wkroczyli oni do Italii i ruszyli na Mediolan, gdzie rezydował Honoriusz. W 402 r.

Stylichion dwukrotnie pokonał Gotów - pod Polencją i Weroną - czym zmusił ich do wycofania się z Italii i
powrotu do Illyricum. Honoriusz przeniósł swój dwór z Mediolanu do Rawenny, która dzięki działalności

Gallii Placydii stała się prężnym ośrodkiem kultury.

Na przełomie 405 i 406 r. Stylichion zawarł porozumienie z Alarykiem - wódz planował wspólne

działania w celu przejęcia wschodniej części Illyricum, obejmującej diecezje Macedonii i Dacji. Plany nie
zostały zrealizowane, ponieważ w 405 r. na Italię najechał Radagaisus na czele wieloetnicznych sił. Został

pokonany już w 406 r., a jego siły zostały rozproszone. Już pod koniec grudnia doszło do kolejnej inwazji
Alanów, Swebów i Wandalów. Przeciw najeźdźcom wystąpił Konstantyn, wyniesiony do władzy cesarskiej

w 407 r.

W 408 r. do Italii wkroczył Alaryk, żądając odszkodowania za niedotrzymanie warunków

porozumienia z 405 r. - żądał 4 tys. funtów złota. 13. sierpnia 408 r. w Ticinum, gdzie stacjonowały wojska
mające wziąć udział w wyprawie do Galii, doszło do buntu żołnierzy - zamordowano kilku

współpracowników Stylichiona, sam wódz został schwytany w Rawennie i zamordowany. Nienawiść do
barbarzyńców przybrała katastrofalny dla cesarstwa obrót - barbarzyńscy żołnierze, nie mając innego wyjścia,

przyłączyli się do Alaryka.

Jesienią 408 r.

Alaryk wkroczył ponownie do Italii i dotarł pod mury Rzymu. Senat zdołał przekupić

wodza do odstąpienia blokady. Jesienią 409 r. Alaryk ponownie zablokował Rzym i skłonił senat do wyboru
nowego cesarza. Został nim prefekt miasta, Pryskus Attalus. 24. sierpnia 410 r. Goci wkroczyli do Wiecznego

Miasta. Mimo rozkazów Alaryka Goci rozpoczęli trwające trzy dni plądrowanie miasta, oszczędzono jedynie
chrześcijańskie świątynie. Zdobycie Rzymu było ostatnim czynem Alaryka, bowiem wkrótce zmarł, a na jego

następce Goci wybrali Ataulfa.

Trudna sytuacja panowała w Galii - pustoszyli ją Wandalowie, Alanowie i Swebowie. Sytuację zdołał

opanować uzurpator Konstantyn III (407 - 411 r.), który powstrzymał marsz barbarzyńców, jednak nie
usunął ich z Galii. Pod jego władzą znalazły się Brytania, Galia i Hiszpania. Przeciw Konstantynowi III

wystąpił jeden z jego dowódców, w wyniku czego barbarzyńcy przebywający na terenie Galii przekroczyli
jesienią 409 r.

Pireneje i wtargnęli do Hiszpanii. Kres rządom Konstancjusza położyła w 411 r. interwencja

wojsk cesarskich pod wodzą Flawiusza Konstancjusza.

Jeszcze w 411 r. w Moguncji do godności cesarskiej został wyniesiony galijski arystokrata, Jowinus

(411 - 413 r.)

, został on obalony i stracony na początku 413 r.

Skutki rewolt z lat

406 - 413

:

•

mieszkańcy Brytanii sami zdołali usunąć urzędników Konstantyna III, w ciągu V w. Anglowie i Sasi
utworzyli tam lokalne królestwa (nie byli niepokojeni przez cesarstwo)

•

w 411 r. Wandalowie, Swebowie i Alanowie dokonali podziału prowincji hiszpańskich między siebie,

czego jednak Honoriusz nie uznał

•

zgoda na osiedlenie się Burgundów na lewym brzegu Renu (w okolicach dzisiejszej Wormacji).

Przywracanie porządku na Zachodzie:

•

412 r.

- Comes Africae Heraklian wystąpił przeciw Honoriuszowi i kazał ogłosić się cesarzem:

◦

wstrzymał dostawy zboża do Italii

◦

413 r.

- Heraklian ląduje w Italii, zostaje pokonany w bitwie w pobliżu Utricoli, a następnie

stracony.

•

uzurpacja Herakliana stała się przyczyną kolejnego konfliktu z Gotami:

◦

413 r.

- próba zdobycia Marsylii

◦

414 r.

- małżeństwo Gallii Placydii z Ataulfem

◦

niebezpieczna dla cesarza współpraca Gotów z galorzymską arystokracją spotkała się z
gwałtowną reakcją dworu

◦

do Galii na czele znacznych sił wyruszył Flawiusz Konstancjusz, zmuszając Gotów do
przeniesienia się do Hiszpanii

•

415 r.

- Walia przejmuje władzę nad Gotami po śmierci Ataulfa

◦

doszło do porozumienia Gotów z cesarzem: Walia zgodził się oddać Gallę Placydę, w zamian za

57

co Goci otrzymali znaczne ilości zboża

◦

416 r.

- Goci w imieniu Rzymu podejmują w Hiszpanii działania przeciw Wandalom i Alanom

◦

417/418 r.

- Goci otrzymują polecenie przeniesienia się do Akwitanii, ich obecność miała wpływać

na wzmocnienie lojalności wobec domu cesarskiego

•

posiadacz ziemski w Galii miał przekazywać dwie trzecie należności z podatków na rzecz

określonego Gota, jedna trzecia przeznaczana była na potrzeby lokalnej administracji

•

działania w obrębie rodziny cesarskiej:

◦

417 r.

- Konstancjusz poślubia Gallę Placydę, rodzi się ich córka, Justa Grata Honoria, a w 419 r.

syn Walentynian

◦

421 r.

- Konstancjusz zostaje podniesiony do godności augusta, jego żona otrzymała tytuł augusty

◦

Galla Placyda popadła w konflikt z bratem i udała się do Konstantynopola.

•

423 r.

- śmierć Honoriusza, do władzy zostaje wyniesiony wysoki urzędnik Jan (423 - 425 r.)

•

Teodozjusz II zdecydował się na poparcie Gallii Placydii i jej syna, Walentyniana, którego w 425 r.

wyniósł do rangi cezara

•

23. października 425 r.

- Walentynian zostaje w Rzymie ogłoszony augustem przez Heliona

reprezentującego Teodozjusza - jedność państwa przy zachowaniu prymatu Wschodu.

RZĄDY ARKADIUSZA NA WSCHODZIE (395 - 408 R.)

W pierwszych miesiącach rządów wpływ na Arkadiusza miał Rufus, którego jednak szybko zastąpił

Eutropiusz

. W 397 r. osobiście kierował walkami z Hunami. W uznaniu zasług otrzymał tytuł patrycjusza

oraz został wyznaczony na konsula 399 r. Wywołało to oburzenie w całym cesarstwie, a wśród jego

przeciwników znalazła się cesarzowa Eudoksja.

Istniejąca od zawsze niechęć Rzymian do barbarzyńców nasiliła się wraz z bitwą pod Adrianopolem i

przychylną Gotom polityką Teodozjusza I. Nie brakowało osób, które widziały w Gotach niebezpiecznych
intruzów, przysparzających cesarstwu problemów.

Na początku 399 r. Goci osiedleni we Frygii w Azji Mniejszej, dowodzeni przez Trybigilda, wszczęli

rewoltę. Wódz gocki, dowodzący wojskami cesarskimi - Gainas, połączył swe siły z oddziałami Trybigilda i

otwarcie wystąpił przeciw cesarzowi. Pod koniec 399 r. wkroczył do Konstantynopola. Zetknął się tam z
wrogością zarówno dworu cesarskiego, jak i biskupa miasta, Jana Chrysostoma. Mieszkańcy

Konstantynopola rozpoczęli masakrę Gotów, którzy pozostali w mieście po opuszczeniu go przez Gainasa.
Część z nich spłonęła żywcem w kościele podpalonym przez mieszkańców. Na wieść o wydarzeniach w

stolicy Gainas zaczął pustoszyć Trację, został jednak pokonany i zamordowany przez władcę Hunów,
Uldina

.

W Konstantynopolu władzę przejęła Eudoksja i jej zaufani współpracownicy. Konieczne stało się

wzmocnienie armii - korpus oficerski został odbudowany na podstawie narodowego elementu rzymskiego.

PANOWANIE TEODOZJUSZA II (408 - 450 R.). CODEX THEODOSIANUS

Arkadiusz

zmarł w 408 r., a na tron wstąpił jego syn jako Teodozjusz II (408 - 450 r.). Historycy

chrześcijańscy, opisujący jego panowanie, zwracali przede wszystkim uwagę na liczne przejawy pobożności
cesarza. Duży wpływ na rozwój pobożności władcy miała jego siostra, Pulcheria, która złożyła śluby

czystości. Wybrała również bratu żonę - Athenais, która po przyjęciu chrztu przybrała imię Eudokia. Za jej
sprawą powstał w Konstantynopolu uniwersytet (425 r.).

W 429 r. cesarz podjął decyzję o zestawieniu i uporządkowaniu wszystkich ustaw cesarskich

wydanych od czasów Konstantyna Wielkiego. Codex Theodosianus został ogłoszony na Wschodzie w lutym
438 r.

Senat w Rzymie przyjął kodeks przez aklamację.

Podczas panowania Teodozjusza II stosunki cesarstwa wschodniego z Persją układały się na ogół

pomyślnie. Tylko dwa razy doszło do krótkotrwałych starć (422 i 440 r.).

Konstantynopol prowadził aktywną politykę wobec Zachodu. To wojska wschodnie doprowadziły do

zażegnania kryzysu dynastycznego z lat 423 - 425 i umożliwiły objęcie władzy przez Walentyniana III.
Kolejnym przejawem zbliżenia obu dworów było małżeństwo Walentyniana z córką Teodozjusza II, Licynią
Eudoksją

, zawarte w Konstantynopolu w 437 r.

58

Attyla i Hunowie:

•

lata 90. IV w.

- Hunowie zaczynają stopniowo przenikać na teren Niziny Węgierskiej

•

efektem rosnącego zagrożenia z północy było wzniesienie przez prefeka pretorium Antemiusza

potężnego muru broniącego Konstantynopol

•

422 r.

- atak pierwszego potężnego władcy Hunów, Rugi, na Trację; cesarstwo musiało kupić pokój

•

434 r.

- śmierć Rugi, władza przypada Attyli i Bledzie

•

441 - 442 r.

- atak Hunów na miasta nad Dunajem,

Illyricum

i Trację

•

447 r.

- Hunowie pokonali wojska cesarskie, spustoszyli Trację, zagrozili stolicy; pokój na bardzo

niekorzystnych warunkach: trybut roczny w wysokości 2100 funtów złota, spłata zaległego trybutu,

który wynosił 6 tys. funtów, ewakuacja terenów położonych w odległości 5 dni na południe od
Dunaju, od Singidunum do Novae

Kontrowersje chrystologiczne:

•

nasilenie sporów teologicznych, których przedmiotem było ustalenie, w jaki sposób to, co pochodzi

od Boga, i to, co jest z człowieka, zostało zjednoczone w Chrystusie:

◦

Nestoriusz:

istnienie dwóch natur w Chrystusie, ludzkiej i boskiej; Maria nie może być nazywana

Theotokos

, a jedynie Christotokos

◦

431 r.

- sobór w Efezie - potępienie Nestoriusza, potwierdzenie tytułu Marii - Theotokos

◦

Eutyches

: ludzka natura Chrystusa została wchłonięta przez jego Boską Naturę; uznany za

heretyka i potępiony na synodzie w Konstantynopolu

◦

449 r.

- synod w Efezie - rehabilitacja Eutychesa, obradom przewodniczył Dioskur, który dopuścił

się licznych aktów gwałtu; synod został skrytykowany przez papieża Leona I Wielkiego, który

podkreślał odrębność obu natur złączonych w Chrystusie

◦

451 r.

- sobór w Chalcedonie - Eutyches został uznany za heretyka, a Dioskur skazany na

wygnanie; przyjęta na soborze nowa formuła wyznania wiary uznawała istnienie dwóch natur

Chrystusa.

PANOWANIE WALENTYNIANA III NA ZACHODZIE (425 - 455 R.)

•

nad małoletnim cesarzem opiekę sprawowała matka, Galla Placyda

•

w pierwszej dekadzie formalnych rządów Walentyniana walki o stanowisko naczelnego wodza armii

zachodniorzymskiej prowadzili ze sobą: Feliks (który w 425 r. otrzymał to stanowisko), Bonifacjusz
(lojalny stronnik Gallii Placydii), Aecjusz
◦

430 r.

- Feliks zginął w wyniku wojskowego tumultu w Rawennie

◦

432 r.

- bitwa pomiędzy Aecjuszem a Bonifacjuszem; zakończyła się zwycięstwem Bonifacjusza,

jednak zmarł on w wyniku odniesionych ran - zastąpił go zięć, Sebastian

◦

pokonany Aecjusz opuścił Italię i udał się do Hunów

◦

433 r.

- Aecjusz na czele najemników huńskich wtargnął do Italii i zmusił Sebastiana do ucieczki

◦

435 r.

- Aecjusz otrzymał formalne dowództwo nad armią oraz godność patrycjusza

◦

zagrożeniem dla cesarstwa były grupy barbarzyńców przebywających w granicach cesarstwa:
▪

422 r.

- Wandalowie podjęli próbę wyjścia z za ciasnej dla nich Galicji, opanowali Betykę i

urządzali łupieskie rajdy na Baleary i wybrzeża Afryki; w 429 r. pod wodzą Gejzeryka
przeprawili się do Mauretanii i rozpoczęli marsz na wschód, a w 430 r. dotarli pod Hipponę,

której biskupem był św. Augustyn; w 435 r. zawarto pokój z Wandalami: otrzymali
Mauretanię i Numidię

▪

425 r.

- Goci podjęli próbę wyjścia z Akwitanii, zostali odparci przez Aecjusza; podobnie było

w 430 r.

▪

po opuszczeniu Hiszpanii przez Wandalów Swebowie rozpoczęli proces
podporządkowywania sobie kolejnych hiszpańskich miast.

Dominacja Aecjusza (435 - 454 r.):

•

Aecjusz po wyeliminowaniu konkurentów i umocnieniu swej pozycji przystąpił do

podporządkowania spraw w prowincjach i przwracania autorytetu władzy cesarskiej

•

435 r.

- początek serii wystąpień Burgundów, Gotów i bagaudów w Galii:

◦

436 r.

- wymuszenie spokoju przez brutalne traktowanie wroga, np. masakra Burgundów

59

◦

bagaudowie

- terminem tym autorzy antyczni określali tak odmienne zjawiska, jak krótkotrwałe

uzurpacje, działania zwykłych bandytów oraz rewolty kierowane przez lokalnych potentatów,

którzy zdobywali pozycję w okresach słabości cesarstwa, a później nie zamierzali z niej
rezygnować

◦

utrzymanie Galii przy cesarstwie było sprawą najważniejszą

•

akceptowanie istnienia barbarzyńskich enklaw miało dla Rzymu katastrofalne następstwa:

◦

439 r.

- Swebowie po umocnieniu wpływów w Galicji rozpoczęli działania w innych prowincjach

hiszpańskich, następnie rozciągnęli swe wpływy na Betykę i prowincję Carthaginensis; w 446 r.
została wysłana przeciw nim ekspedycja

◦

439 r.

- Wandalowie złamali postanowienia pokoju i zajęli Kartaginę, Numidię i Afrykę

Prokonsularną, prowadzili ożywioną działalność piracką na morzu: w 440 r. zajęli i spustoszyli
znaczną część Sycylii; w 442 r. zawarto kolejny traktat z Wandalami: pod ich panowanie dostała

się zachodnia część Numidii, Afryka Prokonsularna i Byzacena

•

drastycznie zmniejszyły się wpływy do skarbca cesarskiego, były za małe, aby wystawić większą
armię; wprowadzono zatem nowy podatek, siliquaticum

•

442

r. - na terenie północnej Galii Aecjusz osiedlił Alanów króla Goara

•

443 r.

- resztki Burgundów zostały osiedlone w południowo - wschodniej Galii, na terenie zwanym

Sapaudia

Najazd Hunów na Zachód (451 - 452 r.):

•

przed 449 r. Aecjusz oddał Hunom część prowincji Sawia, sam zaś Attyla otrzymał honorowy tytuł

zachodniego magister militum; uwagę Attyli pochłaniały głównie stosunki z Konstantynopolem

•

451 r.

- najazd Attyli na Galię, a rok później na Italię

◦

czerwiec/lipiec 451 r.

- Attyla wycofuje się po bitwie na Polach Katalaunijskich

◦

452 r.

- Attyla rusza na Italię; udało mu się zdobyć wiele miast, między innymi Akwileję, Padwę,

Weronę, Mediolan; Hunowie nie przekroczyli jednak Padu i nie ruszyli na Rzym; w wyniku

epidemii, która wybuchła w szeregach jego wojska i działań cesarza Marcjana, Attyla wycofał się.

•

453 r.

- śmierć Attyli i walka o władzę jego synów; punktem kulminacyjnym była walka nad rzeką

Nedao (454 lub 455 r.), w czasie której zginął najstarszy syn Attyli, Ellac; stopniowo od Hunów

uniezależniały się kolejne ludy: Gepidzi, Goci, Herulowie...

•

po 452 r.

- słabnie pozycja Aecjusza; sam dowódca próbował wzmocnić swoją pozycję dzięki

małżeństwu syna, Gaudencjusza, z córką Walentyniana III, Placydią; plany te nie zostały

zrealizowane, a Aecjusz 21. września 454 r. został zamordowany przez cesarza

•

16. marca 455 r.

- Walentynian III został zamordowany podczas parady wojskowej na Polu

Marsowym.

UPADEK WŁADZY CESARSKIEJ NA ZACHODZIE

•

455 r.

- cesarzem zostaje Petroniusz Maksymus, senator z bogatym cursus honorum; córkę

Walentyniana III, Eudocję, oddał za żonę swemu synowi, mimo tego, że była zaręczona z
wandalskim księciem, Heunrykiem; to posunięcie sprowokowało Wandalów do ataku na Italię; 2.
czerwca

wkroczyli do Rzymu, przez dwa tygodnie systematycznie łupiąc miasto; Maksymus został

zamordowany przez mieszkańców Rzymu

•

9. czerwca 455 r.

- do władzy zostaje wyniesiony Awitus; władca Wschodu, Marcjan, nie uznał

nowego cesarza; Awitus 1. stycznia 456 r. objął konsulat; w mieście złupionym przez Wandalów
panował głód, cesarz więc zrezygnował ze swoich gockich oddziałów, co wykorzystał Rycymer i

otwarcie wystąpił przeciwko władcy; Awitus został pokonany w pobliżu Piacenzy, Rycymer został
niekwestionowanym panem Italii, nie sięgnął jednak po władzę cesarską (był barbarzyńcą)

•

457 - 461 r.

- panowanie Majoriana upłynęło na próbach przywracania porządku w zachodnim

cesarstwie; nie zgodził się na niszczenie wiątyń pogańskich, z których czerpano materiał do
wznoszenia nowych budowli; 458 r. - Majorian udaje się do Galii, próbując zjednoczyć prowincję; 461
r.

- podjęcie przygotowań do wyprawy przeciw Wandalom - flota cesarska została zniszczona, a

cesarz musiał zawrzeć pokój na niekorzystnych dla Rzymu warunkach; w czasie powrotu do Italii

został aresztowany i stracony w sierpniu 461 r.

60

•

461 - 465 r.

- panowanie Libiusza Sewera, który nie został uznany przez Leona I; rezygnacja z

Narbony na rzecz Gotów wywołała rewoltę, na której czele stanął komes Egidiusz, który próbował

sprzymierzyć się z Gejzerykiem; po śmierci Egidiusza w 465 r., Rycymer z najwyższym trudem
odpierał ataki piratów wandalskich, rozpoczął nawet pertraktacje z Leonem I; listopad 465 - Libiusz
Sewer

umiera, być może na skutek otrucia

•

467 - 472 r.

- panowanie Antemiusza, wysłanego przez cesarza Leona; zyskał uznanie arystokracji

galijskiej oraz Gotów i Burgundów; w 468 r. wysłano do Afryki ekspedycję przeciw Wandalom, brały

w niej udział połączone wojska wschodnie i zachodnie, zakończyła się jednak niepowodzeniem;
przeciwko cesarzowi wystąpili Goci, Burgundowie i Frankowie; Rycymer opuścił Rzym i udał się do

Mediolanu, a Italia została podzielona na dwie strefy wpływów; 472 r. - wybuch wojny domowej
między Antemiuszem a Rycymerem; Antemiusz został zamordowany 11. lipca 472 r.

•

472 r.

- krótkie panowanie Olibriusza

•

473 - 474 r.

- panowanie Gliceriusza, którego władzy nie uznał władca Wschodu

•

474 - 475 r.

- Leon wyznaczył na władcę Zachodu Juliusza Neposa; władca Gotów, Euryk, skorzystał

z zamętu w Italii i systematycznie rozszerzał swoje posiadłości

•

sierpień 475 r.

- Orestes, magister militum, wyniósł do władzy swego małoletniego syna, Romulusa,

zwanego Augustulusem; zanikła armia rzymska, zastąpiona przez oddziały barbarzyńskie; 476 r. -

Orestes został zamordowany przez zbuntowane wojska, na czele których stał Odoaker, obwołany w
Rawennie królem

•

Italia należała do Odoakra; senatorowie zawieźli cesarzowi Zenonowi insygnia cesarskie, co

oznaczało, że przejął on władzę również nad zachodnią częścią cesarstwa.

Królestwa germańskie na Zachodzie:

•

germańscy władcy kierowali się rzymskimi metodami i zwyczajami

•

nową elitą stawali się germańscy wojownicy, pojawiała się arystokracja dysponująca rozległymi
posiadłościami (potentes)

•

na czele nowych państw stali królowie sprawujący władzę wojskową i cywilną; król negocjował i

zawierał porozumienia z cesarstwem (foedus), on również decydował o ich przestrzeganiu lub
zerwaniu

•

najważniejszym czynnikiem odróżniającym Rzymian od większości barbarzyńców była religia -
przybysze byli arianami; pozwalało to utrzymać odrębność dawnych i nowych mieszkańców

•

królowie zazwyczaj współpracowali z dawnymi rzymskimi warstwami rządzącymi, świeckimi i
kościelnymi

•

nowa arystokracja rezerwowała dla siebie najwyższe urzędy oraz władzę nad wojskiem

•

charakterystyczną cechą królestw barbarzyńskich była ich słabość w chwili kryzysu; królestwa

Wandalów, Wizygotów upadały w ciągu kilku miesięcy od dużej porażki wojskowej.

Wizygoci:

•

od uzyskania dostępu do Morza Śródziemnego skutecznie powstrzymywał Wizygotów Aecjusz

•

po śmierci Aecjusza król Wizygotów, Teodoryk II (453 - 466 r.), mógł wzmocnić władzę i uzyskać

kontrolę nad dodatkowymi terenami

•

456 r.

- Wizygoci rozbijają w Hiszpanii królestwo Swebów za namową Awitusa

•

za panowania następców Awitusa ekspansja Gotów była ukierunkowana na obszar Galii

•

terenom Galii, które opanowali, Wizygoci zapewnili bezpieczeństwo i stabilizację, umiejętnie
współpracowali z dawną arystokracją prowincjonalną, utrzymali organizację kościelną oraz w miarę

normalne życie gospodarcze

•

proces tworzenia w pełni niezależnego królestwa przyspieszył król Eueryk (466 - 484 r.); znacznie
powiększył obszar kontrolowany przez Wizygotów, zajmując między innymi Arles oraz Marsylię, a

także część Hiszpanii pozostającą dotychczas w rękach cesarstwa; dał swemu państwu zbiór praw -
codex Euricianus

•

proces kształtowania państwa kontynuował syn i następca Eueryka, Alaryk II (484 - 507 r.); z jego
inicjatywy w 506 r. w Agde zebrał się synod kościoła katolickiego, na którym podjęto próbę

pogodzenia katolickiej większości mieszkańców z ariańskimi Gotami

61

•

w 507 r. w bitwie z Frankami pod Vouill

é zginął Alaryk II, a większość ziem należących do królestwa

wizygockiego w Galii dostała się w ręce Franków; Wizygoci przenieśli się do Hiszpanii.

Burgundowie:

•

pokonani przez Aecjusza Burgundowie zostali w 443 r. przeniesieni znad Renu w okolice Jeziora
Genewskiego

•

wspierali Rzymian w walce z Hunami w 451 r.

•

po upadku cesarza Awitusa rozszerzyli swe posiadłości na południe, aż do Lyonu

•

królestwo Burgundów istniało do 534 r., kiedy to zostało podzielone między władców frankijskich

•

podobnie jak Wizygoci, Burgundowie współpracowali z rzymskimi arystokratami i właścicielami

ziemskimi

•

spośród Rzymian rekrutowali się dyplomaci, urzędnicy, prawnicy

•

burgundzki zbiór praw - lex Gundobada - powstał ok. 500 r.

Frankowie:

•

zajmowali tereny w północno - wschodniej części Galii od połowy IV w., niektóre ich grupy

pozostawały na prawym brzegu Renu

•

największe sukcesy odniósł Childeryk - sprzymierzał się z dowódcami rzymskimi, korzystał z
poparcia Turyngów

•

po śmierci Childeryka władzę przejął jego syn, Chlodwig (481 - 511? r.), który podporządkował sobie

znaczne tereny Galii leżące na północ od Loary, a w sojuszu z Burgundami Gundobada rozbił
królestwo Wzygotów w Galii

•

Chlodwig

był pierwszym władcą Franków, który przyjął chrześcijaństwo w postaci katolickiej; jego

chrzest datuje się na 496 r.; przyjęcie katolicyzmu zapewniło mu przychylność Konstantynopola

•

za Chlodwiga sporządzono pierwszą wersję frankijskiego zbioru praw, lex Salica

•

511 r.

- podział państwa Chlodwiga między jego czterech synów

•

523 r.

- wyprawa przeciw królestwu Burgundów

•

król Theudebert I (533 - 548 r.) zaoferował pomoc Justynianowi I w czasie walk z Ostrogotami,
przedstawiając się przy tym jako najpotężniejszy katolicki sojusznik cesarstwa przeciw ariańskim

Gotom; w 539 r. najechał północną Italię i na krótko opanował Mediolan.

Swebowie:

•

opuszczenie Hiszpanii przez Wandalów w 429 r. umożliwiło Swebom stopniowe rozszerzanie swych

wpływów poza Galicję

•

w latach panowania króla Rechili (438 - 448 r.) opanowali Betykę i Luzytanię

•

ekspansję kontynuował król Rechiarius, który dokonał konwersji z arianizmu na katolicyzm

•

za panowania króla Remismunda (464 - ? r.) królestwo Swebów znów zajmowało jedynie obszar
Galicji, a pod wpływem Wizygotów porzucili katolicyzm i przyjęli arianizm

•

królestwo Swebów istniało do 585 r., kiedy to zaatakował je władca Wizygotów, Leowigild.

Wandalowie:

•

na mocy traktatu zawartego w 442 r. w rękach Wandalów znalazła się Afryka Prokonsularna,

Byzacena i wschodnia część Numidii

•

twórcą potęgi Wandalów był Gejzeryk

•

455 r.

- Wandalowie spustoszyli Rzym, opanowali Korsykę i Baleary, a kilka lat później Sardynię

•

Wandalowie z nieufnością odnosili się do arystokracji rzymskiej

•

dramatyczny charakter miały relacje ariańskich Wandalów z katolickimi Rzymianami - wielu
katolickich biskupów skazano na wygnanie, a kościoły przekazano arianom

•

Hilderyk (523 - 530 r.)

przerwał prześladowania chrześcijan, jednak został pozbawiony władzy, co

stało się dla Justyniana I pretekstem do interwencji w 533 r.

62

Państwo Ostrogotów w Italii:

•

jesienią 488 r.

Teodoryk Amal (później T. Wielki) opuścił Mezję i na czele wojsk złożonych z

Ostrogotów, Rugiów i Gepidów skierował się na Zachód

•

od cesarza Zenona Teodoryk otrzymał stopień magister militum oraz tytuł patrycjusza

•

w 493 r. posługując się podstępem i obiecując podział władzy nad Italią, Teodoryk zdołał nakłonić

schronionego w Rawennie Odoakra do otwarcia bram miasta, a następnie go zabił

•

Teodoryk został ogłoszony przez swoich żołnierzy królem, na przełomie 497 i 498 r. cesarz
Atanazjusz przysłał mu insygnia władzy, zadbał jednocześnie o podkreślenie swej supremacji

•

Ostrogoci otrzymali prawo do jednej trzeciej ziemi na Półwyspie Apenińskim, otrzymywali od

rzymskich właścicieli część podatku, który wcześniej przekazywany był do skarbca cesarskiego

•

osiedlali się jedynie w niektórych częściach Italii: na południu w Neapolu, Benevencie, Palermo i
Syrakuzach na Sycylii, w centrum półwyspu na wybrzeżu adriatyckim, na północy w dolinie Padu i

dzisiejszej Lombardii, gdzie Pawia, Rawenna i Werona były miastami królewskimi

•

rzymska struktura administracyjna pozostała nietknięta, obok niej pojawiała się jednak administracja
gocka; goccy przybysze przyjęli na siebie rolę siły zbrojnej, podczas gdy władza polityczno -

administracyjna pozostała w rękach Rzymian

•

na dworze Teodoryka obok dostojników gockich działali również cywilni urzędnicy rzymscy, jak na
przykład Kasjodor, który być może na prośbę Teodoryka napisał Historię Gotów

•

istniały dwa systemy normatywne, podobnie jak dwa systemy sądownicze (gocki comes, rzymski
iudex

)

•

Teodoryk prowadził intensywną działalność budowlaną w miastach, jego dwór skupiał wielu
artystów i pisarzy (np. Boecjusz, autor traktatu O pocieszeniu, jakie daje filozofia)

•

bliskie związki istniały między królem arianinem a kościołem katolickim, w miastach obok siebie

znajdowały się kościoły katolickie i ariańskie

•

kryzys w stosunkach z kościołem katolickim i arystokracją senatorską nastąpił pod wpływem polityki
prowadzonej przez cesarza Justyniana I (518 - 527 r.), który rozpoczął prześladowania arian

mieszkających na Wschodzie, odbierając im m. in. kościoły; analogicznymi posunięciami wobec
katolików w Italii odpowiedział Teodoryk

•

Teodoryk rozciągnął swą kontrolę na Panonię i dzisiejszą Prowansję

•

po śmierci Teodoryka (526 r.) państwo stało się areną walk o władzę, co ostatecznie dało Justynianowi

pretekst do interwencji w Italii

CESARSTWO WSCHODNIE DO JUSTYNIANA (455 - 527 R.)

•

walki z Gotami, a później z Hunami były ogromnym wyzwaniem dla skarbca cesarskiego, jednak

najzasobniejsze i najbogatsze prowincje w Azji były wolne od zagrożenia

•

450 - 457 r.

- panowanie Marcjana, który w celu umocnienia swej władzy poślubił siostrę Teodozjusza

II, Pulcherię; doszło do zerwania z ugodową polityką wobec Hunów; cesarstwo skoncentrowało się

na odpieraniu ataków Arabów i wojowniczych plemion w Egipcie, a zaprzestanie wypłacania Hunom
zancznych sum poprawiło stan skarbu cesarskiego; 451 r. - sobór w Chalcedonie - anulowanie

postanowień soboru w Efezie, uzgodnienie, że Chrystus dał się poznać w dwóch naturach, a
zjednoczenie nie prowadzi do zatarcia różnic między naturami.

•

457 - 474 r.

- panowanie Leona, którego koronacja w kościele Św. Apostołów była pierwszą, której

dokonał patriarcha Konstantynopola

◦

współpraca z Izauryjczykami, z których jeden, Tarasicodissa (później Flawiusz Zenon), cieszył
się szczególnymi względami władcy - poślubił nawet jego córkę, Ariadnę

◦

niestabilna sytuacja w Italii oraz agresywne poczynania floty wandalskiej zmusiły cesarza Leona

do podjęcia aktywnej polityki wobec zachodniej części cesarstwa

▪

podjęto wspólną wyprawę przeciw Wandalom, jednak zakończyła się ona klęską (468 r.).

•

474 r. - Leon II

•

474 - 491 r.

- panowanie Flawiusza Zenona:

◦

475 - 476 r.

- rewolta Bazyliskosa, który stał na czele nieudanej wyprawy wandalskiej; udało mu

się na kilka miesięcy opanować Konstantynopol

63

◦

479 r.

- rewolta Marcjana, której przyczyną było niezadowolenie z nowego władcy oraz niechęć

do Izauryjczyków

◦

484 - 488 r.

- bunt wodzów izauryjskich, Illusa i Leontiusa, który był elementem rywalizacji

między samymi Izauryjczykami

◦

spory religijne

: Bazyliskos opowiedział się po stronie monofizytów, czym zniechęcił do siebie

mieszkańców Konstantynopola; 482 r. - edykt

Henotikon

- potwierdzenie potępienia Nestoriusza i

Eutychesa, słowa o Chrystusie, ale bez wspominania o jego naturach → napięcie w stosunkach z
papieżem

◦

współpraca z Ostrogotami.

•

491 - 518 r.

- Anastazjusz I:

◦

reformy finansowe

: pobór podatków przeszedł z rąk kuriałów do urzędników zwanych vindices,

zniesienie podatku chrysargyron

◦

usunięcie z Konstantynopola Izauryjczyków i stopniowe eliminowanie ich z życia politycznego

◦

skłaniał się ku monofizytyzmowi, początkowo starał się utrzymać równowagę między
zwolennikami ustaleń podjętych w Chalcedonie a monofizytami

◦

Bułgarzy zaostrzają sytuację nad Dunajem, najeżdżając prowincje bałkańskie

◦

502 r.

- władca Persji, Kawad I, rozpoczął wojnę z cesarstwem, został jednak zmuszony do

zawarcia pokoju.

•

518 - 527 r. - Justyn I:

◦

pochodził z Illyricum, od początku swego panowania sprowadzał do Konstantynopola członków

swej rodziny, wśród nich siostrzeńca Justyniana

◦

519 r.

- kres sporu z papiestwem, zniesienie ustawodawstwa przychylnego monofizytom

◦

sojusz z Frankami.

PANOWANIE JUSTYNIANA WIELKIEGO (527 - 565 R.)

•

głównym celem Justyniana była odbudowa jedności cesarstwa rzymskiego poprzez odzyskanie ziem

utraconych na Zachodzie

•

kampanie przeciw Persom

: siłami rzymskimi dowodził Belizariusz; seria kampanii zakończyła się w

531 r.

gdy zmarł władca Persji, Kawad, a jego następca, Chosroes I, zajął się tłumieniem wewnętrznej

opozycji; 532 r. - pokój „wieczysty”, cesarstwo zobowiązało się wypłacić 11 tys. funtów złota

•

529 r.

- codex Justinianus - zbiór ustaw późnoantycznych; dołączono do niego Digestae - wyciągi z pism

prawników rzymskich oraz Institutiones - rodzaj podręcznika dla studentów prawa

•

styczeń 532 r.

- powstanie Nika:

◦

przyczyną

wybuchu było skazanie na śmierć przez prefekta miasta kilku członków fakcji

Niebieskich i Zielonych (stronnictw cyrkowych)

◦

doszło nawet do powołania nowego władcy, Justynian myślał o ucieczce z miasta, powstrzymała
go jednak żona, Teodora

◦

rozruchy trwały pięć dni (13 - 19 stycznia), a spokój w stolicy przywróciła interwencja

stacjonujących poza murami miasta oddziałów Belizariusza

◦

fakcje Niebieskich i Zielonych były organizacjami zajmującymi się przygotowywaniem
publicznych widowisk; mieszkańcy miast dzielili się na zwolenników Zielonych lub Niebieskich,

często skłóconych ze sobą, równie często jednak łączących swe siły w celu osiągnięcia
konkretnych korzyści; widowiska dawały okazję przedstawiania władzy żądań, demonstrowania

sympatii i niechęci

◦

w czasie zamieszek zniszczeniu uległa znaczna część miasta, likwidacja zniszczeń dała
Justynianowi okazję do wzniesienia nowych monumentalnych budowli, np. kościół Mądrości

Bożej (Hagia Sophia)

64

Odzyskiwanie Zachodu. Podbój Afryki i Italii:

•

533 r.

- wyprawa przeciw Wandalom:

◦

pretekst

: odsunięcie od władzy nastawionego przychylnie do Konstantynopola króla Hilderyka

przez Gilmera

◦

po pokonaniu armii wandalskiej Belizariusz zajął Kartaginę

◦

Gelimer

został schwytany i stał się ozdobą triumfu urządzonego w 534 r.

◦

po rozbiciu państwa Wandalów na zajmowanym przez nich terenie utworzono prefekturę Afryka.

•

535 r.

- wyprawa do Italii:

◦

pretekst

: zamordowanie córki Teodoryka Wielkiego, Amalasunty

◦

Belizariusz opanował Sycylię, Neapol i Rzym (grudzień 536 r.), wkrótce spotkał się z oporem

Ostrogotów, którymi dowodził Witigis

◦

540 r.

- Belizariusz zajął Rawennę, a schwytanego Witigisa odesłał do Konstantynopola

◦

Ostrogoci przeszli do kontrofensywy: odzyskali Rzym i znaczną część Italii

◦

552 r.

- kolejny wódz, Narses, pokonuje dwóch kolejnych władców Ostrogotów, Totilę i Teję

◦

562 r.

- kapitulacja Werony

•

540 r.

- wykorzystując osłabienie sił rzymskich na Wschodzie, król perski zajął Edessę i Apameę,

udało mu się również zawładnąć słabo bronioną Antiochią

◦

562 r.

- pokój z Persją, zawarty za cenę 30 tys. sztuk złota, płaconych każdego roku

•

542 r.

- epidemia dżumy, która z Etiopii dotarła do Konstantynopola i wschodnich prowincji

•

554 r.

- specjalna ustawa: Pragmatica sanctio de reformanda Italia, anulująca wszelkie zarządzenia

Teodoryka w Italii - Italia stała się prowincją cesarstwa bizantyńskiego

•

551 r.

- wojska Justyniana interweniowały na terenie Hiszpanii, mieszając się w walki o władzę wśród

Wizygotów - wojskom bizantyńskim udało się opanować część dzisiejszej Andaluzji, z Kadyksem i

Kordobą

•

w wyniku prowadzonych wojen Justynian odzyskał Afrykę, Italię oraz część Hiszpanii

Polityka religijna i ostatnie lata rządów:

•

surowe rozporządzenia przeciwko poganom, manichejczykom, różnym grupom heretyckim

•

529 r.

- zamknięcie Akademii Platońskiej

•

Justynian szukał porozumienia z monofizytami

•

533 r.

- Nowy Henotikon - nowe wyznanie wiary, nie znalazło się w nim odwołanie do soboru

chalcedońskiego, co doprowadziło do napięć w stosunkach z Rzymem

•

543 r.

- edykt potępiający pisma trzech teologów z V w. (tzw. spór o trzy rozdziały), którego żądali

monofizyci; ostatecznie papież podpisał potępienie trzech rozdziałów; zostały one także potępione na

soborze w Konstantynopolu w 553 r.

•

Kościół monofizycki

: w Egipcie istniały obok siebie patriarchat chalcedoński i monofizcki, który miał

wpływ na znaczną część kraju; w 542 r. zostało wyświęconych dwóch biskupów: Teodor - dla Arabii,

i Jakub, znany jako Baradaj, któremu przeznaczono biskupstwo Edessy; w ciągu trzydziestu lat
wędrówek wyświęcił on dwóch patriarchów monofizycznych dla Antiochii i dwudziestu siedmiu

biskupów; stworzony przez niego Kościół, zwany Kościołem jakobickim, za następców Justyniana
objął całe pogranicze perskie

•

konflikty na Bałkanach

: ataki ludów z północy: Bułgarów, Słowian i Awarów; Justynian skupił się na

wznoszeniu fortyfikacji na Półwyspie Bałkańskim; przybysze docierali w pobliże Tesaloniki,
Dyrrachium, Konstantynopola; w latach 50. sytuacja była na tyle poważna, że zdecydowano się

ponownie powołać do służby Belizariusza i skierować go nad Dunaj

•

14. listopada 565 r.

- Justynian umiera; najtrwalszym dziełem władcy, który niestrudzenie dążył do

przywrócenia cesarstwu rzymskiemu jedności terytorialnej, religijnej, administracyjnym, pozostał

sporządzony z jego inicjatywy kodeks prawa rzymskiego.

65

KULTURA PÓŹNEGO CESARSTWA

•

IV w.

przyniósł odrodzenie kultury antycznej, a jego druga połowa stanowi ostatni zryw kultury

pogańskiej

•

legalizacja Kościoła chrześcijańskiego i jego szybki rozwój w IV w. stały się bodźcem do powstania

nowego typu literatury i sztuki, w okresie tym literatura chrześcijańska czerpała obficie z dorobku
filozofii i literatury antycznej (pisma Ojców Kapadockich: Grzegorza z Nazjanzu, Bazylego Wielkiego

i Grzegorza z Nyssy)

•

w epoce późnego antyku zaczęły zanikać niektóre tradycje klasyczne, ale rozwinęły się nowe
elementy, torujące drogę dla innego typu w pełni oryginalnej kultury, wyraźne są również starania o

zachowanie pewnych elementów spuścizny kultury antyku, co widać przede wszystkim w ciągłości
systemu wychowania

•

troska o zachowanie zdobyczy kultury wyrażała się przede wszystkim w szerokim rozwoju

szkolnictwa, zarówno państwowego, municypialnego, jak i prywatnego; zorganizowane przez
Konstantyna nauczanie wyższe w Konstantynopolu, rozbudowane przez Teodozjusza II w 425 r.,

mogło rywalizować z najświetniejszymi starymi ośrodkami nauki w Rzymie i Atenach

•

na uwagę zasługuje fakt, że ludzie niewykształceni, często barbarzyńscy wodzowie, którzy zdobyli
wysokie stanowiska, dbali bardzo o odpowiednie wychowanie swych dzieci

•

kultura Imperium Romanum stanowiła ogromną atrakcję dla barbarzyńców; wśród ludów

najeżdżających cesarstwo powoli zaczęła się kształtować idea asymilacji kultury rzymskiej i wiązania
jej z najlepszymi tradycjami germańskimi

•

zwycięstwo nowej formy kodeksu, to jest kart pergaminowych, nad papirusowym zwojem wiązało

się ze zmianą kręgu czytelników, zwłaszcza chrześcijan, dla których Pismo Święte było stałą lekturą;
pergamin był droższy od zwoju, ale za to trwalszy

•

okres późnego antyku jest epoką swoistego odrodzenia kultury zarówno pogańskiej, jak i zyskującej

mocne podstawy tradycji chrześcijańskiej; tradycje filozofii i literatury greckiej pozostawały nadal
żywe w okresie cesarstwa rzymskiego

•

do odrodzenia się kultury greckiej, czyli powstania „nowego” hellenizmu, przyczyniły się głównie

dwa zjawiska:

◦

neoplatonizm

:

▪

początek dał mu Plotyn (205 - 269 r.), który w 244 r. otworzył szkołę w Rzymie, gdzie nauczał
aż do swojej śmierci

▪

podstawą jego filozofii był platonizm i jego ewolucja w kierunku mistycyzmu, włączył do niej

także elementy pitagoreizmu, stoicyzmu i synkretycznej filozofii Filona

▪

głosił naukę o transcendentnym absolucie, z którego emanują coraz mniej doskonałe postaci
bytu, tak zwane hipostazy

▪

był ideowym przeciwnikiem chrześcijan, chociaż wiele jego myśli było im zbliżonych

▪

przedstawiciele

: Porfiriusz, Jamblich - pod jego wpływem neoplatonizm trafił do szerszych

kręgów społecznych

▪

w Aleksandrii wielką popularnością cieszyła się na początku V w. Hypatia, która nauczała
filozofii i dzięki swej mądrości uzyskała także dość znaczne wpływy polityczne, zwłaszcza na

prefekta Egiptu, Orestesa; ta wyjątkowa pozycja pogańskiej filozofki drażniła biskupa Cyryla i
jego fanatycznych zwolenników; Hypatia została zamordowana przez tłum chrześcijan w 415
r.

, który wyciągnął ją z powozu i ukamienował; męczeńska śmierć Hypatii uczyniła z niej

symbol ginącej kultury pogańskiej

◦

druga sofistyka

:

▪

przedstawiciele

: Libanios z Antiochii, Bazyli Wielki, Jan Chryzostom, Temistios z Paflagonii

(został profesorem założonej przez Konstantyna Wielkiego szkoły wyższej w
Konstantynopolu)

▪

kontynuatorami

tradycji wymowy greckiej byli wielcy kaznodzieje i pisarze chrześcijańscy,

zwłaszcza zaś trzej Ojcowie Kapadoccy

•

rozwój kultury greckiej, „hellenizmu”, osiągnął swój szczyt za rządów Juliana Apostaty, którego
można uznać za najbardziej greckiego cesarza Imperium Romanum; w latach następnych, aż do
początków V w.

, dominowała kultura łacińska

66

•

chociaż senat rzymski pozostał do końca IV w. w swej zasadniczej większości pogański, to jednak
aktywność polityczna rzymskiej arystokracji była stosunkowo duża nawet za rządów cesarzy berdzo

gorliwych w sprawach wiary

•

krótki okres sprawowania rządów przez arystokrację wierną starym ideałom, a pochodzącą także
głównie z prowincji Galia i Hiszpania, częściowo z Afryki, przypadł na początek rządów Gracjana,

kiedy to polityką kierował Auzoniusz (310 - 395 r.)

•

dla arystokracji senatorskiej Zachodu, zarówno pogańskiej, jak też i chrześcijańskiej, Rzym był
ideałem, który należało kultywować i chronić; mit o Rzymie, nawiedzający ludzi średniowiecza i

renesansu - Roma aeterna, Rzymie pojmowanym jako naturalny szczyt cywilizacji i mającym trwać po
wieczne czasy - nie był tworem z okresu klasycznego cesarstwa rzymskiego, była to spuścizna po

żarliwym patriotyzmie łacińskiego świat schyłku IV w.

•

pisarze chrześcijańscy

: św. Ambroży, Prudencjusz, św. Hieronim ze Strydonu (przekład Biblii na

łacinę, O sławnych mężach), św. Augustyn (Confessiones, De Trinitate, De civitatae Dei)

•

cesarstwo wschodnie, później zaś Bizancjum, stało się poważnym ośrodkiem nauk humanistycznych;

Konstantynopol mógł rywalizować z Bejrutem w zakresie kształcenia prawników; wielkim
powodzeniem cieszyły się biblioteki, bogatymi księgozbiorami szczycili się zarówno prywatni

właściciele, jak i klasztory

•

okres późnego antyku nie sprzyjał rozwojowi nauk matematyczno - przyrodniczych; wiele
wspaniałych osiągnięć epoka późnego cesarstwa przyniosła w zakresie sztuk plastycznych -

architekturę i rzeźbę charakteryzował monumentalizm, dążenie do wznoszenia budynków i posągów
zadziwiających swym ogromem, dzieła sztuki miały przytłoczyć majestatem i wielkością ich twórców

- cesarzy

•

zwycięstwo chrześcijaństwa dostarczyło sztuce nowych tematów i rozwinęło budownictwo,
szczególnie sakralne; w IV - V w. wykształcił się nowy typ świątyni chrześcijańskiej, powstały liczne

kościoły w zachodniej, a zwłaszcza we wschodniej części imperium

•

Rawenna była ważnym ośrodkiem architektury i sztuki także po formalnym upadku zachodniego
cesarstwa; wiele spośród jej sławnych zabytków pochodzi z czasów panowania Ostrogotów

•

sztuka chrześcijańska na Wschodzie czerpała z dwóch źródeł inspiracji: ze spuścizny hellenizmu i z

tradycji orientalnych

•

od początku IV w. zaczęto na Wschodzie wznosić bogate i wspaniałe kościoły, w których stosowano
beczkowe sklepienia; obok prostokątnej formy bazyliki pojawiły się kościoły budowane na planie

koła, ośmiokąta lub krzyża, zwieńczone kopułami; dekorację wnętrza charakteryzowało bogactwo
ozdób i przepych, stosowanie wieloarwnych marmurów, pokrywanie ścian i sklepień długimi

cyklami fresków i mozaik; głównym celem dekoracji było pouczenie wiernych, przedstawienie
wielkich wydarzeń z historii Kościoła

•

w czasach Justyniana Wielkiego rozbudowany został wspaniale Konstantynopol - wzniesiono kościół
Hagia Sophia

, który został zwieńczony pierwszą w dziejach świata wielką kopułą, opartą na założeniu

kwadratowym; imponujące były również budowle świeckie powstałe z inspiracji Justyniana

•

529 r.

- z rozkazu Justyniana zamknięta została w Atenach Akademia Platońska, która była ostatnią

placówką pogańskiej filozofii. Datę tę można unać za przełomową, oznaczała bowiem koniec
legalnych form istnienia ideologii antyku.

67