Systematyka prawa:

Gaius

• podział prawa cywilnego w Institutiones

• 4 księgi - obejmowały trzy materie (prawo dotyczące osób, rzeczy, powództwa)

Pandektyści - XIXw

• podział prawa na 5 podstawowych działów:

1. Część ogólna

2. Prawo zobowiązań

3. Prawo rzeczowe

4. Prawo familijne

5. Prawo spadkowe

Okresy historyczne rozwoju prawa:

Okres prawa archaicznego

• 754 p.n.e. - IIIw p.n.e.

• Rzymianie trudnili się uprawą roli, pasterstwem

• Quirites - prawo kwirytarne (obywateli), prawo zwyczajowe, zastępowane stopniowo ustawami

• dzięki ustawie XII Tablic oraz działalności interpretacyjnej uczonych zaczyna się wyłaniać system prawa

Okres prawa klasycznego

• połowa III w p.n.e. - 235r n.e. - koniec dynastii Sewerów

• prowadzenie przez Rzymian wojen zaborczych, napływ niewolników, rozwój produkcji i wymiany towarowej powoduje powstanie nowego działu prawa ius gentium

• powstaje urząd pretora dla peregrynów, proces formułkowy

• zmiany struktury gospodarczej narzuciły konieczność dostosowania prawa do potrzeb ekonomiki (działalność pretorów i jurysprudencji)

• podział wewnętrzny okresu na:

1. prawo przedklasyczne - ostatnie wieki republiki

2. prawo klasyczne - pierwsze wieki pryncypatu

Okres schyłkowy (poklasyczny)

• ogólny upadek gospodarczy Rzymu, rozkład ustroju niewolnictwa, spadek wartości pieniądza, wymiana naturalna, zubożenie ludności, rozbicie państwa na część wschodnią i zachodnią

• prawo staje się niezrozumiałe dla przeciętnych urzędników

• tendencje do unifikacji całego prawa, pospolitowanie prawa klasycznego

• konstytucje cesarskie jako jedyne źródło prawa

• upadek jurysprudencji, wzrost znaczenia szkół prawniczych

Rzymskie podziały prawa

Ius civile, ius peregrinorum i ius gentium

• obowiązywanie zasady personalności (osobowości) prawa

• ius civile - obejmowało obywateli rzymskich, w węższym znaczeniu (ustawy, plebiscita, uchwały senatu, konstytucje cesarskie, opinie jursiprudencji i ius honorarium - stworzyły edykty urzędników jurysdykcyjny)

• ius peregrinorum - prawo cudzoziemców, prawo gminy cudzoziemca (jego ius civile)

• ius gentium - praktyka pretora peregrynów , wykształcił on zasady prawne o zasięgu między narodowym, pozbawione było formalistyki, podstawą ich obowiązywania było wzajemne zaufanie (fides) stron, zasady słuszności i sprawiedliwości (aequitas)

• zasady iuris gentium - dział prawa w dużym stopniu eliminował konieczność stosowania norm kolizyjnych

• Konstytucja Karakali z 212r - o nadaniu obywatelstwa rzymskiego, zanika problem osobowości prawa

Ius publicum - ius privatum

• Prawo publiczne - normy dotyczące organizacji ludu rzymskiego w postaci państwa.

• Prawo prywatne - normy w interesie pojedynczych obywateli

• Konflikty pomiędzy prawem publicznym, a prywatnym rozstrzygano na korzyść publicznego

• Porządek prawa miał na względzie ochronę interesów pojedynczego obywatela

Ius commune - ius singulare

• prawo powszechne - obejmuje normy mające ogólne zastosowanie

• prawo wyjątkowe - obejmuje normy mające wyjątkowe zastosowanie; może dotyczyć osób, rzeczy, czynności; uprzywilejowanie pewnej kategorii osób, osoby,

Prawo względne i bezwzględne

• prawo względne - uprawniony podmiot może domagać się jakiegoś zachowania tylko od określonej osoby (dłużnika);

• prawo bezwzględne - ogół podmiotów prawnych ma obowiązek określonego zachowania się wobec podmiotu uprawnionego; naruszenie sfery podmiotu uprawnionego daje mu możliwość roszczenia o zaniechanie dalszych działań , bądź o odszkodowanie - pozwanym teoretycznie może być każdy

Prawo bezwzględnie i względnie obowiązujące

• ius cogens - obejmuje przepisy prawne, które każdy podmiot musi w konkretnym przypadku bezwzględnie respektować, nie mając żadnej możliwości uchylenia ich zastosowania przez własne oświadczenie woli - normy prawa publicznego

• ius dispositivum - obejmuje przepisy, których zastosowanie może być w konkretnym przypadku wyłączone przez oświadczenie woli zainteresowanego podmiotu (charakter subsydiarny - pomocniczy)

Prawo w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym

• prawo w znaczeniu przedmiotowym - składa się całokształt norm regulujących, za pomocą przymusu państwowego, pewien zakres zewnętrznych zachowań ludzkich; reakcja państwa w przypadku naruszenia jakieś normy może być rozmaita (kontrola państwa z własnej inicjatywy, zastosowanie przymusu za przekroczenie jakiejś normy, )

• prawo w znaczeniu podmiotowym - przyznane komuś przez prawo przedmiotowe możliwości pewnego zachowania się oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby; prawo rzymskie podkreśla wielką autonomię podmiotu, ale zarazem wyznacza mu granice; może reprezentować jakąś wartość ekonomiczną (prawo majątkowe), lub nie być uwarunkowana żadnym interesem ekonomicznym (prawo niemajątkowe)

Obowiązywanie normy prawnej w miejscu i czasie

• lex retro non agit

• rescissiu actorum - następca cesarza ogłasza wsteczną nieważność wszsytkich konstytucji wydanych przez poprzednika

• zasada personalności prawa; pierwotni obywatele rzymscy to Quirites, a ich prawo to ius Quiritium, posługują się tym prawem niezależnie gdzie się znajdują, z wyłączeniem nieobywateli (stosowanie wyjątków)

• Ius Quiritium zaczęto stopniowo przeciwstawiać koncepcji ius civitatis jako twór prawa stanowionego określonej civitas; powolne przechodzenie do zasady terytorialności prawa

Interpretacja prawa

• Interpretacja - to faza wstępna poprzedzająca zastosowanie normy prawnej, a polega na ustaleniu znaczenia określonej normy albo przepisu prawa w toku ich stosowania; ustalanie co jest z prawem zgodne (secundum legem), albo też wykracza poza prawo (praeter legem), bądź jest sprzeczne z nim (contra legem); in fraudem legis - zachowanie zgodnie ze słowami ustawodawcy, z których wydedukowano inną myśl, niż ta która przyświecała ustawodawcy

• Interpretacje można podzielić na

1. autentyczną - prawodawca

2. legalną - pochodzi od desygnowanego organu państwa

3. sądową - w toku stosowania prawa

4. doktrynalną - dokonywali jej juryści, niektórzy otrzymywali od cesarza specjalny przywilej ius publice respondendi - miała moc obowiązującą

• Dyrektywy wykładni

1. językowa (gramatyczna) - treść przepisu ustalamy wychodząc od analizy języka, w którym przepis sformułowano

2. logiczna - analizujemy myśl prawodawcy z punktu widzenia logiki

3. systemowa - treść normy ustala się ze względu na system prawa, w skład którego ona wchodzi

4. celowościowa - uwzględnia cel, jaki przepis interpretowany ma osiągnąć

5. historyczna - kontekst historyczny

• Zakresy zastosowania prawa

1. dosłowna

2. rozszerzająca - zakres zastosowania przepisu jest szerszy

3. zwężająca - zakres zastosowania przepisu jest węższy

• Rzymianie traktowali swój system prawa jako jednolity, kompletny, pojmowanie normy w sposób abstrakcyjny; w toku praktyki pretorskiej i wykładni jurystów rzymskich doszło do ukształtowania się całego szeregu nowych instytucji prawnych

Prawo materialne i formalne

• prawo materialne - normy, które regulują stosunki majątkowe między poszczególnymi podmiotami; regulują obowiązki określonych podmiotów

• prawo procesowe - normy, które regulują postępowanie podmiotów prawnych i organów państwowych w toku dochodzenia przez zainteresowany podmiotów zrealizowania norm prawa materialnego

Źródła poznania i powstania prawa

• źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) - określenie wszelkich przekazów, którymi najczęściej będą pomniki prawa pozwalające zrekonstruować jego stan w poszczególnych epokach historycznych

• źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi ) - określenie faktów prawotwórczych, pochodzących od organu wyposażonego we władzę legislacyjną

• podstawowe źródło wiedzy o prawie rzymskim to Kodyfikacja Justyniańska; Instytucja Gaiusa,

• pisma nieprawnicze - dzieła historyków, poetów, retorów

• powstanie prawa

1. zwyczaj - prawo zwyczajowe (mos maiorum)

2. prawo stanowione - lex

3. działalność prawotwórcza magistratury (pretorzy-edykty, senat-uchwały)

4. wzrost roli cesarza - wydaje konstytucje

5. jurysprudencja - ius publice respondendi

Źródła Prawa

Prawo zwyczajowe

• zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania, stosowany w społeczności zorganizowanej, podniesiony zostaje do rangi normy prawnej wówczas, gdy zostaje uznany dobrowolnie przez większość jako konieczny, i stosowany bywa przez dłuższy czas w sposób niezmienny

• rola prawa zwyczajowego powoli słabnie wraz z pojawieniem się nowych czynników prawotwórczych

• wg. koncepcji rzymskiej prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem ludu; niepisane, nie sprzyja poczuciu pewności prawa, nadużycia

Ustawa

• lex - jest to co lud nakazuje i ustanawia (wg. Gaiusa)

• zgromadzenie ludowe (comitia) było organem ustawodawyczm

• inicjatywę ustawodawczą posiadał magistratus (konsul, pretor), pytał on zgromadzonych (rogatio) czy przyjmują projekt ustawy; głosowanie najpierw jawne, a później tajne, według centurii lub tribus; ustawa wymagała zatwierdzenia przez Senat

• budowa ustawy

1. praescriptio - zawierała nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania

2. rogatio - tekst ustawy

3. sanctio - dyspozycja gwarantująca jej przestrzeganie

• podział ustawy ze względu na sankcje

1. perfecta - sankcja nieważności dotyka czynność zdziałaną wbrew jej postanowieniom

2. minus quam perfecta - uznaje wprawdzie czynność za ważną, ale za jej sporządzenie przewiduje sankcje karne

3. imperfecta - pozbawiona jakiejkolwiek sankcji

• concilia plebis - zgromadzenia plebejuszy pod przewodnictwem trybuna plebejskiego, od lex Hortensia stały się wiążące dla wszystkich obywateli

• po walkach plebejuszy z patrycjuszami o spisanie prawa, wybrano w roku 451 p.n.e. 10-osobowy zespół, którego zadaniem było spisanie prawa zwyczajowego; ustawa regulowała postępowanie sądowe i egzekucyjne, spadkobranie, ochrona własności, zobowiązania, wiele przepisów dotyczy drobnych rolników

Edykt pretorski

• edykt - zawarte w nim były zasady , jakich zamierzał się trzymać w czasie swego jednorocznego urzędowania; treść była podana do publicznej wiadomości

• Lex Cornelia- pretor był związany tym, co przyrzekał w swoim edykcie

• Edictum tralaticium - przyjmowanie przez nowego pretora głównych zasad jego poprzednika

• Działalność pretorów wywarła wielki wpływ na rozwój prawa rzymskiego

• Ius praetorium - prawo wytworzone w toku działalności pretorów

• Budowa eduktu

1. część normatywna - zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach

2. część formularna - zredagowane konkretne formuły, jakimi miały się strony posługiwać w toku procesu

• edyl kurulny - jurysdykcja na targowiskach rzymskich

• namiestnicy prowincjonalni - podobna działalność do pretora tylko, że na prowincji

• ius honorarium - prawo stworzone przez te edykty

• edictum perpetuum (edykt wieczysty) - stworzony przez Juliana w 130r, zatwierdzony uchwałą Senatu, jednolity tekst pretora i edyla kurulnego

Uchwały Senatu

• uchwały uzyskały moc prawa obowiązującego dopiero za czasów Augusta

• o składzie Senatu decydował prynceps, wypiera on powoli Zgromadzenie Ludowe na polu ustawodawstwa; Senat tracił stopniowo znaczenie wobec rosnocego wpływu pryncepsa

• inicjatywa przysługiwała każdemu senatorowi, z wnioskiem jednak najczęściej występował cesarz

• od nazwiska wnioskodawcy ustawa brała swoją nazwę

• Senat stał się z czasem dla cesarza jedynie organem pod, którego autorytetem realizował on swoją działalność ustawodawczą

Nauka prawa

• początki w okresie archaicznym - pontyfikowie (kolegium kapłańskie); zajmowali się prawem boskim (fas) i świeckim

• kierunki działalności pontyfików i pierwszych prawników

1. cavere - układanie formuł i klauzul czynności, tak istotnych w najstarszym obrocie prawnym

2. respondere - udzielanie odpowiedzi na zapytania w kwestiach prawnych

3. agere - układanie formuł procesowych, którymi strony musiały się posługiwać w toku najstarszego procesu

• podwaliny prawa cywilnego stworzyli: Manilius, Brutus, Publius Mucius Scaevola

• Quintus Mucius Scaevola - autor prawa cywilnego w 18 księgach zawierających prawdopodobnie pierwszy usestematyzowany wykład ius civile

• Dzięki ius publice respondendi działalność uczonych prawników staje się źródłem prawa

• główne kierunki działalności pisarskiej jurysprudencji to komentarze do prawa cywilnego , edyktu pretorskiego, albo do obu działów prawa; kazuistyka (przedstawianie poglądów na dany kazus)

• szkoły prawa

1. Prokulianów - założyciel Labeo, poglądy republikańskie

2. Sabinianów - założyciel Capito, nazwę szkoła wzięła od następców założyciela Sabinusa i Proculusa; popierała jednowałdztwo

• najwybitniejsi prawnicy: Julian, Papinian, Ulpian, Paulus, Modestinus

• okres poklasyczny - upadek jurisprudencji

• Konstytucja raweńska z 426r - wydana przez Walentyniana III zwana też ustawą o cytowaniu, ustawa zezwalała cytować w sądzie dzieła jedynie pięciu wybitnych prawników, jeżeli równość głosów to racja Papiniana

Konstytucje cesarskie

• w okresie pryncypatu wzrost znaczenia cesarza jako twórcy prawa

• formy

1. Edykty - wydawane na podstawie ius edicendi, moc obowiązująca albo na terenie ograniczonym albo na cały imperium

2. Mandaty - instrukcje dla namiestników (cesarskich i senackich), bądź urzędników cesarskich,

3. Dekret - wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego, dokonuje w ten sposób wykładni prawa, wzorowali się na niej sędziowie

4. Reskrypt - odpowiedz cesarza na zapytania urzędników, sędziów lub osób prywatnych, dokonywano autentycznej wykładni prawa

• kodeksy - zbiory konstytucji cesarskich

Zbiory prawa

Przedjustyniańskie zbiory prawa. Nauczanie prawa

• Codex Gregorianus - twórca to Gregoriusz, zebrał konstytucje odm czasów Hardiana do roku 292

• Codex Hermogenianus - twórca to Hermogenian, zebrał liczne konstytucje Dioklecjana

• Kodeks teodozjański - powstał z inicjatywy Teodozjusza II w 428r, obejmował konstytucje wydane przez Konstantyna Wielkiego i jego następców aż do Teodozjusza II i Walentniana III

• Na uwagę zasługują: Fragmenta Vaticana, Mosaicarum et Romanarum legem collatio

• Sentencje Paulusa - kompedium węzłowych zasad prawnych, duże powodzenie wśród prawników praktyków

• Okres dominatu zapoczątkował okres upadku kultury prawniczej; wulgaryzacja prawa - prawo pospolite;

• Państwowe zakłady nauczania - powstały na wschodzie jak i na zachodzi imperium, nauka trwała pięć lat

Ustawodawstwo justyniańskie

• Kodeks justyniański składał się z 4 części

1. Codex - opracowała komisja złożona z 7os, ograniczyła się ona do skompletowania konstytucji wydanych po Kodeksie teodozjańskim; dzieło ukończono w 529r, z czasem zaszła potrzeba przeredagowania Codexu ; nowo zredagowany Kodeks z roku 534 (codex repetitae praelectionis) obejmuje konstytucje od Hardiana do Justyniania i dzieli się na 12 ksiąg te zaś na tytuły (umieszczono w nich w porządku chronologicznym konstytucje, obszerniejsze konstytucje podzielono na paragrafy, tekst poprzedzający paragraf pierwszy to principium

2. Digesta (Pandectae) - składa się z 38 dzieł prawników rzymskich; większość tekstów pochodzi z okresu pryncypatu; komisja złożona z 17osób rozpoczęła prace w 530r a ukończyła je 533;komisja była podzielona na podkomisje sabiniańską, edyktalną, papiniańską; mniej ważne dzieła opracowano jako część appendix; materiał uporządkowano w 50 księgach, księgi podzielono na tytuły (zgromadzono w nich fragmenty z dzieł prawników tematycznie związane z tytułem), większe fragmenty podzielono na paragrafy (pierwszy poprzedzony principium)

3. Institutiones - zawierają całokształt podstawowej informacji o prawie i służyć miały do zdobywania wiedzy elementarnej ; autorzy opierali się na Instytucjach Gaiusa, Ulpiana, Marcjana; podzielono je na 4 księgi - tytuły - paragrafy (principium)

4. Novellae - akty, które wyjaśniały, uzupełniały lub zmieniały prawo zawarte w samej kodyfikacji

• interpolacje - usuwanie z przejmowanych tekstów nazw instytucji obecnie nieaktualnych, albo też zastępowanie ich tymi, które zachowały aktualność; teksty jednego jurysty uzupełniano wywodami innych

• zabiegi te miały na celu unifikacje całego systemu prawa, likwidację pluralizmu instytucjonalnego i stworzenie dzieła pozbawionego w miarę możliwości wewnętrznych sprzeczności, odpowiadające potrzebom życia i rozwoju społeczno-gospodarczego

Proces rzymski prywatny

Prawo procesowe, a prawo materialne

• prawo materialne - prawo, które w sferze stosunków majątkowych i osobistych określa prawa podmiotowe jednostki

• prawo formalne (procesowe) - spełnia rolę służebną wobec prawa materialnego; ma na celu ochronę bądź realizację praw podmiotowych określonych przez prawo materialne

• actio - w szerokim znaczeniu to działanie, czyn, rozprawa sądowa, w węższym czynność o charakterze procesowym; skarga, powództwo wnoszona przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego

• powód w procesie formułkowym tylko wtedy mógł realizować swoje prawo jeśli pretor udzielił mu actio; pretor przewidywał określoną skargę w swoim edykcie, albo przyznawał ją ad hoc

• istniały prawa podmiotowe nie chronione żadną skargą oraz takie przypadki, w których pretor przyznawał skargę komuś, komu ius civile nie przyznawało prawa podmiotowego

Historyczny rozwój procesu rzymskiego

• najdawniejszy sposób dochodzenia roszczeń to pomoc własna; niosła ze sobą niebezpieczeństwo anarchii; decretum divi Marci - utrata wierzytelności dochodzonej z pominięciem drogi sądowej; prawo odmawiało ochrony osobie która nabyła corpus przy zastosowaniu przemocy

• proces legisakcyjny - znany już w ustawie XII tablic; zniesiony w 17r p.n.e. przez leges Iuliae

• proces formułkowy - pojawił się w IIIw p.n.e.; do lex Aebutia (130r p.n.e.) Rzymianie korzystali z procesu legisakcyjnego; zniesiono go Konstytucją Konstancjusza i Konstansa z 342r

• proces kognicyjny - pojawia się w okresie pryncypatu jako postępowanie nadzwyczajne, zastępuje proces formułkowy w okresie dominatu;

Organizacja sądownictwa i dwufazowość postępowania w procesie zwyczajnym

• w czasie monarchii wymiar sprawiedliwości spoczywał w rękach króla, toczył się od początku do wydania wyroku; wzrost spraw sądowych zmusił króla do upoważnienia innych osób do sprawowania wymiaru sprawiedliwości

• wytworzenie się 2 faz procesu

1. in iure - odbywała się przed przedstawicielem władzy państwowej

2. apud iudicem - toczy się przed mianowanym sędzią prywatnym; toczy się przeważnie przed sędziom jednostkowym (iudex; niekiedy arbiter), sędziego wybierają strony procesowe zgodnie spośród osób wpisanych przez pretora na specjalną listę (album iudicum selectorum), później z osób o nieposzlakowanej opinii

• po upadku monarchii wymiar sprawiedliwości przechodzi na konsula; po roku 367 p.n.e. władza jurysdykcyjna przechodzi w ręce pretora; czuwa nad przebiegiem procesu w fazie in iure, udziela ochrony pozaprocesowej, udział w dokonywaniu niektórych czynności prawnych, nadzór nad sprawowaniem opieki

• pretor dla peregrynów - sprawuje jurysdykcje w sporach, w których przynajmniej jedna ze stron nie była obywatelem rzymskim

• edyl kurulny - jurysdykcja w sprawach targowych

• namietstnik prowincji - jurysdykcja na prowincji

• iudicium legitimum - proces toczyć się musiał między obywatelami rzymskimi, przed sędzią jednostkowym w mieście Rzym lub jednomilowym jego okręgu; jeżeli brak było jednego z tych znamion określano go iudicium imperio continens

• sądy kolegialne

1. rekupertorzy - w liczbie 3-5 instruowani przez pretora dla peregrynów

2. decemwiralne - 10-osobowe, spory o wolność

3. centumwiralne - 105-osobowe, spory o spadki

• właściwym sądem był sąd miejsca zamieszkania pozwanego (chyba, że strony ustaliły inaczej), jeżeli spór o rzecz właściwym miejscowo był sąd położenia rzeczy

Strony i ich zastępcy procesowi

• powód - zmierza do urzeczywistnienia swego prawa podmiotowego, inicjuje proces

• pozwany - powód domaga się od niej określonego zachowania

• w fazie in iure - musiały stawić się obie strony, niemożliwe było postępowanie zaoczne

• w fazie apud iudicem - w razie niestawienia się jednej ze stron sędzia wydawał wyrok na korzyść strony obecnej

• w procesie legisakcyjnym zastępstwo było niemożliwe

• w procesie formułkowym w obu fazach dopuszczalne było zastępstwo

1. kognitora - ustanawiane w sposób uroczysty, w obecności przeciwnika procesowego

2. prokurator - ustanawiana w sposób nieformalny, pod nieobecność strony przeciwnej

3. opiekun - osoby podlegające opiece

4. syndicus - zastępował osoby prawne

• strony mogły korzystać z mówców sądowych (advocati), pełnili rolę rzecznika, wygłaszali mowy sądowe; w okresie republikańskim adwokat pełnił tą funkcje bezpłatnie

Zdolność sądowa, zdolność procesowa i legitymacja procesowa

• zdolność sądowa - muszą ją posiadać obie strony procesu, aby proces mógł się toczyć; powodowi przysługuje prawo dochodzenia roszczeń na drodze procesu wobec pozwanego, przeciw któremu zapaść może wyrok zasądzający; nieobywatel rzymski nie może dochodzić swych praw przed sądem rzymskim bo nie ma zdolności sądowej

• zdolność procesowa - zdolność do przesiębrania czynności, które w procesie wywołają określony skutek prawny

• legitymacja procesowa - możliwość wystąpienia w danym, ściśle określonym procesie w roli powoda (legitymacja czynna) lub w roli pozwanego (bierna)

Postępowanie zwyczajne

Proces legisakcyjny

• najstarszy proces prywatny, postępowanie toczyło się tylko na podstawie ustawy

• wąski zakres stosowania, postępowanie w obu fazach ustne, w in iure strona wygłaszała formułkę (pomyłka - przegranie procesu), skrajny formalizm, kosztowny

• 5 sposobów postępowania - 3 służyły do przeprowadzenia postępowania sądowego, a dwie do przeprowadzenia egzekucji

• w rozstrzyganiu sporów najczęściej posługiwano się legis actio sacramento, służyło dochodzeniu praw związanych z władztwem powoda nad rzeczą lub osobą (legis actio in rem); dochodzenie roszczeń o charakterze zobowiązaniowym (legis actio in personam); obie strony po wypowiedzeniu formułek wzywały się do ustanowienia sacramentum (50asów lub 500asów), deponowano je w świątyni, strona, która przegrała traciła sacramentum na rzecz świątyni

Proces formułkowy

Geneza procesu formułkowego

Postępowanie in iure

• rozpoczynało się od prywatnego wezwania pozwanego przed powoda do stawienia się przed pretorem(in ius vocatio), wezwany miał obowiązek stawić się przed pretorem (można było posłużyć się siłą); windeks mógł dać gwarancję, iż pozwany stawi się w terminie późniejszym; pozwany ponadto mógł w postaci odrębnej umowy przyrzec, że zapłaci powodowi pewną kwotę na wypadek niestawiennictwa

• powód powinien poinformować pozwanego o rodzaju pretensji i powtórzyć je w obecności pretora wskazują na actio, z której chciałby skorzystać; pretor po wysłuchaniu stron mógł udzielić ochrony prawnej bądź nie (denegatio actionis); od denegatio actionis powód mógł się odwołać do innego pretora lub konsula, albo próbować u nowo wybranego pretora

• pretor przyznawał skargę na podstawie ustawy bądź imperium (iudicium imperio continens)

• confessio in iure - uznanie roszczeń powoda przez pozwanego; postępowanie kończy się w fazie in iure, confesio zastępuje wyrok i stanowi akt egzekucyjny; ujemne konsekwencje pociągał za sobą brak jakiejkolwiek obrony

• iusiurandum in iure - przysięga w obecności pretora, kładła kres dalszemu postępowaniu; pozwany przysięgał, że roszczenie nie istnieje, powód przysięgał, że roszczenie istnieje (przysięga zastępowała wyrok), przysiegę składała tylko jedna strona, za krzywoprzysięstwo były wyjątkowo surowe kary

Litis contestatio

• ugruntowanie sporu, wręczenie przez powoda pozwanemu i przyjęcie przez niego treści formułki

• kończy faze in iure

• konsumpcja skargi - dwa razy w tej samej sprawie strony procesować się nie mogą; nową próbę powództwa paraliżował pretor z urzędu lub specjalny zarzut procesowy, jeśli:

1. iudicium jest legitimum

2. wniesiona skarga jest in ius concepta

3. skierowana jest in personam to konsumpcja skargi następowała ipso iure

• przy braku jednego z tych wymogów

1. w iudicium imperio continens

2. wnoszona skarga opiera się na fakcie

3. skarga miała charakter rzeczowy

• konsumpcja skargi następowała dopiero wtedy, pozwany ponownie o to samo roszczenie podniósł przeciw powodowi zarzut, iż w sporze miała już miejsce raz litis contestatio, albo że spór został już rozstrzygnięty wyrokiem

• w czasie ferowania wyroku moment litis contestatio był dla sędziego istotny tak z punktu widzenia ustalenia stanu faktycznego jak i stanu prawnego gdyż one stanowiły podstawę wyroku

Budowa formułki procesowej

• formułka - stanowiła program działania w fazie apud iudicem, określając w sposób maksymalnie zwięzły warunki ,pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego

• Gaius wyodrębnił w formułce 4 części zwyczajne

1. Intentio - powód zawarł treść swego żądania, mogło być ściśle określone (intentio certa) lub bliżej nieokreślone (intentio incerta) ;posługując się intentio certa powód narażał się na przegranie całego procesu-nadmierne żądanie (w fazie apud iudicem mogło się okazać, że żąda od pozwanego więcej niż się należ-res, albo przedwcześniej - tempus, bądź nie tam gdzie żądać powinien - locus, czy reszcie z innej podstawy prawnej - causa); były i takie formułki, które składały się tylko z intentio (powództwa prejudycjalne), powód domagał się sądowego ustalenia jakiejś sytuacji faktycznej lub prawnej; formułki opierające się na fakcie otwierała

2. Demonstratio - formułki opierające się na fakcie otwierała demonstratio, zwięzły opis stanu faktycznego

3. Condemnatio - alternatywne upoważnienie sędziego do zasądzenia albo uwolnienia pozwanego; opiewała zawsze na pewną określoną bądź nieokreśloną kwotę pieniędzy; skarga arbitralna - powód chciał odzyskać rzecz, a nie kwotę pieniędzy, umieszczano w formułce klauzulę arbitralną (jeżeli powód wygrał wzywał pozwanego do wydania rzeczy; jeśli wezwanie nieskuteczne powód szacował wartość przedmiotu)

4. Adiudicatio - występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej, z możliwością dopłaty przy podziale fizycznym nierównym, gdy rzecz niepodzielna przyznawał ją jednemu ze współwłaścicieli, który musiał spłacić pozostałych

• Gaius wyodrębnił 2 części nadzwyczajne

1. Exeptio - część składowa formułki umieszczana w interesie pozwanego

2. Praescriptio - umieszczana na żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia, lecz jego części; świadczenia spełniane w ratach; praescriptiones pro reo - w interesie pozwanego; sprowadzono ją później do odmiany exceptio

Obrona pozwanego w procesie

• proces mógł się wtedy toczyć gdy pozwany zaprzeczył twierdzeniom powoda; negacja pozwanego nadkłada na powoda obowiązek przeprowadzenia dowodu (onus probandi), jeżeli nieudany dowód ujemne konsekwencje - uwolnienie pozwanego

• exceptio - zarzut procesowy; w exceptio pozwany przeciwstawiał twierdzeniom powoda inne okoliczności faktyczne, odmienną podstawę prawną; pretor zarzuty te zamieszczał w exceptio między intentio, a condemnatio; jeżeli exceptio okazało się prawdziwe sędzia uwalniał pozwanego

• exceptiones peremptoriae - okoliczności definitywnie paraliżowały roszczenie powoda

• exceptiones dilatoriae - uniemożliwiały dochodzenie roszczenia w danym momencie, okolicznościach

• exceptio in rem - jeżeli można było podnieść przeciwko jakiemukolwiek powodowi

• exceptio in personam - skuteczna tylko przeciwko określonej osobie

• exceptiones rei coherentes - zarzut przysługiwał jakiemukolwiek pozwanemu

• exceptiones personae coherentes - zarzut przysługuje określonemu pozwanemu

• exceptio doli - zarzut podstępu; posługiwał się pozwany gdy powód uzyskał roszczenia podstępnie (doli specialis), albo gdy zasądzenie go było sprzeczne z dobrymi obyczajami (doli generalis; pretor często łagodził surowe skutki ius civile)

• pozwany powinien zarzut podnieść w fazie in iure ponieważ wtedy następowało budowanie formułki; udowodnienie przed sądem exceptio prowadziło do paraliżowania roszczeń powoda

• w powództwach dobrej wiary (bonae fidei) okoliczności te sędzia uwzględnia z urzędu

• skutek każdej ekscepcji, którym było całkowite oddalenie powoda z jego roszczeniami, mógł powód unicestwić replicatio

Rodzaje actiones

• actiones in rem - powództwa rzeczowe, służące do ochrony praw podmiotowych bezwzględnych (praw rzeczowych); były skuteczne erga omnes; w intentio zawierała stwierdzenie powoda, że sporna rzecz stanowi jego własność; konsumpcja skargi następowała nie następowała ipso iure; przeciwko procesowi można się było bronić za pomocą zarzutów procesowych; powództwa rzeczowe określano również mianem vindicationes

• actiones in personam - powództwa osobowe, można je było wnieść przeciwko konkretnej osobie (dłużnik); były wnoszone przy różnych zobowiązaniach z kontraktów, deliktów, na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiazania; w intentio wymieniano z nazwiska obie strony procesowe; konsumpcja ipso iure już w momencie litis contestatio; jeśli powództwo było oparte na ius civile to intentio zawierało słowo oportere co decydowało o tym, iż stosunek rodził obligatio w technicznym znaczeniu tego wyrazu; jeżeli oparte było na fakcie to dłużnik odpowiada ze skargi actione teneri

• powództwie opartym na ius civile przeciwstawiono actiones oparte na prawie pretorskim (actiones honorariae)

1. powództwo oparte na fakcie (in factum conceptae) - pretor udziela ochrony w okolicznościach, w których ius civile nie przewidywało; powództwo te dało pretorowi możliwość rozwijania prawa przez otaczanie ochroną coraz to nowych zdarzeń, za którymi rozwój prawa cywilnego nie nadążał

2. powództwo oparte na fikcji (actiones ficticiae) - pretor przyjmował jakiś element w rzeczywistości nieistniejący, a potrzebny dla danej actio; nakazywał sędziemu traktować sprawę jakby fingowany element istniał rzeczywiście

3. powództwo z przestawionymi podmiotami - stosowany, gdy ktoś inny był podmiotem prawa lub obowiązku, a kto inny robił lub przeciw komu innemu robiono z actio użytek; w intentio pretor wymieniał tych pierwszych, a w condemnatio tych ostatnich; umożliwiło to zastępstwo procesowe, albo dochodzenie roszczeń od ojca z zobowiązań syna

• 2 i 3 udzielał pretor w ten sposób, że przewidziane przez ius civile lub pretorskie actio dla określonego przypadku modyfikował - takie actio to actio utilis; niezmodyfikowane actio to actio directa

• podział powództw przy dochodzeniu roszczeń z przestępstwa

1. actiones poenales - dochodzenie przez poszkodowanego pewnej kwoty tytułem kary prywatnej od sprawcy

2. actiones rei persecutoriae - zmierzały do wyrównania szkody spowodowanej deliktem

3. actiones mixtae - miały na celu uzyskanie odszkodowania jak i ukarania sprawcy

• skarga, która miał na celu ukaranie pozwanego, opiewała głównie na wielokrotność wyrządzonej powodowi szkody

• actiones perpetuae (wieczyste) - powództwa, które się nie przedawniały; od Teodozjusz II 30 lat

• actiones temporales (czasowe) - można wnosić w ciągu pewnego czasu; od Teodozjusza II mniej niż 30 lat

• actiones stricti iuris (powództwo ścisłego prawa) - sędzia musiał ściśle trzymać się poleceń zawartych w formułce, dotyczące stanu faktycznego jak i roszczeń; powództwa kontraktowe jednostronnie zobowiązujące, zobowiązania z przestępstw,

• actiones bonae fidei (powództwo oparte na dobrej wierze) - w intentio umieszczano zwrot ex fide bona; magistratura nie określa kwoty na jaką miała opierać condemnatio, ustalenie jej pozostawiano w gestii sędziego, miał uwzględnić również zasady słuszności dobrej wiary; powództwa w okresie pryncypatu z kontraktów konsensualnych i realnych, actio tutelae, actio familiae erciscundae, actio negotiorum gestorum

• actiones arbitrariae (skargi arbitralne) - pretor w formułce umieszczał między intentio a condemnatio klauzulę arbitralną „ jeśli zgodne z twą oceną nie zwróci względnie nie okaże, zasądź”; miał na celu ochronę interesów powoda, który zmierzał do odzyskania rzeczy; ze względu na condemnatio pecuniaria pozwany mógł być w procesie zasądzony nie na wydanie rzeczy, lecz jedynie na kwotę pieniężną, jeśli pozwany nie usłuchał arbitrum sędziego, ten zasądzał od niego kwotę pieniężną, która mogła przewyższać wartość rynkową rzeczy

• konkurencja powództw - prawo przewidywało do ochrony jakiego uprawnienia dwa lub więcej powództw; powód miał możliwość wyboru jednego z nich do momentu litis contestatio

Postępowanie apud iudicem

• miało zakończyć się przed upływem pewnego okresu od momentu litis contestatio

1. dla iudicium legitimum - 18 miesięcy

2. dla iudicium imperio continens - koniec kadencji urzędnika jurysdykcyjnego instruującego proces

• zadaniem sędziego było ustalenie stanu faktycznego na podstawie dowodów przedstawionych przez strony i wydanie wyroku stosownego do treści formułki

• zasada: dowód obciąża tego kto twierdzi, a nie tego kto zaprzecza; powód udowadniał prawdziwość intentio, a pozwany exceptio

• środki dowodowe: świadkowie, dokumenty, opinie biegłych, oględziny, czasem przesłuchanie; dowody oceniał sędzia w sposób nieskrępowany; wyrok ogłaszał ustnie, bez konieczności umotywowania; w sprawach niejasnych dla niego mógł uchylić się od wydania wyroku i przekazać sprawę innemu sędziemu

• wyrok był prawomocny od chwili ogłoszenia; proces nie może się toczyć miedzy tymi stronami ponownie; wyjątkowe środki prawne przeciw wyrokowi (udowodnienie korupcji, sfałszowania dowodów), pretor mógł środkiem nadzwyczajnym wyrok skasować, przywracając stan poprzedni (restituti in integrum)

Egzekucja

• tytuł egzekucyjny (wyrok zasądzający, przysięga powoda, uznanie roszczenia przez powoda) dawało podstawę do wdrożenia egzekucji, jeśli w ciągu 30 dni pozwany nie zaspokoił pretensji powoda

• w procesie legisakcyjny służyła legis actio per manus iniectionem - powód w obecności pretora kładł na pozwanym rękę, więził go 60 dni w prywatnym więzieniu, wyprowadzając w dni targowe trzykrotnie przed oblicze pretora i ogłaszał jego zadłużenie; jeśli dłużnika nikt nie wykupił mógł z nim wierzyciel zrobić co chciał; lex Poetelia z 326r p.n.e. zakazywała sprzedaży dłużnika w niewolę nieprzyjacielską oraz jego zabicia, dłużnik miał odpracować dług u powoda

• w roli obrońcy powoda mógł stanąć vindex; przeciwstawiał się nałożeniu ręki przez wierzyciela na dłużnika, mógł dokonać jej odtrącenia; interwencja vindexa powodowała uwolnienie dłużnika, ale prowadziłą do nowego postępowania sądowego z udziałem vindexa, wyrok stanowił duplicum kwoty poprzedniej; w okresie późniejszym przyznano także dłużnikowi prawo występowania w charakterze własnego vindexa

• w procesie formułkowym egzekucję osobistą stosowano wyjątkowo, zastąpiono ją majątkową; wdrażano ją na podstawie powództwa actio iudicati; jeżeli pozwany zakwestionował egzekucję dochodziło do procesu (duplicum); przy większej liczbie wierzycieli wybierali oni magistra bonorum, który sprzedawał egzekwowany majątek w drodze licytacji, kupował go bonorum emptor

• egzekucja uniwersalna - miała miejsce wtedy gdy długi przewyższały majątek dłużnika;

• od Augusta dłużnik, który stał się niewypłacalny z nie własnej winy, mógł sam dobrowolnie oddać majątek w celu zaspokojenia wierzycieli (cessio bonorum), pozostawiano mu w zamian za to środki niezbędne do życia; nie podlegał ujmie na czci, nie można go było poddać egzekucji osobistej

• egzekucja majątkowa syngularna - w odniesieniu do osób niedojrzałych, chorych umysłowo, stanu senatorskiego przeprowadzano egzekucje tylko na części ich majątku (distractio bonorum)

• in fraudem creditorum - działanie dłużnika, który mając świadomość niewypłacalności, w drodze czynności prawnych lub faktycznych zmniejszał swój majątek ze szkodą dla wierzycieli; interdictum fraudatorium - interdykt ten miał na celu wydobycie od osób trzecich uzyskanych od dłużnika przysporzeń majątkowych, pretor dokonywał restitutio in integrum

• skarga pauliańska - w kompilacji justyniańskiej, czynności dłużnika można uznać tylko wówczas za cechy fraudacyjne, jeśli

1. dłużnik był nie wypłacalny i miał tego pełną świadomość

2. osoba trzecia wiedziała, że dłużnik wyzbywa się majątku, działając na szkodę wierzycieli; osoba trzecia działająca w dobrej wierze odpowiadała tylko w takim wypadku jeśli majątek od dłużnika otrzymała nieodpłatnie

• bezprawne uszczuplenie majątku dłużnika klasyfikowano jako delikt prawa pretorskiego; środki służące docjego ochrony były skuteczne tylko w okresie roku

Środki ochrony pozaprocesowej

• pretor na mocy swojego imperium podejmował działania mające na celu ochronę prawa

1. restitutio in integrum - pretor udzielał po zapoznaniu się z istotą sprawy, uznając za niebyły fakt, z którym prawo łączył niekorzystne dla kogoś skutki prawne; zapowiadał w swoim edykcie dla określonych sytuacji faktycznych, mógł je stosować w przypadkach tam nieprzewidzianych; typowe podstawy do restitutio: przymus (metus), podstęp (dolus), błąd (error), niedojrzałość kontrahenta, capitis deminutio, umotywowana nieobecność (absentia)

2. interdictum - wydawany przez pretora lub namiestnika prowincji na żądanie jednej strony, zawierała nakaz pod adresem drugiej strony, aby coś uczyniła lub czegoś zaniechała; celem było natychmiastowe przeciwdziałanie stanowi rzeczy, który naruszał obowiązujący porządek prawny, pretor nie badał zasadności interdyktu; jeżeli adresat interdyktu nie podporządkował się jemu stanowiło to podstawę do postępowania sądowego mającego na celu ustalenie jego zasadności; pod przymusem pretora adresat w formie sponsio przyrzekał zapłacić określoną kwotę w wypadku, gdyby się okazało, że bezpodstawnie odmówił wykonania interdyktu, w podobny sposób przyrzekała druga strona gdyby wydanie interdyktu nie było uzasadnione; obydwa przyrzeczenia były zaskarżalne w drodze actio ex stipulatu; powód żądał wydania formułki, na której podstawie sędzia miał zbadać czy adresat interdyktu podporządkował się jego treści (jeżeli nie miał być zasądzony na zapłacenie kwoty odpowiadającej wartości rzeczy); interdykty zmierzały do trzech różnych celów

• zmuszenie adresata do zwrotu czegoś (interdicta restitutoria)

• zmuszanie adresata do okazania czegoś (interdicta exhibitoria)

• zmuszenie adresata do zaniechania czegoś (interdicta prohibitoria)

interdicta annua - mogły być wnoszone w ciągu roku od zdarzenia uzasadniającego ich wydanie

interdicta perpetua - nie miały żadnych ograniczeń czasowych

interdicta simplicum - jeśli był skierowany pod adresem jednej strony

interdicta duplicum - skierowany pod adresem obu stron; zasądzoną z interdyktu mogła być każda ze stron

interdictum privatum - mógł być wnoszony przez określoną osobę

interdictum populare - mógł do pretora wystąpić ktokolwiek

w procesie kognicyjnym nastąpił zbliżenie interdyktu do zwykłych skarg, a w procesie justyniańskim różnica między tymi środkami sprowadzała się do nazwy

3. missio in possesionem - wprowadzenie jakieś osoby zainteresowanej we władanie całym majątkiem drugiej osoby (missio in bona), lub jego częścią (missio in rem); przejęcie majątku następowało z upoważnienia pretora na podstawie imperium; pozaprocesowy środek przymusu stosowany wobec właściciela zajętego majątku, aby skłonić go do określonego zachowania się; wprowadzenie wierzyciela w majątek dłużnika następowało w toku egzekucji uniwersalnej (vendito bonorum)

4. stypulacje pretorskie - słowne i w określonej formie czynione przyrzeczenia stron, których treść określił pretor; udzielanie stronie zabezpieczenia umożliwiającego realizację roszczeń na wypadek ewentualnej szkody, powstałej zarówno w toku procesu jak i poza nim; pretor mógł zmusić do stypulacji każdą ze stron, grożąc missi in bona, na powoda mógł nadto pretor wywrzeć ten sam przymus, odmawiając mu skargi (denegatio actionis), albo przyznając pozwanemu odpowiednią exceptio

Postępowanie nadzwyczajne - proces kognicyjny

Geneza

Organizacja sądownictwa

• na czele sądownictwa stoi cesarz; wyroku w jego imieniu; zasada: cesarz nie jest związany ustawami; na czele hierarchii stali prefekcji miejscy (praefectus urbi), podlegali im vicarius, praefectus annonae i praefectus vigilum, w sprawach fiskalnych rationales (sacrarum largitionum i rei privarae)

• w prowincjach sąd sprawował praeses prowincji albo jego zastępca vicarius, mniejszej wagi sprawy rozpatrywał defensor civitatis (każdy z wyżej wymienionych mógł przekazać swoje kompetencje innej osobie - iudex pedaneus, a także arbitrom, których zatwierdzał kompetentny urzędnik)

• w kwestiach wątpliwych każdy sędzia mógł skorzystać z porady prawników - adsessores

• posiedzenia odbywały się codziennie poza świętami, w pomieszczeniach zamkniętych

Wszczęcie i przebieg postępowania sądowego

• actiones zmieniły swój zasadniczy charakter, były wyrazem roszczenia procesowego; przechodzenie z systemu skarg do systemu praw podmiotowych (procesować może się każdy kto uważa że naruszono jego dobra, które taka czy inna actio tylko wyraża)

• wezwanie pozwanego do sądu w formie litis denuntiatio - pismo procesowe, w którym powód przedstawia zwięźle swoje roszczenia wobec pozwanego i wzywa go do stawienia się w określonym terminie w sądzie (na ogół 4 miesiące), pierwotnie taki pozew powód doręczał osobiście pozwanemu, później charakter urzędowy

• libellus conventionis - pismo za pomocą, którego wzywano do sądu zgodnie z prawem justyniańskim; precyzowano zwięźle przedmiot swego żądania i podstawę prawną; przekazuje go powód urzędnikowi według właściwości, a ten po zapoznaniu się z jego treścią decyduje o przekazaniu odpisu pozwanemu za pośrednictwem executora; treść ma bardzo duże znaczenie dla oceny czy powód nie dopuścił się uchybienia pluris petitio nadmierne żądanie; podstawowy skutek wniesienia libellus conventionis jest zawisłość sporu ( w tej samej sprawie, między tymi samymi stronami proces nie może się toczyć przed innym sądem jak długo trwa zawisłość sporu); doręczenie przez executor libellusa powoduje przerwanie terminu przedawnienia sporu

• w ciągu 10 dni od otrzymaniu pozwu powinien pozwany, jeśli nie zamierza zaspokoić powoda, dać gwarancje stawienia się w sądzie i udzielić pisemnej odpowiedzi na pozew (libellus contradictionis, pozwany przedstawia zarzuty pod adresem powoda), odpowiedź doręcza powodowi executor

• postępowanie przed sądem składało się z trzech części; strony stają przed sądem osobiście, albo zastępowani przez swych prokuratorów; zastępstwo per cognitorem wychodzi powoli użycia

1. primordium litis - trwa do litis contestatio

2. medium - środkowa, postępowanie dowodowe

3. sententia - wydanie wyroku

• wzrost roli adwokata; jego honoraria mogły być dochodzone w procesie kognicyjnym

• Senatus consultum Claudianum - z 47r ustaliło granicę honorarium na 10 tyś sesterców

• Senatus consultum de advocatibus - zakazywało płacić honorarium przed procesem

• w okresie dominatu godność adwokata mogła piastować osoba o nieposzlakowanej opinii; adwokat składał w imieniu swojego klienta niezbędne pisma procesowe

• powód, o ile pozwany nie uznał przed sądem jego roszczenia, przedstawiał ustnie fakty i przeprowadzał wywód prawny w celu uzyskania swojego żądania (narratio), przeciwnik jego przeciwstawiał się tym wywodom (cotradictio); po tym ma miejsce litis contestatio (wg. Justyniana litis contestatio ma miejsce po złozeniu przysiegi przez stronyy i adwokatów przysięgi , iż będą postępować w procesie zgodnie z wymogami prawa; przysięgę składał również sąd)

• litis contestatio - nie dzieli postępowania na dwie fazy, nie powoduje konsumpcji skargi wnoszonej przez powoda, konsumpcje powoduje prawomocny wyrok; tylko do momentu litis contestatio można było podnieść zarzuty dylatoryjne, z peremtoryjnych można było robić użytek także w apelacji; biegł też nowy termin przedawnienia, niektóre przeniesione na moment wniesienia skargi, doręczenia pozwu, wydania prawomocnego wyroku

• zmiana charakteru litis contestatio pociągnęła za sobą zmianę exceptio; nie jest ono częścią składową formułki, zmierza do oddalenia powództwa, a nie do powstrzymania od wnoszenia skargi; utracił znaczenie podział zarzutów, dilatoriae powodowały jedynie odroczenie procesu, jeśli powód będzie obstawać przy swym żądaniu procesowym nie przegra procesu, bowiem na przeszkodzie staje dopiero prawomocny wyrok; exceptio mogła prowadzić też do częściowego tylko oddalenia roszczeń powoda, jeśli nadmierne żądanie nie miało charakteru złośliwego

Dowody

• środki dowodowe takie same jak w procesie formułkowym, zmieniły się zasady ich oceny, pojawiają się przejawy legalizmu dowodowego (sąd traci pełną swobodę w ustalaniu ich wiarygodności); cesarz ustala pewne dyrektywy jakich winien trzymać się sędzia w procesie ustalania stanu faktycznego na podstawie dowodów; tendencje do wzmacniania dowodów rzeczowych kosztem osobowych (zakaz przeprowadzania dowodu osobistego przeciw dokumentowi)

• hierarchia dowodów

1. największą wartość miały dokumenty zredagowane przez urzędników państwowych - nie dopuszczono przeciwieństwa

2. dokumenty sporządzone przez notariuszy - j.w. jeśli potwierdzone przysięgą autora

3. dokumenty sporządzane przez osoby prywatne miały charakter dokumentu publicznego, jeśli podpisane został podpisane przez co najmniej 3 świadków; strona zarzucająca fałszerstwo mogła zaskarżyć sprawcę fałszerstwa do sądu karnego, albo w odrębnym procesie cywilnym domagać się ustalenia autentyczności

4. świadkowie - o ich sile decydowało pochodzenie społeczne; osobom wywodzącym się z stanu wyższego sędzia winien dać wiarę przed osobami niższego pochodzenia (powinni zeznania potwierdzić przysiegą)

5. przysięga stron - miała w pewnych przypadkach decydujące znaczenie; strona wezwana do złożenia przysięgi potwierdzającej własne oświadczenie powinna ją złożyć po rygorem przegrania procesu, pozwany mógł ten obowiązek przerzucić na powoda

- wzrost roli notariatu w okresie dominatu; tabellio - osoba prywatna, która zawodowo trudni się sporządzaniem dokumentów na zlecenie osób prywatnych; tabellio w asyście swych sekretarzy i skrybów redagowali dokumenty, pisma procesowe, prośby do cesarza i wyższych urzędników; urzędowali na placach publicznych, w kancelariach; kontrolowali ich urzędnicy państwowi, mogli ich karać za przewinienia zawodowe; tabellio mogły zostać osoby, które otrzymały urzędowe zezwolenie; honoraria ustala już Dioklecjan w edykcie o cenach maksymalnych

• pojawia się coraz szerszy zakres domniemania; nakłada na sędziego obowiązek wysnuwania wniosku co do faktów trudnych albo niemożliwych do udowodnienia, jeśli strona, na której ciąży onus probandi udowodni inny fakt, z którym ten pierwszy pozostaje w związku, a zarazem jest łatwiejszy do udowodnienia; pojawiają się też domniemania, które dowodu na przeciwieństwo nie dopuszczają

• praesumptio hominis (facti) wnioskowanie sędziego, które z ustalenia jednego faktu wywodzi istnienie innego faktu spornego

• postępowanie przed sądem było protokołowane (na wypadek apelacji)

Wyrok

• po ocenie przeprowadzonych dowodów wg kryteriów narzuconych przez konstytucje cesarskie sędzia wydawał wyrok na piśmie i ogłaszał publicznie; wyrok mógł opiewać na częściowe zasądzenie pozwanego, a przy powództwie wzajemnym, zasądzić samego powoda; wyrok nie musi opiewać koniecznie na kwotę pieniężną, może nakładać na pozwanego pewien obowiązek, gdy takie zasądzenie jest niemożliwe to nakładany jest obowiązek odszkodowania pieniężnego

• pojawia się postępowanie zaoczne - toczyć się mogło pod nieobecność powoda jak i pozwanego; sąd podejmował starania by nieobecnego sprowadzić do sądu, executor 3-krotnie poszukiwał nieobecnego w jego domu i jeśli to nie dało rezultatu przeprowadzano normalne postępowanie sądowe; niestawienie się powoda przed litis contestatio zwalniało pozwanego z obowiązku brania udziału w postępowaniu, po litis contestatio po upływie pewnego czasu od niestawienia się powoda, proces toczył się nadal i kończył się wyrokiem, który mógł być korzystny dla nieobecnego powoda

• nieobecność pozwanego nie stanowiła przeszkody do wydania wyroku zaocznego

• jeśli spór toczył się o rzeczy, a powód uprawdopodobnił swoje roszczenie, sędzia mógł upoważnić go do wejścia w posiadanie przedmiotu sporu; po tym akcie pozwany mógł odzyskać posiadanie utraconej rzeczy , ale w drodze nowego procesu

• w procesie justyniańskim przewidywano obowiązek zasądzenia od strony przegrywającej na rzecz przeciwnika wydatków, jakie ten poniósł w związku z prowadzeniem procesu

• Konstytucja Zenona z 487r wprowadziła możliwość przysądzenia od strony przegrywającej na rzecz fiskusa kwoty pieniężnej tytułem kary (namiastka opłaty sądowej)

Apelacja

• supplicatio - możliwość odwołania się obywatela od każdej decyzji do cesarza

• apelacja jako „ ugodzenie w niesprawiedliwość, która może być rezultatem niewłaściwego zastosowania prawa, a nawet braku kwalifikacji sędziego”

• apelacja musiała być dokonana w przepisanym terminie ustnie do protokołu lub w odrębnym piśmie zwanym libellus appelationis; na pismo to mogła odpowiedzieć strona przeciwna przedkładając libellus refutatorius, w którym zbijała zawarte w apelacji argumenty; możliwość założenia apelacji zawieszała wykonanie wyroku do momentu, w którym upływał termin na wniesienie apelacji, a po jej wniesieniu do wyroku instancji wyższej

• sąd instancji niższej w chwili założenia apelacji musiał przekazać akta sprawy do sądu nadrzędnego; strony miały obowiązek stawienia się przed sądem apelacyjnym (znosi go ustawodawstwo justyniańskie), niedopuszczalna była apelacji strony, która była nieobecna przy wydaniu wyroku

• sąd apelacyjny orzekał ponownie co do istoty sprawy, sąd nie był związany granicami apelacji, przeprowadzał ponownie dowody, a ustalając stan faktyczny mógł dojść do innych wniosków, mógł zasądzić wyrok niekorzystny dla strony apelującej

• oddalając apelację sąd czynił wyrok I instancji prawomocnym i wykonalnym z chwilą wydania wyroku apelacyjnego, uznając apelację sąd wydawał nowy wyrok

• apelacja była dużym ryzykiem dla apelującego, pierwotnie w razie przegranej winien on był uiścić wygrywającemu 4x wartość kosztów sądowych; Konstanty Wielki czynił apelację jeszcze bradziej ryzykowną - przegrywający tracił połowę swojego majątku + 2-letnie wygnanie lub pracę w kopalni); Justynian zniósł te rygory, zobowiązywał on przegrywającego do zwrotu stronie przeciwnej zwykłych kosztów postępowania z możliwością ich podwyższenia w przypadku zaskarżenia wyroku w sposób nierozważny

• prawomocny wyrok powodował definitywne skonsumowanie przysługującej powodowi skargi, był przeszkodą do wniesienia apelacji; jeśli był wyrokiem zasądzającym, stanowił tytuł egzekucyjny

Egzekucja

• egzekucja distractio donorum - sprzedawanie pojedynczych rzeczy dłużnika, aż do zaspokojenia pretensji wierzyciela; przedmiotem egzekucji był cały majątek dłużnika, ale tylko w przypadku jego niewypłacalności, albo gdy kilku wierzycieli; egzekucja taka odbywała się wg zasad cessio bonorum przy zastosowaniu missio in possessionem

• zanika definitywnie egzekucja osobista; więzienie za długi stosowano jako środek mający ułatwić egzekucję majątkową

• powód, który uzyskał wyrok zasądzający pozwanego na wydanie rzeczy, może domagać się od sędziego, by z pomocą woźnego (egzekutora, apparitor)wprowadzony został w posiadanie przysądzonej rzeczy

• w przypadku gdy pozwany jest zasądzony na zapłacenie kwoty pieniężnej, z pomocą apparitores dokonuje powód sekwestracji pewnych przedmiotów majątkowych pod zwanego w zastaw (po upływie 2 miesięcy licytacja jeżeli nie zapłaci; nadwyżka zwracana dłużnikowi - pingus in causa iudicati captum, po raz pierwszy ta egzekucja pojawia się w reskrypcie cesarza Antoniusa Piusa)

Episcopalis audientia

• wymiar sprawiedliwości sprawowany przez biskupów w sprawach cywilnych i karnych

• zapewniały one możliwość porzucenia przez strony sądu państwowego, by przed trybunałem biskupim poddać się już bez możliwości apelacji jego wyrokom

• o skierowaniu procesu na tę drogę mogła decydować pierwotnie jedna strona; Konstytucje cesarzy Arkadiusza i Honoriusza wprowadziły - wymagana zgoda obu stron

• Walentynian III w raku 452 określił naturę rozstrzygnięcia sporu sądu biskupiego jako kompromis, wykonanie wyroku pozostawiono władzy świeckiej

• Justynian widział w episcopalis audientia obronę interesów ubogich przed nadużyciami uprzywilejowanych, majętnych

Proces reskryptowy

• odmiana procesu kognicyjnego

• już w okresie pryncypatu sędzia mający trudności w rozwikłaniu jakiegoś problemu prawnego mógł zwrócić się do cesarza z prośbą o rozstrzygnięcie wątpliwości; podobnie mogły czynić osoby prywatne, przedstawiając opis stanu faktycznego

• cesarz bądź wysoki jego urzędnik dokonywał oceny prawnej sprawy, przesyłając osobom zainteresowanym odpowiedź z zastrzeżeniem tej treści, że opisany stan faktyczny odpowiada prawdzie

• sędzia był związany z opinią prawną w reskrypcie, chyba, że stan faktyczny nie pokrywał się z tym, jaki był opisany w suplikacji

Prawo rzeczowe:

RECZ- jakiekolwiek dobro, nawet niedostępne dla zmysłów

Podział rzeczy:

1. RES CORPORALES - RES INCORPORALES - przedmioty materialne(dostępne dla ludzkich zmysłów, takie, które można dotknąć ), niematerialne (twory abstrakcji, istniejące z mocy obowiązującego prawa- uprawnienia o charakterze majątkowym)

2. RES IN COMERCIO - RES EXTRA COMERCIO- dopuszczona do obrotu gospodarczego, wyłączona z obrotu na podstawie prawa:

a)BOSKIEGO:

• RES SACRAE - rzeczy sakralne, poświęcone bóstwom świątynie, ołtarze

• RES SANCTAE - rzeczy święte

• RES RELIGIOSAE - rzeczy religijne, poświęcone kultowi zmarłych

b)LUDZKKIEGO:

• RES PUBLICAE - rzeczy publiczne - drogi, place

• RES OMNIUM COMMUNES - rzeczy wspólne - woda, powietrze

• RES MANCIPI - RES NEC MANCIPI - res mancipi (grunty italskie, niewolnicy, czworożne zwierzęta juczne, najstarsze służebności wiejskie) , res nec mancipi - wszystkie inne rzeczy

• RZECZY RUCHOME - NIERUCHOMOŚCI - nieruchomości (rzeczy, których nie można przenosić z jednego miejsca na drugie), nieruchomości (inne)

• RZECZY ZAMIENNE - NIEZAMIENNE - zamienne (res fungibiles, przedmioty, które się liczy, waży, mierzy), niezamienne (species, cechy specyficzne - niewolnik)

• RZECZY ZUŻYWALNE - NIEZUŻYWALNE - zużywalne (byt fizyczny ulega unicestwieniu w wyniku jednorazowego użytku - jedzenie),

• RZECZY PODZIELNE - NIEPODZIELNE - podzielne (można je podzielić bez uszczerbku dla ich wartości i przeznaczenia społ-ekon)

• UNIVERSITAS RERUM DISTANTIUM - UNIVERSITAS RERUM CONHERENTIUM - rzecz zbiorowa (składa się z wielu rzeczy pojedynczych, które w swej całość służą temu samemu celowi społ-gosp, biblioteka, trzoda - rzecz jako jedna całość), rzecz złożona (składa się na nią kilka pojedynczych elementów, połączonych ze sobą w sposób trwały, tak że tworzą jedną rzecz - wóz)

• POŻYTKI - przychód uzyskiwany okresowo z rzeczy, w wyniku gospodarczego oddziaływania na nią (fructus naturales), albo na podstawie jakiegoś stosunku prawnego (fructus civiles)

Posiadanie i dzierżenie:

POSIADANIE (possessio) - władztwo faktyczne nad rzeczą z zamiarem zachowanie jej dla siebie,

• CORPUS (władztwo faktyczne) - możliwość robienia z rzeczą co się władającemu podoba

• ANIMUS (possidendi) - zachowanie danej rzeczy dla siebie z wykluczeniem osób trzecich

DZIERŻENIE (detentio) - władztwo faktyczne, w którym występuje jedynie CORPUS, wykonuje władztwo w cudzym imieniu (ANIMUS REM ALTERI HABENDI)

GENEZA POSIADANIA:

• wg. Nervy posiadanie jest stanem, który poprzedzał ukształtowanie się prawa własności

• ochrona dzierżenia i posiadania przez człowieka prymitywnego:

• obrona konieczna - odpieranie ataku bezpośredniego godzącego w sferę jego władztwa

• samopomoc - w celu przywrócenia stanu poprzedniego władania

• gdy państwo zaczęło pomagać w przywracania stanu poprzedniego możemy mówić o ukształtowaniu się prawa własności

• najstarsze prawo rzymskie ochrony prawnej udzielało posiadaczom właścicielskim (ochrona prawa własności)

• otaczanie w okresie republikańskim ochroną interdyktalną: AGER PUBLICUS, WIERZYCIELI ZASTAWNICZYCH, PREKARZYSTÓW, DEPOZYTARIUSZY SEKWESTROWYCH

RODZAJE POSIADANIA:

1. POSSESSIO IUSTA -stan faktyczny, gdy właściciel rzeczy był zarazem jej posiadaczem

2. POSSESSIO INIUSTA - posiadanie wykonuje ktoś, kto nabył je bezprawnie (odmowa ochrony przez pretora - nabycie siłą - VI, podstępnie - CLAM, posiadanie prekaryjne - PREKARIO)

3. POSSESSOR BONAE FIDEI - posiadanie w dobrej wierze

4. POSSESSOR MALAE FIDEI - posiadanie w złej wierze, złodziej, paser

5. POSSESSIO AD INTERDICTA - faktyczne władztwo chronione interdyktami (podlegało też posiadanie przez złodzieja), władanie tych osób nigdy nie doprowadziło do zasiedzenia

• posiadać można wyłącznie rzeczy materialne (RES CORPORALES)

• QUASI CORPORALES - wykonywanie jakiegoś prawa, z którym połączone było władanie rzeczą

• Posiadaczem nie jest dzierżyciel

SKUTKI PRAWNE POSIADANIA:

• prawo dąży by posiadacz był właścicielem

• posiadacz w procesie ma uprzywilejowaną pozycje - nie ciąży na nim obowiązek dowodu w procesie windykacyjnym

• w ramach ochrony przed samowolą ze strony osób trzecich posiadacz może stosować:

• obronę konieczną - utrzymanie się przy spokojnym posiadaniu

• pomoc własną - odzyskanie

OCHRONA POSIADANIA:

• jeden ze skutków posiadania to objęcie tego stanu ochroną prawną

• INTERDYKTY

• pretor chronił posiadanie udzielając środków ochrony pozaprocesowych (ochrona posiadania - przedmiotem rozpoznania nie jest prawo, lecz stan ostatniego spokojnego posiadania rzeczy),

• chroniły posiadanie rzeczy ruchomych i nieruchomych

• mogły dążyć do położenia kresu przeszkodom w spokojnym korzystaniu z rzeczy INTERDICTUM RETINENDAE POSSESSIONIS

• mógł dążyć do przywrócenia posiadania utraconej rzeczy INTERDICTUM ADIPISCENDAE POSSESSIONIS

INTERDICTUM RETINENDAE POSSESSIONIS:

1. INTERDICTUM UTI POSSIDETIS - zakazuje dokonywania zmian w posiadaniu nieruchomości, mógł go wnieść posiadacz nieruchomości, któremu nie można było przedstawić zarzutu wadliwego posiadania, domagał się on uznania swego posiadania, zaniechania jego naruszeń, przywrócenia stanu poprzedniego

2. INTERDICTUM UTRUBI - ochrona rzeczy ruchomej, korzystać z niej mógł ten, kto był niepokojny w swoim posiadaniu oraz ten kto posiadanie utracił, w posiadaniu rzeczy spornej utrzymywał się ten kto w ciągu roku poprzedzającego wydanie interdyktu posiadał rzecz przez dłuższy czas

INTERDICTUM RESCUPERANDAE POSSESSIONIS:

1. INTERDICTUM DE VI - nakazujący przywrócenie posiadania, z którego ktoś został przemocą wyzuty, powinien być wniesiony w ciągu roku od chwili wyzucia z posiadania

2. RECUPERATIO (dla odzyskania) - rzeczy ruchomej posłużyć się można było aż do Justyniana INTERDICTUM UTRUBI

INTERDICTUM ADIPISCENDAE POSSESSIONIS - nie zmierzały do ochrony, charakter petytoryjny

1. INTERDICTUM SALVIANUM

2. ITERDICTUM QUORUM BONORUM

NABYCIE I UTRATA POSIADANIA:

-składa się z CORPUS i ANIMUS

1. TRADITIO BREVI MANU - nabycie przez osobę, która byłą dzierżycielem tej rzeczy przez jej zakupem (zmiana zamiaru zachowania rzeczy dla kogoś na zachowanie dla siebie)

2. CONSTITUTUM POSSESSORIUM - posiadacz wyzbył się rzecz, sprzedając ją, a zatrzymał przy tym jej detencję (nabywca uzyskuje tylko ANIMUS, ale zbywca wykonywał odtąd władztwo w jego imieniu, posiadaczem stawał się nabywca

• do UTRATY wystarczyła utrata ANIMUS lub CORPUS, nie traci się jednak posiadania oddając ją w detencję innej osobie

Własność:

O WŁASNOŚCI W OGÓLNOŚCI:

• jedno z podstawowych praw

• własność zajmuje pozycję centralną w każdy porządku prawnym

• prywatna własność może należeć do zespołu osób lub osoby prawnej (została oddana w służbę celu)

• własność społeczna - nie można ustalić udziału tych, którzy tworzą owe

• własność prywatna (najpierw na rzeczach ruchomych później dopiero na nieruchomych) wykształciła się później niż publiczna

• historia własności może być ujmowana:

• syntetycznie - ciągła walka dwóch pierwiastków: indywidualnego i społecznego

WŁASNOŚĆ RZYMSKA I JEJ RODZAJE:

• własność indywidualna, której podmiotem był PATER FAMILIAS (ukształtowała się w pierwszej kolejności na rzeczach ruchomych, a wraz z całkowitym rozpadem własności rodowej grunty)

• ustawa XII tablic znała już własność na ruchomościach i nieruchomościach

• ustawa XII tablic przedmiot własności prywatnej nazywa: FAMILIA lub PECUNIA

• najstarszy właściciel to ERUS, zwany później DOMINUS

• rodzaje własności:

1. DOMINIUM EX IURE QUIRITIUM (własność kwirytarna) - przysługiwała w zasadzie pełnoprawnym obywatelom rzymskim, chroniło ją IUS CIVILE, do nabycia własności na RES MANCIPI ius civile wymagało zachowania formy albo mancypacji, albo in iure cessio; pozostałe rzeczy można było nabyć w sposób nieformalny

• actio Publiciana - zawierałą fikcję, że powód posiadał sporną rzecz przez czas niezbędny do zasiedzenia

• występuje tutaj zjawisko DUPLEX DOMINIUM (podwójnej własności) - istnienie własności kwirytarnej i bonitarnej

• przed skargą właściciele chronił pretor posiadacza zarzutem procesowym - EXCEPTIO REI VENDITAE ET RRADITAE (zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej)

• POSSESSIO AD USUCAPIONEM - proces od posiadania do zasiedzenia

• Pełną własność (DOMINIUM EX IURE QUIRITIUM) na gruncie mógł mieć obywatel rzymski tylko w Italii (FUNDUS ITALICUS); grunty pozaitalskie bez względu na to w czyim znajdowały się władaniu stanowiły własność narodu rzymskiego bądź cesarza; tylko taka konstrukcja prawna mogła uzasadnić nakładanie na użytkowników gruntów prowincjonalnych danin publicznych w postaci STIPENDIUM w prowincjach senackich i TRIBUTUM w prowincjach cesarskich

2. WŁASNOŚĆ PEREGRYNÓW

• chroniona była w zasad personalności prawa przez ich własne systemy prawa (IUS PEREGRINORUM)

• gdy istniała kolizja interesów peregryna i obywatela rzymskiego, pretor oeregrynów mógł chronić peregryna w jego prawie przez umieszczenie w formułce procesowej fikcji, jakoby peregryn był obywatelem rzymskim (AS SI CIVIS RAMANUS ESSET)

• własność peregrynów przestała być odrębną kategorią prawa pod nadaniu przez Karakallę w 212 n.e. obywatelsktwa rzymskiego prawie wszystkim mieszkańcom imperium rzymskiego

PRÓBY DEFINIOWANIA WŁASNOŚCI RZYMSKIEJ:

TREŚĆ PRAWA WŁASNOŚCI I JEJ OGRANICZENIA:

• prawo własności dawało właścicielowi nad rzeczą władzę wyłączną, absolutną i nieograniczoną

• najważniejsze uprawnienia właściciela:

• IUS UTENDI ET FRUENDI - właściciel może rzeczy używać i pobierać z niej pożytki, pożytki z rzeczy stają się jego własnością w momencie oddzielenia od rzeczy macierzystej

• IUS POSSIDENDI - prawo do posiadania rzeczy, nie zaś fakt władania nią, właściciel pozbawiony władztwa faktycznego nie traci swego prawa własności, uprawnienie swoje może realizować za pomocą petytoryjnych środków procesowych (REI VINDICATIO) domagając się wydania własnej rzeczy od każdej osoby, w której władaniu ona się znajduje

• IUS DISPONENDI - możliwość praktycznego dysponowania rzeczą (prawo sprzedaży, obciążenia, oddania w najem),

• ograniczenia własności:

• właściciel gruntu mógł zakazać sąsiadowi wejścia co drugi dzień na jego grunt w celu pozbierania tam owoców, jakie opadły z drzewa sąsiada

• właściciel gruntu położonego wyżej nie wolno było zmieniać naturalnego biegu wody przepływającej przez jego grunt

• właściciel musiał znosić szkodliwe wpływy ciał lotnych i stałych z gruntu sąsiedniego, jeśli nie były one kierowane w celu szykany

• właściciel gruntu, na którym znajdował się grób, musiał umożliwić dostęp do niego osobom zainteresowanym

• liczne były też ograniczenia uprawnień właścicieli w zakresie prawa budowlanego, dotyczące wysokości budynków, ich odległości od gruntu sąsiada

• zakaz zbycia gruntów italskich przez męża, który otrzymał je w posagu

• do ograniczeń powstałych z mocy umowy należały wszystkie ograniczone prawa rzeczowe, powstałe na podstawie umowy właściciela z osobą nabywającą te prawa

WSPÓŁWŁASNOŚĆ:

COMMUNI PRO INDIVISIO - własność przysługuje w sposób niepodzielny kilku osobom, każdy współwłaściciel partycypował w prawie własności w jakiejś jej części ułamkowej

• swoją częścią każdy mógł swobodnie dysponować

• czerpał korzyści i ponosił ciężary proporcjonalnie do swego udziału

• rozporządzanie dotyczące całej rzeczy wymaga zgody wszystkich współwłaścicieli

Nabycie własności

• przeniesienie własności nie mogło nastąpić w skutek nieformalnej umowy, wymagało aktu rzeczowego w postaci mancypacji, lub tradycji; umowa stanowiła tylko tytuł lub przyczynę prawną aktu rzeczowego

• pochodne sposoby nabycia własności

1. Mancypacja - dokonywana w obecności 5 świadków, i libripensa, który odważał kruszec (głównie miedź); wymiana towaru za pieniądz odbywała się poza aktem mancypacji; mancipatio nummo uno (na wagę wrzucano pojedynczą monetę-symbol); zanika w kompilacji justyniańskiej; czynność abstrakcyjna, sposób iuris civilis

2. In iure cessio - pozorny proces windykacyjny, w którym zbywca występował w roli pozwanego, a nabywca w roli powoda; nabywca dotykał laską przedmiotu zbycia, twierdząc, że należy do niego, na zasadzie confessio in iure pozwany przegrywał proces; czynność abstrakcyjna, sposób iuris civilis

3. Tradycja - wydanie albo wręczenie rzeczy, służył Rzymianom od najdawniejszych czasów, zaliczany do instytucji iuris gentium; czynność kazualna; wyparła zupełnie mancypacje i in iure cessio; własność w drodze tradycji można było przenieść tylko na res nec mancipi, wymogi

• nastąpić musiało faktyczne wręczenie rzeczy (wyj. Traditio brevi manu, constitutum possessorium)

• wola przeniesienia po stronie zbywcy i przyjęcia po stronie nabywcy (animus dominii transferendi ett accipiendi)

• istnienie słusznej przyczyny prawnej (iusta causa traditionis)

• pierwotne sposoby nabycia własności

1. Usucapio - zasiedzenie (r); nabycie własności w wyniku posiadania rzeczy przy spełnieniu ściśle określonych warunków wymaganych przez prawo; na zasiedzenie mógł się powołać ten, kto nabył rzecz, ale wobec braku odpowiedniej formy nie uzyskał na niej własności; znano już w ustawie XII tablic, dostępne pierwotnie tylko dla Rzymian, dotyczyło własności kwirytarnej, grunty italskie, po konstytucji Karakali dostępne prawie dla wszystkich; longi temporis praescriptio (nr) - dotyczyło gruntów prowincjonalnych ; warunki zasiedzenia

• res habilis - przedmioty, na których można nabyć własność przez zasiedzenie; wyjęte były res extra commercium, res furtivae, res vi possessae, należące do kościoła i fiskusa

• titulus - tytuł słuszny (iustus titulus), np.: umowa kupna-sprzedaży, darowizny

• fides - dobra wiara

• possessio - posiadanie cywilne prowadzi do zasiedzenia (corpus+animus); przerwa w posiadaniu wskutek utraty rzeczy powodowała, że bieg zasiedzenia nie wywoływał żadnych skutków prawnych; zawieszenie powodowało, że nie wliczało się okresu, w którym zasiedzenie nie mogło nastąpic;

• tempus - ustawa XII tablic (ruchomości - 1r, nieruchomości - 2l); od Sewerów (grunty prowincjonalne 10 lat inter praesentes, 20 lat inter absentes) za pomocą longi temporis praescripto mogli odeprzeć powództwo o wydobycie, utrzymując się przy spornym gruncie; władztwo na gruntach prowincjonalnych to nie własność; Justynian wydłuża czas potrzebny do zasiedzenia na rzeczach ruchomych do 3 lat

2. Occupatio - zawłaszczenie; najstarszy sposób nabycia własności, polegał na objęciu w posiadanie res nullius:

• ferae bestiae - dzikie zwierzęta; istoty dziko żyjące, które schwytać można na lądzie, w morzu i powietrzu; zwierzęta oswojone, które utraciły przyzwyczajenie powrotu do właściciela (animus revertendi)

• insula in mari nata - wyspa wyłoniona z dna morskiego; wartościowe przedmioty wydobyte z morza

• res hostiles - rzeczy znajdujące się na terytorium Rzymu, należące do obywatela, z którego państwem Rzym rozpoczął działania wojenne

• res derelictae - rzeczy porzucone; porzucony grunt od czasów Walentyniana (364) nabywałten, kto go uprawiał przez 2 lata

• thrsaurus - skarb; przedmioty wartościowe tak dawno ukryte, że zatraciła się pamięć o ich właścicielu; początkowo nabywał go znalazca, potem reforma Hadriana

3. Specificatio - przetworzenie; nabycie własności w wyniku gruntownego przetworzenia cudzej rzeczy i wytworzenia w ten sposób nowego przedmiotu (nova species); stanowisko Gaiusa: uzależnił od tego czy nowy przedmiot można było przywrócić do pierwotnego stanu (właściciel materiału) czy też nie (wytwórca); odszkodowanie za wkład pracy albo zużyty materiał

4. Accessio - połączenie i zmieszanie; prowadzi do nabycia własności na rzeczy ubocznej, która w sposób trwały została złączona z rzeczą główną, stając się pod względem gospodarczym jej częścią składową (accessio cedit principali); połączyć mogły się

• dwie nieruchomości - działanie sił przyrody; alluvio (przymuliska) - powolny przyrost jednego gruntu kosztem drugiego w wyniku przepływu wody; avulsio (oderwisko) - nagłe oderwanie się gruntu wskutek działania prądu rzecznego i dołączenie się go do gruntu cudzego (trwałe połączenie); alveus derelictus (opróżnione koryto rzeczne) - przypadało po połowie właścicielom po obu stronach; insula in flumine nata (powstała wyspa na rzece) - dzieliło się linią prowadzącą przez środek koryta rzecznego

• ruchomość z nieruchomością - superficies solo cedit (cokolwiek w sposób trwały zostało złączone z gruntem stawało się jego częścią składową);

• dwie ruchomości - jeśli połączenie miało charakter trwały, własność rzeczy głównej rozciągała się na rzecz uboczną; commixtio - jeżeli odłączenie było niemożliwe powstawała współwłasność, zależna od wkładów

5. Fructus - nabycie owoców; w sposób pierwotny na własność właściciela rzeczy macierzystej, jej posiadacza w bonae fidei oraz emfiteuta, następowało przez separatio; użytkownik nabywał w momencie ich pobrania perceptio; dzierżawca na podstawie stosunku najmu nabywał pożytki na własność w momencie ich pobrania za przyzwoleniem wydzierżawiającego (pochodny)

Ochrona praw własności

• wszystkie miały charakter in rem, należały do środków petytoryjnych; podstawowe powództwa:

1. rei vindicatio - powództwo nieposiadającego właściciela przeciw posiadającemu niewłaścicielowi o wydanie rzecyz;

• czynnie legitymowany - właściciel kwirytarny

• biernie legitymowany - w proc legisakcyjnym ten kto twierdził, że jemu przysługuje na rzeczy spornej prawo własności contravindicatio

• agere per sponsionem - uproszczenie tej procedury, dochodzenie roszczeń za pomocą sponsio; pozwany przyrzekał w drodze sponsio zapłacić w przypadku gdyby powód udowodnił prawo własności; sponsio dawała możliwość wystąpienia przeciw pozwanemu z actio in personam, zmierzała do ustaleń mających znaczenie w innym postępowaniu

• po wprowadzeniu formuły arbitralnej powództwo można było kierować przeciw jakiemukolwiek posiadaczowi rzeczy; w prawie klasycznym przeciw temu kto był w stanie wydać rzecz facultas restituendi

• na gruncie prawa justyniańskiego odpowiadał również posiadacz fikcyjny fictus possessor, ten kto rzeczy w danej chwili nie posiadał, gdyż wyzbył się jej, albo fałszywie podawał się za posiadacza

• w procesie formułkowym powództwo to należało do powództwa arbitralnego, poza wydaniem samej rzeczy pozwany powinien zwrócić pożytki (b.f. po litis contestatio, m.f. wszystkie); powód miał obowiązek zwrotu nakładów (konieczne - impensae necessariae, użyteczne - impensae utiles, zbytkowe impensae voluptuariae); b.f. - konieczne i użyteczne, pozwanemu przysługuje ius retentionis, zbytkowe mógł zabrać ius tollendi; m.f. - konieczne przysługują, resztę mógł zabrać; prawo zatrzymania realizował pozwany stosując exceptio doli, chyba że pobrane pożytki przewyższały wartość nakładów

2. actio negatoria - przysługiwało właścicielowi, który wprawdzie nie został pozbawiony posiadania rzeczy, ale prawo jego uległo naruszeniu w inny sposób; służyło właścicielowi do położenia kresu dalszemu naruszaniu jego prawa do wyłącznego korzystania z rzeczy, powód powinien tylko udowodnić swoje prawo do rzeczy oraz fakt jego naruszania przez pozwanego; z zasądzeniem pozwanego połączone było ustanowienie kaucji poręczającej (cautio de non amplius turbando)

• do ochrony własności bonitarnej służyło

1. actio Publicjana - posiadacz, który nie nabył własności kwirytarnej, ale znajdował się w stanie prowadzącym do jej nabycia przez zasiedzenie utraciwszy swe władztwo mógł domagać się jego przywrócenia; powództwo wzorowane na rei vindicatio, zawierało fikcję w odniesieniu do powoda, że upłyną czas potrzebny do zasiedzenia; nieskuteczna wobec właściciela kwirytarnego, chyba że na zarzut pozwanego powód podniósł i udowodnił replikację, że rzecz sporną nabył od właściciela i ten mu ją wydał (replicatio rei venditar et traditae); w sytuacji w, której pozwany był inny posiadacz ad usucapionem o tym który z nich utrzyma się w posiadaniu decydowały dwie okoliczności

• jeśli obie osoby nabyły rzecz od tego samego zbywcy to prior tempore potior iure

• in paria causa possessor potior haberi debet - lepsze stanowisko posiadacza

• inne środki ochrony własności w stosunkach sąsiedzkich

1. actio aquae pluviae arcendae - zmiana naturalnego odpływu wody deszczowej; znane w ustawie XII tablic, przyznawane właścicielowi gruntu rolnego przeciwko sąsiadowi, który wprowadzał jakieś zmiany w naturalnym biegu wody; miała na celu zmuszenie sąsiada do rozebrania sztucznie zbudowanych konstrukcji, zmierzała do zezwolenia powodowi do rozebrania we własnym zakresie; w prawie justyniańskim była skargą in personam i actiones arbitrariae

2. cautio damni infecti - gwarancje chroniące właściciela gruntu przed szkodą zagrażającą mu z gruntu sąsiada; powstawało za pomocą stypulacji, odmowa zawarcia dawała podstawę do wprowadzenia zagrożonego w czasowe posiadanie gruntu sąsiada missio ex primo decreto, jeśli nie odniosło to skutku to zamieniał w bezterminowe missio ex secundo decreto prowadzące do zasiedzenia; przyznawano je emfiteucie, superficjariuszowi, użytkownikowi

3. operis novi nuntiatio - sprzeciw wnoszony przez właściciela gruntu przeciw wznoszeniu na gruncie sąsiada nowych konstrukcji naruszając swobodne korzystanie z prawa własności gruntu zagrożonego; wznoszący musiał rozebrać konstrukcje, jeżeli nie zagrożony był interdictum demolitorium, adresat mógł się bronić remissio nuntiationis, wtedy zagrożony właściciel musiał udowodnić swoje prawo do zakładania tego środka prawnego; zreformowana przez Justyniana

4. actio finium regundorum - skarga służąca do rozstrzygania sporów granicznych; grunty sąsiednie oddzielała granica 5 stóp; spory rozstrzygano, przy czym w adiudicatio pretor przyznawał sędziom prawo przysądzenia części gruntu jednego sąsiada na rzecz drugiego jeśli przemawiały za tym względy społeczne

Służebności

• servitutes - jest ograniczonym prawem rzeczowym, które upoważniało uprawnionego do korzystania z rzeczy cudzej w pewien określony sposób; wyróżniamy służebności:

1. gruntowe - praediorum; wymagają do swego powstania dwóch gruntów, władnącego (praedium dominans) i służebnego (serviens, ma zasilać grunt władnący); podmiotami w tym stosunku są właściciel gruntu panującego (ma prawo korzystać z gruntu służebnego w sposób ograniczony) i każdorazowy właściciel gruntu służebnego

2. osobiste - personarum; cechą charakterystyczną było to iż przysługiwały zawsze danej osobie; była ona prawem podmiotowym, niezbywalnym i kończyła się w zasady najpóźniej ze śmiercią osoby uprawnionej

• ze względu na przeznaczenie gruntu służebności dzielimy na

1. gruntów wiejskich - servitutes praediorum rusticorum;

• itineris - przekraczanie cudzego gruntu pieszo, na koniu albo w lektyce

• actus - przechodzenie przez cudzy grunt łącznie z pojazdami, pojedynczymi zwierzętami i trzodą

• viae - służebność drogi

• aquaeductus - prawo właściciela gruntu władnącego do przeprowadzenia przez cudzy grunt wody pitnej, albo w celu irygacji, albo odprowadzania wody

• aquae haustus - wchodzenie na cudzy grunt w celu czerpania wody

• pecoris pascendi - wypasanie bydła na cudzym gruncie

• gruntów miejskich - servitutes praediorum urbanorum

• altius non tollendi - obowiązujący właściciela gruntu służebnego zakaz budowy ponad określoną wysokość

• prospiciendi - zakaz wnoszenia na gruncie służebnym konstrukcji, które zasłaniałyby widok właściciela gruntu panującego

• protegendi vel proiciendi - prawo do wejścia konstrukcją budowlaną w słup powietrza nad gruntem sąsiada

• tigni imittendi - prawo do wpuszczenia belki w mur sąsiada

• oneris ferendi - prawo do oparcia konstrukcji budynku o budynek wzniesiony na gruncie sąsiada

• stillicidii - prawo do odprowadzenia wody deszczowej na grunt sąsiada

• fumi immittendi - prawo skierowania dymu i nieprzyjemnych wyziewów na grunt sąsiada

• ususfructus- użytkowanie - rzeczowe prawo do używania cudzej rzeczy i pobierania z niej pożytków, z obowiązkiem zachowania jej substancji; osobisty charakter użytkowania polegał na tym, że jako prawo było niezbywalne, można było odstąpić osobie trzecie możliwość korzystania z niego; pożytki nabywane w momencie pobrania; nie mógł on zużyć rzeczy, ani zmienić jej istoty (cautio ususfructuaria), na rzeczach zużywalnych quasi-ususfructus

• usus - używanie; prawo używania rzeczy cudzej bez możliwości pobierania z niej pożytków, chyba że chodzi o owoce służące zaspokojeniu potrzeb osobistych; prawa tego nie można odstąpić osobie trzeciej; zasady ogólne usus

1. służebność nie nakładała na osobę obciążoną obowiązku pozytywnego działania, lecz najwyżej zobowiązywała do znoszenia czegoś albo nieczynienia czegoś

2. nie można mieć służebności na rzeczy własnej (nemini res sua servit)

3. służebność mogła istnieć tylko na rzeczy

4. ze służebności należy korzystać przy maksymalnym poszanowaniu prawa własności gruntu obciążonego służebnością

5. przy służebnościach gruntowych musiały mieć charakter stały, grunt służebny i panujący musiały znajdować się w niewielkiej odległości

6. ustanowienie służebności mogło nastąpić w formie in iure cessio, mancypacja, testament, wyrok sądowy, dedukcję; w prawie pierwotnym przez zasiedzenie; na gruntach prowincjonalnych ustanawiano służebność przez nieformalną umowę i stypulację przyrzeczenia kary na wypadek niedotrzymania umowy (pactionibus et stipulationibus)

• służebności gasły na skutek zrzeczenia się uprawnionego przez długie niekorzystanie non usus, w przypadku nabycia własności rzeczy obciążonej służebnością przez osobę uprawnioną do servitutu confusio, śmierć

• ochrona służebności - interdykty pretorskie, powództwa rzeczowe vindicatio servitutis, actio confessoria

Zastaw

• zastaw - prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelności i to z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami; prawo akcesoryjne, zabezpieczenie wierzytelności;

1. dłużnik - zastawca

2. wierzyciel - zastawnik

3. przedmiot zastawu

• historyczny rozwój zastawu

1. Fiducia - dłużnik przenosił na wierzyciela za pomocą mancypacji albo in iure cessio jakiś przedmiot na własność z zastrzeżeniem (pactum fiduciae), że po wypełnieniu zobowiązania wierzyciel własność tę przeniesie na dłużnika

2. Pignus - zastaw ręczny; zastawca przekazywał zastawnikowi przedmiot zastawu, ale we władanie faktyczne, po spełnieniu świadczenia zastawnik zwracał przedmiot; zastawnik władał nim jako dzierżyciel, pretor chronił go za pomocą interdyktu posesoryjnego possessio ad interdicta; pierwotnie mimo niewypłacalności dłużnika przedmiotu zastawu nie można było sprzedać; umowy prawne wzmacniające pozycję zastawnika:

• pactum de vendendo - zastawnik miał prawo sprzedać przedmiot zastawu, gdyby dłużnik nie spłacił długu;

• pactum antichreticum - zastawnik mógł używać i pobrane pożytki zaliczać na spłatę odsetek od udzielonego kredytu, a w dalszej kolejności spłatę samego kredytu

• lex commissoria - nieformalna umowa, zastawnik miał stać się właścicielem przedmiotu zastawu w przypadku gdy zastawca nie zaspokoił w umówionym terminie jego pretensji (zakazana przez Konstantyna Wielkiego)

• Hypotheca - zastaw umowny; dłużnik wręczał zastawnikowi przedmiot zastawu, nadal był jego właścicielem i posiadaczem, ale umawiał się, że w przypadku niespłacenia zaciągniętego długu wierzyciel zaspokoi swą pretensję przez sprzedaż przedmiotu obciążonego hipoteką; dłużnik miał możliwość dany przedmiot obciążyć wielokrotnie (prior tempore potior iure, prawo sprzedaży przysługuje tylko pierwszemu wierzycielowi); zastawnik, który później uzyskał swe prawo mógł wejść w uprawnienia swoich poprzedników ale pod warunkiem zaspokojenia pretensji zabezpieczonej hipoteką (ius offerendi et succedendi); zastawnik przy sprzedaży był zobowiązany do maksymalnej staranności omnis diligentia, nadwyżkę zwraca dłużnikowi

• posiadanie uzyskiwał za pomocą trzech stopniowo przyznawanych środków prawnych:

1. interdykt salwiański - skuteczny wyłącznie przeciw dłużnikowi, dotyczył jedynie invecta et illata (rzeczy wwiezione i wniesione przez dzierżawcę);

2. serviana in rem actio - powództwo o wydanie przedmiotu zastawu

3. actio quasi Serviana - actio hypothecaria; skuteczne erga omnes, dotyczyło jakiegokolwiek przedmiotu dłużnika

• zastaw powstawał przeważnie w wyniku umowy z zastawnikiem, w pewnych przypadkach z mocy ustawy, rozporządzenie władzy wydane z mocy wyroku sądu

• zastaw gasł wraz z umorzeniem wierzytelności, zniszczenie przedmiotu zastawu, nabycie przez zastawnika, zrzeczenie się przezeń prawa do zastawu; wierzyciel mógł zatrzymać przedmiot zastawu , nawet po spłaceniu długu, jeśli miał wobec tego samego dłużnika pignus Gordianum

Emfiteuza i superficies

• ograniczone prawa rzeczowe na nieruchomościach

• Emfiteuza - dziedziczne i zbywalne uprawnienie emfiteuty do eksploatacji cudzego gruntu, z obowiązkiem płacenia rocznego czynszu;

1. ius perpetuum - grunty należące do fiskusa fundi rei privatae; charakter wieczysty;

2. emfiteuza - grunty należące do cesarza fundi patrimoniales; charakter czasowy;

3. ius emphyteuticum - zlanie się ius perpetum z emfiteuzą

Umowa na podstawie, której grunt oddaje się w dzierżawę wieczystą jest odrębnym kontraktem contractus emphyteuticarius. Emfiteuta użytkował grunt, nabywał pożytki na własność w momencie separacji; mógł w sposób nieograniczony ulepszać go melioratio, a także zmieniać jego przeznaczenie; miał prawo ustalić służebność, jeśli jego grunt był władnący; mógł obciążyć grunt zastawem, oddać w dalszą dzierżawę wieczystą subemphyteusis,; emfiteuta chroniony był przez powództwo actiones utiles, korzystał z ochrony interdyktalnej; prawo swoje mógł przekazać osobom trzecim w drodze czynności inter vivos jak i mortis causa, w braku testamentu na dziedziców. Właściciel pobierał czynsz dzierżawny vectigal, canon; zaleganie z jego zapłatą przez 3 lata, delioracji (pogarszaniu) albo niepłacenia danin publicznych dawało prawo do odwołania emfiteuzy; jeśli emfiteuta miał zamiar sprzedać swoje prawo to właścicielowi przysługiwało prawo pierwokupu ius protimeseos, gdy z niego nie skorzystał otrzymywał 2% od ceny kupna laudemium. W średniowieczu rzymska emfiteuza stałą się podstawą ukształtowania koncepcji własności podzielonej

- Superficies - prawo powierzchnia, dziedziczne i zbywalne, polegające na możliwości pełnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie; w myśl zasady superficies solo cedit budynek wzniesiony na cudzym gruncie był własnością właściciela gruntu; w okresie republiki osoby trzecie, które wznosiły budynki na gruntach publicznych potem także i na prywatnych za zgodą ich dysponentów; z budynków tych miały one prawo korzystać uiszczając opłatę solarium, a pretor chronił ich prawo interdyktem de superficiebus skutecznym erga omnes. Prawo justyniańskie ukształtowało superficies jak odrębne prawo rzeczowe, przyznając superficjariuszowi actiones in rem. Właścicielowi nie przysługiwało prawo pierwokupu, solarium nie należało do istotnych elementów superficies

PODMIOTY PRAWA

Zdolność prawna

• zdolność prawna - możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku; w ius civile wymagane są 3 statusy (libertatis, civitatis, familiae)

• zdolność do czynności prawnych - możliwość składania i przyjmowania takich oświadczeń woli, które wywołują skutek prawny

• osoba fizyczna - człowiek

• osoba prawna - podmiot niefizyczny wyposażony przez prawo w zdolność prawną niezbędną do realizacji jego celów

Początek i koniec osobowości fizycznej

• osobowość rozpoczyna się z chwilą urodzenia człowieka (pełna zdolność wymóg 3 statusów)

• pewne prawa można było zastrzec dla płodu nasciturus (fikcja że dziecko narodzi się żywe); curator ventris - ochrona praw nasciturusa

• symptomy narodzin żywego dziecka

1. Prokulianie - kwilenie

2. Sabinianie - jakikolwiek ruch ciała, oddychanie

• noworodek jest zdatny do życia jeżeli przyszedł na świat między 182 a 300 dniem od momentu poczęcia; musi mieć postać ludzką

• osobowość kończy się z chwilą śmierci; w ius civile utrata jednego ze statusów powodowała umniejszenie zdolności:

1. captis deminutio maxima - podmiot traci wolność, utrata zdolności prawnej

2. captis deminutio media - podiomt traci obywatelstwo rzymskie; utrata zdolności prawnej na gruncie rzymskiego ius civile

3. captis deminutio minima - podmiot zmienia swe stanowisko w rodzinie (adoptio, adrogatio, conventio in manum, emancipatio); zmiana pozycji ekonomicznej i socjalnej (wygaśnięcie słuzebności osobistych, rozwiązanie kontraktu spółki, niemożność spadkobrania w poprzedniej rodzinie); w prawie justyniańskim nie powodowało już prawie żadnych konsekwencji prawnych

Status libertatis

• najważniejszy podział: wolni - niewolnicy

• niewolnik traktowany jako przedmiot prawa (nie uzyskuje wolnośc w wypadku śmierci pana, ucieczki fugitivus), nie mający właściciela traktowany jako res nullius - mógł być przedmiotem occupatio; właściciel wobec niewolnika ma ius vitae ac necis

• niewolnik jako istota myśląca instrumentum vocale wchodził w rozmaite stosunki społeczne (faktyczne); pożycie niewolnika z niewolnicą nie było uznawane za małżeństwo, ale za contubernuim

• właściciel niewolnika mógł mu przekazać w zarząd majątek peculium

• peculium - uzyskane z niego pożytki jak i same peculium było własnością właściciela niewolnika; umowy niewolnika z panem (wyzwolenia za wypracowanie zysku); za wierzytelności zaciągnięte na peculium właściciel odpowiadał osobiście - zobowiązania naturalne; za szkody wyrządzone osobom trzecim odpowiadał właściciel odpowiedzialność noksalna

• odpowiedzialność właściciela za zobowiązania zaciągnięte w wyniku czynności dozwolonej actiones adiecticiae qualitatis:

1. actio de peculio - odpowiedzialność za zaciągnięte na peculium długi niewolnika, ale do wysokości peculium; jeżeli pan był wierzycielem to w pierwszej kolejności potrącał swoją wierzytelność prawo dedukcji

2. actio tributoria - peculiom obrócone na cele handlowe, właściciel zobowiązany był podzieli je z tytułu długów między wierzycieli proporcjonalnie do ich wierzytelność; niemożność użycia prawa dedukcji

3. actio de in rem verso - za zobowiązania niewolnika, w wyniku których nastąpiło przysporzenie w majątku właściciela do wysokości tego przysporzenia

4. actio quod iussu - w pełnej wysokości za zobowiązania niewolnika zaciągnięte wobec osoby upoważnionej przez właściciela do zawarcia kontraktu z niewolnikami

5. actio exercitoria i institoria - w pełnej wysokości za zobowiązania niewolnika, które ten zaciągnął pełniąc funkcję kapitana statku magistor navis albo kierownika institor przedsiębiorstwa handlowego lub przemysłowego

Niewolnik odpowiadał na podstawie ius civile, ale w sposób naturalny. Do tej odpowiedzialności pretor dodał odpowiedzialność właściciela, a środkiem do jej realizacji była formułka z przestawionymi podmiotami.

• o sytuacji niewolników decydowało w dużym stopniu prawo popytu i podaży; nie podlegali oni początkowe żadnej ochronie, w okresie pryncypatu z mocy konstytucji cesarskich ograniczono skrajne znęcanie się na niewolnikach

• niewola powstawał głównie przez

1. wzięcie w niewolę nieprzyjacielską w wyniku działań wojennych; jeśli powrócił odzyskiwał wszystkie prawa, które miał poprzednio na zasadzie ius postliminii

2. urodzenie z matki niewolnicy (Favor libertatis)

3. sprzedaż w niewolę tran Tiberim niewypłacalnego dłużnika

• wygaśnięcie niewoli manumissio; sposób ius civile

1. manumissio vindicta - dokonywana w obecności pretora, właściciela niewolnika i osoby trzeciej adsertor libertatis, która za zgodą właściciela oświadczała, iż niewolnik jest osobą wolną

2. manumissio censu - wpisanie niewolnika, za przyzwoleniem jego pana, na sporządzaną co 5 lat przez cenzora listę obywateli

3. manumissio testamento - nadanie wolności w testamencie

4. manumissio in ecclesia - w czasach dominatu przez oświadczenie właściciela złożone przed biskupem i zebraniem gminy chrześcijańskiej

• wyzwolenie według prawa pretorskiego - oświadczenie właściciela o wyzwoleniu w obecności świadków inter amicos albo za pomocą listu per epistulam; do czasów justyniańskich wyzwoleni w sposób nieformalny stawali się Latynami

• wyzwoleni sposobem cywilnym stawali się wolnymi, ale jako wyzwoleńcy libertini byli w stosunku do wolno urodzonych ingenui upośledzeni na terenie prawa publicznego, a przez prawo patronatu na terenie prawa prywatnego

• lex Fufia Caninia i lex Aelia Sentia wydane przez Augusta, ograniczały właścicieli w obdarzaniu niewolnika wolnością

Status civitatis

• każdy obywatel rządził się prawem tej civitas , do której należał; prawo określonej civitas dostępne były tylko jej obywatelom

• z tytułu przynależności do rzymskiej civitas przysługiwały obywatelowi określone uprawnienia

1. ius suffragii - prawo do uczestniczenia w zgromadzeniach ludowych i możliwość głosowania, wybór wyższych magistratus republikańskich

2. ius hpnorum - mógł sam być wybierany na stanowiska

3. patria potestas

4. ius conubii - zawarcie małżeństwa uznanego przez rzymski porządek prawny

5. ius commercii - mógł uczestniczyć w obrocie prawnym i być podmiotem praw podmiotowych

6. legis actio

• Latyni - mieszkali na terenie imperium, mieszkańcy gmin miejskich Latium i sprzymierzeńcy Rzymu; prawo zbliżone do prawa rzymskiego

• Peregryni - Rzymianie po podbiciu pozostawiali ich civitas, posługiwali się własnym prawem

• Konstytucja Karakali z 212 - obywatelstwo rzymskie

Status familiae

• stanowisko jakie określony podmiot zajmował w rodzinie

1. sui iuris - nie podlega niczyjej władzy ; pełna zdolność; pater familias

2. alieni iuris - podlega władzy męskiego zwierzchnik; ograniczona zdolność prawna; cokolwiek nabywały stawało się ipso iure własnością zwierzchnika familii, to samo dotyczyło wierzytelności; mógł być dłużnikiem, mógł być zasądzony (nie można egzekwować za życia ojca)

• peculium

1. przekazane przez ojca, przedmiotem mogły być pieniądze, przedsiębiorstwo handlowe, przemysłowe czy gospodarstwo rolne; było wyodrębnione z majątku zwierzchnika ekonomicznie , nie prawnie; pater familias pozostawał jego właścicielem i odpowiadał za zaciągnięte na nim zobowiązania kontraktowe, mógł on powiększyć, pomniejszyć a nawet odebrać peculium

2. peculium castrense - za czasów Augusta, postanowił on, że syn może zatrzymać dla siebie to co otrzymał w związku ze służbą wojskową; włączono do niej później darowizny, spadki uzyskane w czasie służby wojskowej; syn majątkiem rozporządzał dobrowolnie; jeśli zmarł bez spadkobierców peculium stawało się własnością ojca

3. peculium quasi castrense - majątek syna zdobyty w czasie pełnienia służby cywilnej; twór prawny kreowany w 326 przez Konstantyna

4. peculium adventicium - majątek, który syn uzyskał od matki, albo od osób trzecich, a od czasów justyniańskich w jakikolwiek inny sposób; ojcu przysługuje prawo użytkowania, chyba, że przekazano go synowi z wyraźnym zastrzeżeniem, że korzystać będzie z niego tylko obdarowany

• rodzina agnacyjna - osoby, podlegające tej samej władzy ojcowskiej albo podlegałyby jej gdyby ów ojciec jeszcze żył; najstarsza rodzina rzymska, zespół osób związanych sztucznym elementem, podległość pater familias; pokrewieństwo agnacyjne powstawało jedynie ze strony ojca

• pokrewieństwo kognacyjne - naturalne więzy krwi; nie wystarczało by stać się agnatem; powstawało ze strony ojca jak i matki, młodsze w porównaniu do agnacji

• powinowactwo - powstaje w wyniku małżeństwa, wzajemny stosunek łączący jednego małżonka z krewnymi drugiego małżonka; powinowaty - krewny małżonka albo małżonek krewnego

• ascendentes - krewni wstępni

• descendentes - krewni zstępni

• stopnie - Rzymianie liczyli według zasady quot generationes, tot gradus o bliskości pokrewieństwa decydowała liczba urodzeń potrzebnych do tego by dane pokrewieństwo powstało

1. linea recta - linia prosta, jeden krewny pochodzi od drugiego

2. linea obliqua - linia boczna, jeden krewny nie pochodzi od drugiego, ale mają wspólnego przodka

Przyczyny ograniczające zdolność prawną

• Infamia - umniejszenie czci obywatelskiej, przewidywały ustawy i edykt pretorski; stróżem obyczajów był też cenzor (nota cenzorska); dotykała z mocy prawa (na wykonywane zajęcie: gladiator, aktor) albo za złe prowadzenie się (wstąpienie w nowy związek małżeński bez oficjalnego zerwania poprzedniego małżeństwa); mogła być rezultatem zasądzenia z tytułu actiones famosae (actio furti, vi bonorum raptorum, iniuriam, doli, mandati, depositi, pro socio, turpes, ignominiosae);osoby dotknięte infamią nie mogły sprawować opieki, składać zeznań przed sądem, wnosić pewnych skarg

• Addictus - osoba przeciw, której wszczęto egzekucję osobistą, niewypłacalni dłużnicy nexi

• Redempti ab hostibus - Rzymianie wykupieni z niewoli nieprzyjacielskiej, zobowiązani do odpracowania wyłożonej na nich ceny wykupu

• Koloni

• Płeć - kobieta pozbawiona władzy rodzicielskiej, aż do justyniana nie mogła adoptować cudzych dzieci, pozbawiona prawa do sprawowania opieki nad własnymi dziećmi; z mocy lex Voconia utraciły w pewnych przypadkach prawo do spadkobrania testamentowego; z mocy s.c. Velleianum nie mogły przejmować cudzego długu lub zań ręczyć

Osoby prawne

• osoba prawna - może być osoba albo zespół osób (stowarzyszenie, korporacja), albo masa majątkowa (fundacja, zakłady), którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość prawną; wierzytelności, prawa rzeczowe, długi są prawami przysługującymi osobie prawnej, odpowiada ona za nie swoim majątkiem

• korporacje - znane już w okresie ustawy XII tablic (charakter prywatny), w okresie republiki majątek był albo majątkiem wspólnym jej członków zrzeszonych na zasadach spółki albo stanowił własność jednego z nich;

• gminy miejskie - były to jednostki, które przed inkorporowaniem w skład imperium tworzyły odrębne organizacje państwowe; po aneksji przyznano im samorząd i samodzielność gospodarczą, a pretor nadał im cywilną i procesową zdolność prawną

• stowarzyszenia - zdolność uzyskały w okresie pryncypatu, założone za zgodą senatu bądź pryncepsa udzielną na mocy lex Iulia z czasów Cezara albo Augusta; stowarzyszenia jako związki osób prywatnych to np.: stowarzyszenia pogrzebowe, rzemieślników; do założenia były potrzebne 3 osoby fizyczne; miało ono swój majątek, kasę, syndyka

• Fiscus - skarb państwa, realizacja roszczeń na drodze procesu, wyposażona w cały szereg przywilejów w stosunku do zwykłych podmiotów prawa

• Ecclesiae - instytucje kościelne, kościoły i klasztory mogły nabywać majątek, posiadać wierzytelności i długi realizowane w procesie cywilnym; Piae causae - fundacje dla celów dobroczynnych, darowizny przeznaczone na szpitale, przytułki, chronione przez cesarzy; majątkiem zarządzał oeconomus pod nadzorem władz kościelnych

• Największym osiągnięciem jest tutaj oddzielenie zdolność osób fizycznych od osób prawnych

ZDARZENIA PRAWNE

Zdarzenia prawne - działanie

• elementy stosunku prawnego

1. norma prawna - wyznacza stosunek

2. treść - prawa i obowiązki określone przez tę normę prawną

3. podmioty - praw i obowiązków

4. zdarzenia cywilnoprawne

• zdarzenie prawne - jakieś zdarzenie połączone ze skutkiem prawnym

• działanie - zdarzenie prawne zależne od ludzkich zachowań

• zdarzenia prawne - norma prawna łączy skutki odpowiadające woli podejmującego działanie

• zdarzenie bezprawne - działanie, z którym norma prawna łączy na ogół skutki sprzeczne, albo co najmniej odmienne od woli podejmującego działanie; zaniechanie działania

• wymogi działania bezprawnego

1. naruszona zostanie norma prawna - naruszona norma musi mieć na uwadze ochronę przysługującego wierzycielowi prawa podmiotowego i przewidywać albo dokonanie czynu przez tę normę zakazanego labo niedokonanie czynu przez nią nakazanego - iniuria

2. w sposób zawiniony - culpa - naganny stosunek subiektywny jakiegoś podmiotu do jego obowiązku zachowania się wynikającego z normy prawnej, zasad słuszności, albo treści stosunku prawnego jaki łączy go z innym podmiotem; wina z działania culpa in faciendo; wina z zaniechania culpa in non faciendo; miernikiem winy jest stopień

• dolus - zły zamiar, podstęp; najwyższy stopień winy, polega na świadomym zachowaniu jakiegoś podmiotu w celu wyrządzenia drugiemu szkody;

• culpa - wina nieumyślna, zaniedbanie przez osobę odpowiedzialną pewnych reguł staranności diligentia, do jakiej zobowiązani są wszyscy i to bez względu na to czy przewidują ujemne skutki swego zachowania, ale lekkomyślnie sądzą, że ich unikną jak i wówczas gdy skutków w wyniku niedbalstwa nie przewidzieli, chociaż mogli i powinni przewidzieć

culpa lata - grube niedbalstwo, polegało na skrajnym zaniedbaniu staranności, jakiej zwykło się oczekiwać od przeciętnego człowieka; tendencja do zrównywania jej z dolus

culpa levis - niższy stopień winy, lżejsze zaniedbanie staranności jakiej zwykło się oczekiwać od abstrakcyjnie pojmowanego wzorca dobrego gospodarza boni patris familias

culpa in concreto - dłużnik zostanie zasądzony gdy zajmując się ochroną cudzych interesów nie przejawia takiej staranności jaką wykazuje w sprawach własnych;

3. powodując szkodę w majątku - naruszenie interesu wierzyciela, który wyraża się w jego prawie podmiotowym chronionym przez obowiązujący porządek prawny; uszczerbek w majątku; obowiązek wyrównania szkody był w ius civile bardzo zróżnicowany i zależał od podstawy odpowiedzialności dłużnika, mógł on obejmować kwotę obiegowej wartości rzeczy albo też jej wielokrotność; odszkodowanie mogło obejmować utracony zysk lucrum cessans

4. związek przyczynowy - dłużnik odpowiadał za szkodę tylko wtedy jeśli była ona koniecznym następstwem zawinionego przezeń zachowania się; szkoda mogła być wynikiem przypadku casus fortuitus

Skutki zdarzeń prawnych

• nabycie prawa - nabywamy prawo jeśli stajemy się podmiotem danego prawa

1. nabycie pierwotne - ktoś staje się podmiotem prawa niezależnie od praw tej osoby, która je utraciła, albo też nabywa prawo, które uprzednio do nikogo nienależało

2. nabycie pochodne - derywatywne - jeśli prawo przechodzi z jednego podmiotu na drugi; może być translatywne albo konstytutywne

• translatywne - przeniesione prawo nie przekształca się, mamy do czynienia z takim nabyciem, w którym suma uprawnień nabywcy odpowiada sumie uprawnień przysługujących poprzednikowi

• konstytutywne - podmiot uzyskuje prawo nowe, w węższym zakresie, ale wyłącznie jako ustanowione przez zbywcę w rezultacie okrojenia przysługującego mu uprzednio szerszego prawa podmiotowego

NEMO PLUS IURI AD ALIUM TRANSFERRE POTEST, QUAM IPSOE HABET

• sukcesja - zajęcie przez jedną osobę pozycji podmiotu prawa lub obowiązku jaki zajmowała inna osoba w odniesieniu do tego samego prawa lub obowiązku

• sukcesja syngularna - występuje przy przeniesieniu własności pojedynczej rzeczy, nabywca wstępuje w pewien wycinek praw podmiotowych zbywcy; cesja wierzytelności

• sukcesja uniwersalna - występuje w przypadku spadkobrania, dziedzic jednorazowym aktem wstępuje w ogół praw majątkowych jakie przysługiwały spadkodawcy; przedmiotem sukcesji mogą być tylko prawa zbywalne; adrogacja, conventio in manum mariti, venditio bonorum

• zmiana i wygaśnięcie prawa - zdarzenie prawne może wywołać zmianę w obrębie treści prawa podmiotowego, bez zmiany samego podmiotu tak uprawnionego jak i zobowiązanego; wygaśnięcie na skutek zdarzenia prawnego następuje, gdy prawo podmiotowe przestaje istnieć; wygasa przez śmierć osoby uprawnionej, z chwilą utraty pełnej zdolności prawnej, z uwagi na upływ czasu

CZYNNOŚCI PRAWNE

Pojęcie i podział czynności prawnych

• czynności prawne - oświadczenia woli, zmierzające do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego; w określonych przypadkach do wywołania zamierzonych skutków oświadczeniu towarzyszyć musi dodatkowe działanie (wręczenie przedmiotu, zapis)

• czynności prawne dzielić można na

1. jednostronne - do wywołania skutku wystarczy oświadczenie woli jednej strony; dwustronne - wymaga zgodnego oświadczenia dwóch stron

2. formalne - ważność czynności zależna jest od zachowania wymaganej formy; nieformalne - nie ma żadnych wymogów co do formy

3. między żyjącymi - inter vivos - regulują stosunki za życia podmitou; na wypadek śmierci - mortis causa - skutek czynności ma nastąpić po jego śmierci

4. zobowiązujące - czynność powoduje jedynie zobowiązanie; rozporządzające - czynność powoduje bezpośrednio zmianę stanu prawnego podmiotu dzoałającego

5. obciążające - nakładają obowiązek na obie strony; pod tytułem darmym - czynność rodzi obowiązek jakiegoś zachowania się tylko po jednej stronie

6. kausalne - przyczynowe; abstrakcyjne - w zależności od tego czy porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli od istnienia dlań celu społeczno-ekonomicznego zasługującego na ochronę prawną , czy ten cel pozostaje prawnie obojetny

• doktryna współczesna wyodrębnia tradycyjnie 3 przyczyny prawne

1. causa obligandi - składający oświadczenie woli zmierza do zobowiązania kontrahenta wobec siebie

2. causa solvendi - składający oświadczenie woli zmierza do rozwiązania węzła obligacyjnego

3. causa donandi - składający oświadczenie woli zmierza do bezpłatnego dokonania przysporzenia majątkowego na rzecz kontrahenta

• causa - cel społeczno-gospodarczy, od którego istnienia określony porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli; wszystkie czynności abstrakcyjne w Rzymie miały charakter formalny - zaskarżalność - forma oświadczenia woli; czynności kazulane - przyczyna prawna causa

Wady oświadczeń woli

• wola tylko wtedy może stać się elementem składowym czynności prawnej, jeśli zostanie objawiona na zewnątrz

• objawienie może być wyraźne bądź dorozumiane

• nieważność czynności prawnej

1. simulatio - dla pozoru - strony umawiają się, iż ich oświadczenia nie mają powodować żadnych skutków prawnych, albo że mają powodować inne, aniżeli te, które powinny wynikać z treści oświadczenia; ukryty pod osłoną czynności pozornej inny akt był w prawie klasycznym ważny, jeśli spełnione były wszelkie inne związane z nim wymagania

2. błąd - error - polega na tym, że składający oświadczenie woli jest w błędzie co do jego treści (pomyłka, lapsus linquae) albo co do wyobrażenia o istniejącej rzeczywistości (sensu stricto);

• error in negotio - występuje w czynnościach dwustronnych, jeśli każda ze stron swym oświadczeniem woli zamierza wywołać różne skutki prawne; brak zgodności woli powoduje tu, iż żadne z tych oświadczeń nie wywoła pożądanych skutków prawnych

• error in persona - ktoś składa oświadczenie woli wobec odbiorcy, którego błędnie wziął za kogoś innego, ważność oceniali rzymianie w sposób kazuistyczny

• error in corpore - strony różniły się w zakresie swego wyobrażenia o samym przedmiocie czynności prawnej; tym różnił się on od błędu co do substancji, iż mylne wyobrażenie istnieje tu co do samego przedmiotu, a nie co do jego właściwości fizycznej

• error in qualitate - błędne wyobrażenie o jakości przedmiotu czynności prawnej

teoria woli - w ocenie skutków czynności prawnej przywiązuje się większą wagę do tego, co strony zamierzały oświadczyć, aniżeli do tego co oświadczyły ; problem rozstrzygano w sposób kazuistyczny

• motyw - był w zasadzie obojętny, z wyjątkiem przypadku obawy metus wywołanej czyjąś groźbą oraz stanu wywołanego świadomym i podstępnym działaniem dolus; w świetle ius civile nawet takie czynności były ważne, ale pretor chronił tu poszkodowanego

• dolus - jeśli błąd był istotny pociągał za sobą nieważność czynności; jeśli błąd nieistotny to w świetle ius civile podstęp nie prowadził do nieważności , a osobie poszkodowanej stawiało prawo pretorskie do dyspozycji liczne środki prawne mające na celu sparaliżowanie skutku wadliwej czynności, albo pokrycie szkody spowodowanej spełnieniem wadliwego przyrzeczenia

• exceptio doli generalis

• exceptio doli specialis

• actio doli - wprowadził pretor Aquilius Gallus, miała na celu ukaranie autora podstępu i pokrycie szkody powstałej w majątku ofiary; actiones poenales (prowadziłą do zasądzenia pozwanego na kwotę wyższą aniżeli wynosiła jego korzyść uzyskana z czynności zawartej wpływem podstępu; skarga pretorska przedawniała się z upływem roku; zasądzenie pociągało za sobą infamię;

Pretor po rozpoznaniu sprawy nakazywał traktować jako niebyłe oświadczenie woli złożone pod wpływem dolus (restitutio in integrum). Dolus jako zaprzeczenie bonae fidei, w wszystkich skargach opartych na bonae fidei sędzia winien każdorazowo uwolnić pozwanego od odpowiedzialności jeśli wykazał, że padł ofiarom dolus

• metus - obawa wywołana groźbą, pod której wpływem podjęto działanie powodujące szkodę majątkową; stosowanie wobec kontrahenta vis (siły), oświadczenie pod wpływem vis nie rodzi skutków prawnych; groźba musiała być bezprawna, ciężka, skierowana na spowodowanie określonego oświadczenia woli i uzasadniać obawę u każdego normalnego człowieka; oświadczenie woli złożone pod wpływem metus, zdaniem prawników epoki klasycznej wywoływało pełne skutki prawne (wyraz woli wewnętrznej)

• exceptio quod metus causa -exceptio metus- dawał ją pretor pozwanemu wtedy gdy powód w sądzie robił użytek ze skargi opartej na wymuszonym oświadczeniu woli

• actio quid metus causa - skarga karna poenalis zmierzająca do zasądzenie pozwanego na quadruplum rzeczy świadczonej albo szkody majątkowej; można ja było wnieść także przeciw osobie trzeciej (odniosła korzyść - actio in rem scripta); przedawnia się z upływem roku, po tym terminie pretor udzielał actio in factum; była to actio arbitrariae - pozwany mógł się uwolnić jeśli dobrowolnie zwrócił otrzymane od powoda świadczenie, w skrajnych przypadkach stosowano restitutio in integrum;

W iudicium bonae fidei sędzia traktował groźbę jako sprzeczną z bonae fidei i fakt groźby uwzględniał w wyroku, orzekając uwolnienie pozwanego. Groźba określana jest jako delikt prawa pretorskiego

Elementy składowe czynności prawnej

• essentiali negotii - istotne elementy składowe

• naturalia negotii - elementy nieistotne

• accidentalia negotii - postanowienia, warunek, termin, polecenie

• warunek - condicio - zastrzeżenie, w wyniku którego skutek jakiejś czynności uzależnia się od zdarzenia przyszłego i niepewnego

• zawieszający - jeśli od zdarzenia tego uzależnia się rozpoczęcie skutku czynności

• rozwiązujący - jeśli od zdarzenia tego uzależnia ustanie skutku

• dodatni - zdarzenie przyszłe polega na zmianie uprzednio istniejącej rzeczywistości

• ujemny - zdarzenie przyszłe ma istniejącą uprzednio rzeczywistość utrzymać

• potestatywny - następstwo zdarzenia przyszłego i niepewnego zależy od woli kontrahenta

• kazualnym - następstwo zdarzenia przyszłego i niepewnego zależy od przypadku

• mieszany - zdarzenie tylko częściowo zależy od woli kontrahenta, a częściowo być od niego niezależna

• termin - dies - zastrzeżenie w wyniku którego skutek jakiejś czynności uzależnia się od jakiegoś zdarzenia przyszłego i pewnego

• zawieszający - jeśli z jego nadejściem skutek czynności ma nastąpić

• rozwiązujący - jeśli z jego nadejściem ustać ma skutek danej czynności

• actus legitimi - czynności, których obwarowywanie warunkiem lub terminem pociągało za sobą ich nieważność; acceptilatio, in iure cessio, mancipatio, optio legata

• polecenie - modus - klauzula dodatkowa do czynności o charakterze darmowym, nakładająca na odnoszącego korzyść z czynności obowiązek jakiegoś zachowania się; początkowo niezaskarżalne, od późnego cesarstwa chronione skargą o zwrot przysporzenia

Zastępstwo

• zastępstwo bezpośrednie - oświadczenia woli zastępcy mogą wywoływać skutek bezpośrednio w sferze stosunków prawnych zastępowanego

• zastępstwo pośrednie - oświadczenia woli zastępcy wywołują skutek wobec zastępcy, który w drodze czynności dodatkowej przenosi nabyte prawa i obowiązki na zastępowanego

• zastępcy: prokurator i kognitor

• procurator unius rei - załatwienie jednej sprawy

• procurator omnium rerum bonorum - całokształt spraw majątkowych w roli administratora majątku

• zastępstwo obligatoryjne - opiekun, kurator

• posłaniec nuntius - nie składa oświadczenia, lecz jedynie dostarcza je osobie, dla której jest ono przeznaczone

Zdolność do czynności prawnych

• ograniczenia

1. wiek - cztery podziały

• dzieci - infantes - od Justyniana do 7 roku życia

• niedojrzali - impuberes - dziewczęta 7-12, chłopcy 7-14, ograniczona zdolność do czynności prawnych, czynność kulejąca - nie wywoływały zamierzonego skutku prawnego, mogły zawierać czynności w pełni skuteczne w obecności swojego przedstawiciela

• dojrzali - pubere minores XXV annis - mieli pełną zdolność do czynności prawnych, prawo chroniło takiego młodocianego przed wyzyskiem; exceptio albo restitutio in integrum; mogli żądać ustanowienia kuratora curator minoris do pomocy w zarządzie majątkiem

• dojrzali powyżej 25 lat - puberes maiores XXV annis - pełna zdolność do czynności prawnych

• kobiety - były ograniczone w zdolności do czynności prawnych, wymagana zgoda opiekuna interpositio auctoritatis, zanika od czasów Augusta

• chory umysłowo - furiosus - całkowicie pozbawiony zdolności do czynności prawnych, odzyskiwał ją w okresie przerwy od choroby lucidum intervallum, majątek chorego umysłowo zawiadywał curator furiosi

• marnotrawca - prodigus - osobnik uznany przez pretora za lekkomyślnie trwoniącego swój majątek, ograniczona zdolność do czynności prawnych, do działań umniejszających stan jego majątku wymagana zgoda ustanowionego dlań kuratora

Zobowiązania

• zobowiązanie - stosunek prawny między dwiema stronami, z których jedna, zwana wierzycielem (creditor), ma prawo domagania się pewnego świadczenia od strony drugiej, ta zaś zwana dłużnikiem (debitor), ma obowiązek świadczenie to spełnić; wierzyciel ma prawo do domagania się od dłużnika określonego zachowania się (wierzytelność); dłużnik ma obowiązek spełnienia świadczenia (dług)

• powództwo im personam służy wyłącznie ochronie zobowiązań (charakter praw podmiotowych względnych); wierzyciel z mocy zobowiązania może domagać się spełnienia świadczenia nie od kogokolwiek, ale wyłącznie od dłużnika (zobowiązany do przeważnie do działania pozytywnego)

• przedmiotem świadczenia może być rzecz, wierzyciel może się domagać się jej wydania tylko od dłużnika

• PAULUS: zobowiązanie polega na, ażeby kogoś innego zmusić do dania nam czegoś, albo do czynienia, albo świadczenia

• Rzymianie: zobowiązanie jako fizyczne ujarzmienie dłużnika - egzekucja osobista, następuje kiedy dłużnik jest niewypłacalny; res incorporalis

• wierzyciel - zgodnie z ius civile mógł nim zostać obywatel rzymski mający czynną zdolność majątkową, później cudzoziemiec, nie mógł nim być niewolnik (nabywał tylko dla swego pana, ma bierną zdolność prawną, dług niezaskarżalny, pan może się tylko wzbogacić)

• równość stron - zobowiązanie nie daje żadnej władzy wierzycielowi nad dłużnikiem

• zobowiązania były wytworem rozwijających się stosunków społ-ekon; rozwijały wszechstronnie produkcję, regulowały zbywanie, nabywanie

Źródła zobowiązań

• okres zemsty prywatnej - reakcja na doznaną krzywdę; państwo w tym okresie nie przejęło jurysdykcji nad ludnością

• okres kompozycji dobrowolnej - zobowiązanie powstało, gdy poszkodowany w zamian za rezygnację z prawa odwetu, otrzymywał od sprawcy przyrzeczenie spełnienia jakiegoś świadczenia, sankcja w wypadku niedotrzymania jego obietnicy była realizacja prawa zemsty

• ustawa XII tablic - z prawa talionu rezygnował poszkodowany tylko wtedy, gdy zainteresowane strony zawarły dobrowolną ugodę

• faza układu legalnego - ograniczenie zemsty prywatnej zmuszało ono zainteresowane strony do zawarcia ugody, w której określano wysokość rekompensaty za poniesioną przez poszkodowanego szkodę; umowa między stronami

• faza ścigania przez państwo - silne państwo, władne zastąpić dobrowolny układ stron postanowieniem prawa o wysokości odszkodowania za poszczególne przestępstwa, stwierdzić możemy, że samo przestępstwo stało się źródłem zobowiązania; węzeł prawny zawiązywał się z mocy prawa w momencie jego popełnienia

• pierwotnie dłużnik za dług odpowiadał własną osobą, a później własnym majątkiem

• do najstarszych zobowiązań powstałych w prawie rzymskim z czynów dozwolonych należała sponsio oraz nexum jako formalna pożyczka z dawnego ius civile

• rozwój gospodarczy był ograniczany przez możliwość zawiązywania zobowiązań tylko między obywatelami rzymskimi; pretorzy rozwiązywali ten problem przez otaczanie ochroną procesową roszczenia powstałego z czynności dozwolonych i niedozwolonych, którym ius civile odmawiało

• obligatio teneri - węzeł obligacyjny, któremu poddany był dłużnik na podstawie ius civile; dochodzone za pomocą actio civilis - in ius concepta;

• actione teneri - odpowiedzialność dłużnika unormowana przez prawo pretorskie; dochodzone za pomocą actio in factum concepta, actio utilis

• kontrakty - umowy, które ze względu na ich podstawę były zaskarżalne; dzieliły się na cztery rodzaje w zależności co stanowiło ich podstawę ich zaskarżalności (zależała od sposobu zawarcia kontraktu); zobowiązania rodziły takie umowy, z których zawarciem porządek prawny łączył taki skutek, jeżeli Rzymianie chcieli nietypowej umowie nadać moc prawną, musieli ją przyoblec w formie stypulacji

1. kontrakty realne - dochodziły do skutku w wyniku porozumienia między stronami, któremu towarzyszyć musiało wręczenie rzeczy (pożyczki, użyczenia, przechowanie)

2. kontrakty werbalne - zawiązywał się przez porozumienie między stronami, wyrażone przy użyciu ściśle określonych słów (stypulacja, przyrzeczenie posagu)

3. kontrakty literalne - były porozumieniem między stronami, ugruntowane za pomocą pisma

4. kontrakty konsensualne - zawierano przez samo porozumienie stron wyrażone w jakiejkolwiek formie (kupno-sprzedaż, najem, zlecenie)

5. kontrakty nienazwane - rozwijanie systemu kontraktów przez stopniowe uznawanie zaskarżalności nowych umów, których nie można było podciagnąć pod żaden ze znanych typów (zamiana, estymatoryjny, ugoda)

Wszystkie inne umowy, które nie były kontraktami, ius civile określało jako pacta - niezaskarżalne, niektóre pacta z biegiem czasu stały się zaskarżalne na podstawie kontraktu, do którego zostały dołączone, albo na podstawie prawa pretorskiego lub konstytucji cesarskich

• delikty - przestępstwa rodzące odpowiedzialność majątkową sprawcy z mocy norm prawa prywatnego; liczba deliktów ścigana w drodze procesu była zamknięta, część z nich dochodzona z ius civile (kradzież, rabunek, zniewaga) i część z prawa pretorskiego (podstęp, groźba, działanie na szkodę wierzyciela)

• obligationes ex variis causarum figuris - stany, których nie można było zaliczyć ani do kontraktów, ani do zobowiązań; w prawie justyniańskim rozbito na dwie kategorie;

1. obligationes quasi ex contractu - zobowiązania jakby z kontraktu; stany faktyczne zbliżone do kontraktów; powstawały z prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, bezpodstawnego wzbogacenia, przypadkowej wspólności majątkowej, opieki

2. obligationes quasi ex delicto - zobowiązania jakby z deliktów; stany faktyczne zbliżone do deliktów; odpowiedzialność sędziego , wylanie lub wyrzucenie czegoś z budynku, odpowiedzialność właścicieli statków, gospód, stajen

W prawie justyniańskim występował czwórpodział zobowiązań ze względu na źródła pochodzenia (kontrakty, delikty i quasi).

• w prawie rzymskim nie mieściły się zobowiązania z przyrzeczenia jednostronnego (jednostronne obietnice pewnych przysporzeń majątkowych albo na rzecz ubóstwa zwane votum, albo na rzecz gminy pollicitatio)

Przedmiot zobowiązań

• treść zobowiązania - jakieś świadczenie w przyszłości, a jego przedmiot to

1. dare - danie; obowiązek dłużnika do przeniesienia na własność wierzyciela jakieś rzeczy

2. facere - czynienie; dłużnik miał coś uczynić dla wierzyciela (obowiązek nieczynienia)

3. praestare - świadczenie; najczęściej obowiązek dłużnika do uiszczenia odszkodowania w wypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, musiało odpowiadać następującym wymogom

• było fizycznie i prawnie możliwe do spełnienia

• było dozwolone z punktu widzenia zasady prawa i moralności

• było dostatecznie określone w sensie, że dłużnik powinien wiedzieć, do czego jest zobowiązany, a wierzyciel do czego jest uprawniony

• musiało mieć dla wierzyciela wartość ekonomiczną

• jedno z tych trzech świadczeń powinno być spełnione przez dłużnika, gdy nie zostało spełnione ulegało modyfikacji w momencie litis contestatio; obowiązek świadczenia (dare, facere, praestare) zamienia się na condemnari oportere (obowiązek poddania się zasądzeniu), a po wyroku zasądzającym przekształca się w iudicatum facere oportere (obowiązek wykonania wyroku) - PROCES FORMUŁKOWY

• wyrok opiewać może nie tylko na kwotę pieniężną, ale także na wydanie przedmiotu sporu, a także zobowiązywać dłużnika do czynienia lub nieczynienia czegoś - PROCES KOGNICYJNY

• przy oznaczeniu przedmiotu świadczenia in specie przypadkowe zaginięcie przedmiotu powodowało uwolnienie dłużnika od zobowiązania; nie było tak w przypadku in genere

• zobowiązanie przemienne - jeżeli dłużnik zobowiązany był alternatywnie do kilku świadczeń, a spełnienie jednego z nich uwalniało go od zobowiązania; wybór przedmiotu świadczenia należał do dłużnika (chyba że strony ustaliły inaczej)

• upoważnienie przemienne - dłużnik zobowiązany jest do spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela, ale mógł uwolnić się od zobowiązania również przez świadczenie czegoś innego

• zobowiązanie podzielne - świadczenie może być spełnione w częściach, w różnym czasie i bez wpływu na istotę wartości; jeżeli inaczej to jest niepodzielne

Podział zobowiązań

• zobowiązania cywilne i naturalne (ze względu na sankcję)

1. cywilne - zaskarżalne, obligationes civiles;

2. naturalne - niezaskarżalne, obligationes naturales; zaciągnięte przez niewolników, ojca wobec osób podległych jego władzy i odwrotnie, a także pomiędzy osobami podległymi tej samej patria potestas, pupila i niewiastę zawierającą kontrakty bez zgody opiekuna; znacznie takich zobowiązań polegało na tym, że dłużnikowi, który dobrowolnie zaspokoił pretensje wierzyciela, nie przysługiwało powództwo o zwrot świadczeń jako nienależnego, wierzyciel miał prawo zatrzymać świadczenie, czego nie mógł uczynić, gdyby dłużnik spełnił świadczenie, które wierzycielowi się nie należało; mogły być zabezpieczone zastawem, poręką, nadawało się do potrącenia

• zobowiązania jednostronne i dwustronne (ze względu na naturę stosunku obligacyjnego)

1. jednostronne - jedna strona była wyłączenie zobowiązana, druga wyłącznie uprawniona (pożyczka)

2. dwustronne

• zupełne (bilateralis aequalis) - w momencie powstania zobowiązania obie strony występowały w podwójnej roli: dłużnika i wierzyciela; istniały dwa węzły obligacyjne, a wynikające z nich świadczenia były ekwiwalentne (kontrakt kupna - sprzedaż)

• niezupełne (bilateralis inaequalis) - w momencie powstania zobowiązania istniał tylko jeden węzeł obligacyjny, ale sam stosunek był tak ukształtowany, że mogło powstać drugie zobowiązanie, w którym role stron odwracały się; zobowiązanie takie było dwustronnie zobowiązujące niezupełne już w momencie jego powstania, niezależnie od tego, czy owe okoliczności dodatkowe wystąpiły

• zobowiązaniastricti iuris i bonae fidei (ze względu na zakres ochrony procesowej)

1. stricti iuris - zobowiązania ścisłego prawa wywodzące się z dawnego ius civile; wiązały one strony zobowiązania według treści stosunku prawnego; powstawały z kontraktów jednostronnie zobowiązujących (werbalnych, literalnych, pożyczka)

2. bonae fidei - powstawał obowiązek świadczenia tego, czego oczekiwać można było od uczciwego kontrahenta; sędzia rozstrzygając taki spór oceniał czy zachowanie obu stron zgodne było z zasadami dobrej wiary; wszystkie kontrakty dwustronnie zobowiązujące (konsensualne i realne - bez pożyczki)

Wielość podmiotów zobowiązań

• w każdym zobowiązaniu musi być jeden dłużnik i jeden wierzyciel;

• przy zobowiązaniu podzielnym powstanie z reguły tyle stosunków obligacyjnych, ile osób występuje po stronie dłużników lub wierzycieli

• przy zobowiązaniach kumulatywnych każdy z kilku wierzycieli może domagać się od dłużnika całego świadczenia , albo każdy z kilku dłużników zobowiązany jest do spełnienia całego świadczenia; spełnienie takiego świadczenia przez jednego z kilku dłużników nie uwalnia pozostałych od zobowiązania, przyjęcie świadczenia przez jednego z kilku wierzycieli nie uwalnia dłużnika wobec pozostałych wierzycieli

• zobowiązanie solidarne - mogło mieć miejsce zarówno po stronie dłużników (solidarność bierna) jak i po stronie wierzycieli (solidarność czynna)

1. zobowiązania solidarnie bierne - występowało, gdy każdy z kilku dłużników zobowiązany był spełnić na rzecz wierzyciela całe świadczenie, jednakże spełnienie tego świadczenia przez któregokolwiek z dłużników powodowało umorzenie świadczenia

2. zobowiązanie solidarnie czynne - występowało, gdy każdy z kilku wierzycieli miało prawo domagania się od dłużnika spełnienia całego świadczenia ,a dłużnik uwalniał się od zobowiązania, gdy spełnił świadczenie na rzecz jednego wierzyciela

Solidarność powstawała ze stypulacji, w której kilku dłużników przyrzekało jednemu wierzycielowi spełnić to samo świadczenie, powstawało również ze wspólnego zapisu testamentowego, z mocy ustawy.

regres - roszczenie zwrotne (wyłaniało się po zaspokojeniu wierzyciela przez jednego z dłużników solidarnych, albo po przejęciu świadczenia przez jednego z kilku wierzycieli solidarnych); jego podstawę mógł stanowić jedynie stosunek wewnętrzny, jaki łączył dłużników lub wierzycieli solidarnych

Skutki niewykonania zobowiązania

• odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania odwoływali się juryści rzymscy do zasad abstrakcji

• zasady

1. należy ustalić, czy zachowanie się dłużnika powodowane było zdarzeniami od niego niezależnymi (obiektywnymi - w zasadzie wolny od odpowiedzialności), czy też zależnymi (subiektywnymi)

2. działanie siły wyższej - zwalniało z odpowiedzialności; zdarzenie, któremu dłużnik nie był w stanie się przeciwstawić

3. przypadek zwykły - zwalniało z odpowiedzialności; różniło się od siły wyższej, iż przy maksymalnej staranności dłużnik był w stanie skutkom zdarzenia zapobiec; w wyjątkowych przypadkach można go pociągnąć do odpowiedzialności (zobowiązania z mocy ustawy lub samego prawa gdzie dłużnik był zobowiązany do strzeżenia rzeczy cudzej; zniszczenie lub zaginięcie takiego przedmiotu przynosiło szkodę dłużnikowi (odpowiedzialność opiera się na ryzyku)

• dla odpowiedzialności dłużnika istotne znaczenie miało też i to, czy przedmiot świadczenia należał do kategorii rzeczy zamiennych (in genere; w przypadku zniszczenia nie zwalnia dłużnika od obowiązku świadczenia), czy niezamiennych (in specie; zobowiązanie może wygasnąć jeżeli było przez dłużnika niezawinione)

• zawinione - dłużnik ponosi pełną odpowiedzialność wobec wierzyciela; odpowiadał dłużnik zawsze jeżeli dopuścił się dolus(podstęp; culpa lata); jeżeli odpowiedzialność z tytułu culpa levis to kierowano się wymogiem utilitatis (korzyści) - gdy dłużnik nie miał korzyści, odpowiedzialność kończy się na dolus i culpa lata (nie dotyczy gdy dłużnik zajmował się prowadzeniem cudzych spraw)

• zwłoka

1. zwłoka dłużnika - (mora debitoris), miała miejsce wówczas, gdy dłużnik z własnej winy nie wykonywał zobowiązania, którego termin świadczenia już upłynął; przy długach terminowych zwłoka gdy minął termin; przy długach bezterminowych potrzebne wezwanie ze strony wierzyciela, by dłużnik spełnił świadczenie; odpowiedzialność dłużnika - zobowiązany do wynagrodzenia powstałej szkody (odpowiadał za niższe stopnie winy, przypadkową utratę rzeczy); skutki zwłoki ustępowały po zaofiarowaniu świadczenia, odoczeniu terminu świadczenia

2. zwłoka wierzyciela - (mora creditoris) - zachodziła wówczas, gdy odmawiał on przyjęcia świadczenia zgodnie z treścią zobowiązania; następuje osłabienie odpowiedzialności dłużnika, odpowiada za dolus i culpa lata, wierzyciel zwracał koszty spowodowane zwłoką; dłużnik mógł przedmiot świadczenia lub jego równowartość złożyć do depozytu, a w skrajnych przypadkach porzucić

Zmiana podmiotów zobowiązania

• przelew - (cesja wierzytelności), nazywamy przeniesienie wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela (cedenta) na drugą osobę (cesjonariusza) mocą zawartej między nimi umowy, umowa wywiera skutek rozporządzający nawet bez wiedzy dłużnika

• dawne prawo rzymskie - zobowiązania miały charakter osobisty, zmiana wierzyciela i dłużnika w formie nieformalnej umowy była niemożliwa

• nowacja - za pomocą stypulacji dłużnik mógł przyrzec nowemu wierzycielowi to co winien świadczyć dotychczasowemu; nie powodował przejścia wierzytelności na drugą osobę, ale umorzenie dotychczasowego zobowiązania i powołanie nowego stosunku obligacyjnego, wraz z umorzeniem zobowiązania umorzeniu ulega prawo akcesoryjne (zastaw); nowacja była niemożliwa bez udziału dłużnika, nowy wierzyciel uzyskiwał prawa podmiotowe

• zastępstwo procesowe (in rem suam) - wierzyciel mianował drugą osobę swym kognitorem (prokuratorem) i upoważniał go do zatrzymania dla siebie wyegzekwowanego od dłużnika świadczenia; zastępca posługiwał się formułką z przestawionymi podmiotami i był realizatorem prawa podmiotowego swojego mocodawcy; prawa akcesoryjne związane z wierzytelnością nie gasły, a zastępca działał w cudzym imieniu nawet bez zgody dłużnika; pozycja prawna zastępcy, aż do momentu litis contestatio z dłużnikiem była niepewna; wierzyciel - nie tracąc wierzytelności mógł ją sam od dłużnika wyegzekwować, cofnąć zastępcy pełnomocnictwo (wygasało samo w momencie śmierci cedenta, jak i cesjonariusza); pozbawione było uzyskania definitywnego prawa podmiotowego przez nowego wierzyciela

• actio utilis suo nomine - służy realizacji wierzytelności, które cesjonariusz nabył przez kupno spadku, w którym one się znajdowało, wnosi przeciwko dłużnikom powództwo suo nomine (we własnym imieniu; był on realizatorem własnego prawa podmiotowego)

• zawiadomienie - (denuntiatio), miało istotne znaczenie; dłużnik powiadomiony o przelewie, nie mógł uwolnić się od zobowiązania przez świadczenie do rąk wierzyciela nawet wobec prokuratora in rem suam

• actio utilis suo nomine - w okresie poklasycznym przyznawano cesjonariuszowi nabywającemu wierzytelność z innych tytułów prawnych

• zmiana dłużnika mogła się dokonywać tylko przez nowację, nowy dłużnik przyrzekał w drodze stypulacji świadczyć to, co winien był dłużnik dotychczasowy; powstawało nowe zobowiązanie; nie mogła nastąpić bez zgody wierzyciela, mogła nastąpić bez zgody starego dłużnika - expromissio

Umocnienie zobowiązań

• wyjątkiem zobowiązań naturalnych, każde inne zobowiązanie gwarantowane jest rygorem egzekucji

• poręczenie (mandatum pecuniae credendae, constitutum debiti alieni, receptum argentarii) - dodatkowe zobowiązanie osób trzecich, gwarantujących wykonanie zobowiązania na wypadek, gdyby dłużnik go niewykonał

• zadatek, kara umowna, constitutum debiti proprii - środki mające na celu wywarcie presji na samego dłużnika, by dodatkowo zmusić go do spełnienia świadczenia

• intercessio - przejęcie odpowiedzialności za cudzy dług

1. kumulatywna - jeśli dłużnik odpowiadał obok intercedenta (poręczenie)

2. uwalniająca - jeśli dłużnik został przez intercedenta zwolniony od odpowiedzialności

3. intercessio tacita - gdy intercedent na zewnątrz występował jako dłużnik, w rzeczywistości jednak przejął zobowiązanie cudze (zaciągając pożyczkę dla kogoś, di kogo wierzyciel nie miał zaufania

• niewiasty chronione były przed ryzykiem odpowiedzialności za cudze długi; intercesji nie czyniło nieważną, ale od odpowiedzialności mogła się ona uchylić korzystając z exceptio S.C. Velleiani; w takim przypadku można było wnieść powództwo przy intercesji uwalniającej (przeciwko uwolnionemu dłużnikowi - actio restitutoria), a przy intercessio tacita, przeciw temukto z intercesji skorzystał - actio institutoria

Umorzenie zobowiązań

• ogólna charakterystyka - zobowiązania mają na ogół charakter efemeryczny, cel zobowiązania tkwi w spełnieniu świadczenia przez dłużnika, a skoro cel został osiągnięty, zobowiązanie umarza się z mocy prawa; umorzenie mogło nastąpić na podstawie

1. ius civile - skutek następował ipso iure, z chwilą powstania przyczyny umorzenia

2. prawa pretorskiego - skutek niweczący zobowiązanie następował z mocy zarzutu procesowego ope exceptionis; dopóty dłużnik nie skorzystał z exceptio w procesie dopóty pozostawał w stosunku obligacyjnym z wierzycielem; pactum de non petendo, kompensacja

• zwolnienie z zobowiązania - w najdawniejszym prawie rzymskim samo wykonanie świadczenia (solutio) nie powodowało umorzenia zobowiązania, dłużnik był odpowiedzialny dopóki nie przedsięwzięto, w formie przepisanej, czynności będącej odwrotnym aktem (contrarius actus) w stosunku do tego, który spowodował powstanie odpowiedzialności dłużnika

1. acceptilatio - umarzało kontrakty werbalne, polegało na wymianie pytań i odpowiedzi między dłużnikiem, a wierzycielem

2. stypulacja Aquiliana - poprzez jedną stypulację przeprowadzano nowację wszelkich stosunków obligacyjnych między dwoma podmiotami, a następnie umarzano je jedną akceptylacją

3. contrarius consensus - powoduje umorzenie zobowiązań z kontraktów konsensualnych; dopóki, któraś ze stron nie spełni świadczenia, zobowiązanie takie mogło być umorzone przez obopólne porozumienie stron (mutuo dissensu)

• wykonanie zobowiązania (solutio) - dłużnik niekoniecznie musiał sam wykonywać zobowiązanie, chyba że chodziło o świadczenie zależne od osobistych kwalifikacji dłużnika

1. datio in solutum - dłużnik może zamiast tego, co było przedmiotem zobowiązania świadczyć coś innego, ale tylko za zgodą wierzyciela

2. solutionis causa adiectus - dłużnik winien świadczenie spełnić do rąk wierzyciela w umówionym miejscu; mógł też wykonać zobowiązanie do rąk osoby przez wierzyciela upoważnionej do przyjęcia świadczenia (adstipulator - dłużnik przyrzekał za pomocą stypulacji jakieś świadczenie wierzycielowi, a obok niego przyrzekał spełnić je na rzecz adstipulatora; mógł przyjąć świadczenie, a nawet uwolnić z długu, jeżeli uczynił to ze szkodą dla wierzyciela głównego, odpowiadał wobec niego na podstawie lex Aquilia, a w prawie późniejszym na podstawie stosunku zlecenia actio mandati directa)

• nowacja - zastąpienie jednego zobowiązania nowym stosunkiem obligacyjnym, który wstępował w miejsce poprzedniego; dokonywano jej przez stypulacje, dlatego nowe zobowiązanie miało charakter stypulacyjny; wraz z wygaśnięciem starego zobowiązani ulegały umorzeniu wszelkie związane z nim prawa akcesoryjne

1. novatio inter easdem personas - nowacja między tymi samymi osobami, modyfikacja zobowiązania; strony mogą zmienić charakter stosunku obligacyjnego, termin świadczenia, obwarować świadczenie warunkiem, albo terminem, znieść postanowienia szczególne

2. novatio inter novas personas - nowacja między nowymi osobami; zmiana wierzyciela albo dłużnika

Nowacja w prawie justyniańskim poddana została reformie, istotnym wymogiem stał się animus novandi, odkąd jej zasadniczym elementem stała się wola stron, skierowana na odnowienie starego zobowiązania. Wola musiała znaleźć zewnętrzny wyraz, w przeciwnym razie nowe zobowiązanie nie zastępowało starego, ale istniało obok niego (kumulatywnie)

• inne przypadki wygaśnięcia zobowiązania

1. śmierć - (pracownika) w zobowiązaniu powstałym z umowy o prace; (wykonawcy) w zobowiązaniu powstałym z umowy o dzieło; śmierć którejkolwiek ze stron przy zobowiązaniach wynikających ze spółki, zlecenia, deliktu; długi oraz wierzytelności wchodzą w skład spadku i w wyniku sukcesji uniwersalnej przechodzą na dziedzica

2. confusio - długi i wierzytelności zlały się w jednej osobie

3. przy zobowiązaniach specyficznych przypadkowa utrata przedmiotu świadczenia powodowała zwolnienie dłużnika z zobowiązania

• pactum de non petendo - nieformalna umowa, w której wierzyciel przyrzekał dłużnikowi, że albo w ogóle, albo przez pewien czas nie będzie pozywał go do sądu o należne świadczenie; pactum nie niweczyło zobowiązania, ale gdyby wierzyciel sprzeniewierzył się swemu przyrzeczeniu, pretor udzielał dłużnikowi exceptio pacti de non petendo; mogło być uchylone przez późniejsze pactum de petendo, po tym pactum zobowiązanie może być dochodzone w drodze sądowej

• kompensacja (potrącenie, compensatio) - umorzenie wierzytelności w wyniku przeciwstawienia roszczeniu wierzyciela wzajemnej wierzytelności ze strony dłużnika; umorzeniu ulegają obie wierzytelności (niższa w całości, wyższa redukuje się o wartość pierwszej (prawo justyniańskie)

1. iudicem bonae fidei - żądanie powoda nie uwzględniające wzajemnej pretensji pozwanego powstałej z tego samego stosunku prawnego uznano za sprzeczne z bona fides; upoważniono sędziego do brania pod uwagę wzajemnej wierzytelności pozwanego w wyroku końcowym, który mógł opiewać na saldo wynikające z rozliczenia wierzytelności; pozwany uwalniany jeżeli jego wierzytelność była wyższa

2. iudicium stricti iuris - kompensacja dotycząca roszczeń z różnych tytułów prawnych była pierwotnie dochodzona pierwotnie w dwóch przypadkach

• bankier (argentarius) - pozywając swego klienta o należne sobie świadczenie, musiał uwzględnić swoje zadłużenie wobec klienta i wnosił powództwo tylko o saldo; minimalne przekroczenie salda groziło porażką w procesie (plus petitio - nadmierne żądanie)

• nabywca masy upadłego dłużnika (bonorum emptor) - domagający się świadczenia od dłużników bankruta, wzajemne pretensje tych dłużników uwzględniał sędzia, zasądzając ich na kwotę wynikającą z końcowego rozliczenia ich wzajemnych wierzytelności

Punktem zwrotnym w historii kompensacji był reskrypt Marka Aureliusza poświęcony kompensacji roszczeń stricti iuris w procesie formułkowym; pretor udzielał pozwanemu exceptio doli (chronił go przed żądaniem powoda, który nie chciał uwzględnić jego wzajemnej pretensji), sędzia uwzględniając kompensację musiał wydać wyrok uwalniający pozwanego, nie miał możliwości dokonania rozliczeń; powód od reskryptu jak bankier dokonywał rozliczeń, a powództwo wnosił o saldo;

W procesie kognicyjnym sędzia mógł uwzględniać kompensację w toku postępowania bez specjalnych ograniczeń

Regulacja za czasów justyniana - była dopuszczalna, tak co do roszczeń dochodzonych powództwami osobistymi (actiones in personam) jak i co do roszczeń realizowanych powództwami rzeczowymi (actiones in rem); wymagano aby wierzytelności były wzajemne, wymagalne, jednorodzajowe, płynne (łatwe do udowodnienia);

O kontraktach i jak gdyby kontraktach w ogólności

Kontrakt - zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej osób, zmierzające do osiągnięcia celu, jakim byłą ochrona procesowa interesu społeczno-gospodarczego, który zamierzały realizować strony

• prawo rzymskie nie znało kontraktu w sensie abstrakcyjnym, znało poszczególne i pojedyncze kontrakty, które wchodziły do zamkniętego systemu kontraktowego (numerus clausus); zaskarżalne były te, które wchodziły w uznany przez ius civile prawnych krąg kontraktów rodzących obligatio

• pactum - umowy zawierane przez strony zmierzające do uregulowania stosunków majątkowych, odbiegające od kontraktów typowych, w zasadzie nie rodziło zobowiązania zaskarżalnego

• kontrakt stypulacji - łagodził do pewnego stopnia niedogodność rzymskiego systemu kontraktowego; miał charakter uniwersalny, jego przedmiotem mogło być każde świadczenie prawnie dozwolone, możliwe do spełnienia i dostatecznie określone; stypulacja dochodziła do skutku wyłącznie przy użyciu ściśle określonych słów i rodziła rygorystyczne i abstrakcyjne zobowiązania stricti iuris

• kontrakty nienazwane - objęte ochroną procesową, wtedy gdy jedna ze stron spełniła swoje świadczenie w oczekiwaniu wzajemnego świadczenia od strony przeciwnej; z reguły miały charakter synalagmatyczny, co oznacza, iż świadczenia były ekwiwalentne

• najstarszy umowny węzeł obligacyjny kreowała w Rymie uroczysta wymiana pytań i odpowiedzi sponsio (rodziła ona zobowiązania właśnie z mocy użytych słów, przy czym rygory sponsio były takie, iż nie mogła ona być modyfikowana, nie dopuszczała jakichkolwiek klauzul dodatkowych - actus legitimi, podobne pod względem rygorów były zobowiązania powstałe litteris, czyli z mocy odpowiedniego wpisu w księgach domowych

• z biegiem czasu zaskarżalne stało się porozumienie stron, któremu towarzyszyło przekazania dłużnikowi jakiegoś przedmiotu (przedmiot miał być użyty w sposób określony, a dłużnik miał zwrócić tę samą albo taką samą rzecz); największym osiągnięciem myśli prawniczej było przypisanie prawnej skuteczności samemu nieformalnemu porozumieniu kontrahentów co do istotnych elementów składowych zobowiązań - IIIw n.e.

• usystematyzowane wyliczenie kontraktów Gaiusa:

aut enim re contrahitur obligatio, aut verbis, aut litteris, aut consensu

• każdy kontrakt opiera się na dwóch podstawowych filarach

1. porozumienie stron - zgoda jako element składowy kontraktu, określano ją terminami consensus, conventio; zgodne oświadczenie woli winno być skierowane na osiągnięcie wspólnego celu

2. causa civilis (przyczyna prawna) - sama zgoda nie jest elementem wystarczającym do jego bytu, towarzyszyć musi przyczyna prawna;

• kontrakty należące do kategorii czynności kazualnych - przyczyna prawna sprowadza się do celu społeczno gospodarczego, jaki zamierzają osiągnąć umawiające się strony (cel ten został uznany przez obowiązujący porządek prawny za godny ochrony procesowej, zaskarżalność z mocy ius civile lub honorarium)

• kontrakt należące do kategorii czynności abstrakcyjnych - stypulacja i kontrakt literalny; causa kontraktu realizowała się w samej formie, w jakiej kontrakt doszedł do skutku (fakt wypowiedzenia określonych słów, fakt wpisu w księgach domowych

• zobowiązania jak gdyby z kontraktu powstały ze zdarzeń, które nie były czynami zabronionymi, ale nie były również kontraktami (negotiorum gestio, indebtiti solutio)

Kontrakty realne

Pożyczka (mutuum)

• nexum - stara pożyczka rzymskiego ius civile, dochodziła do skutku per aes et libram (przy zastosowaniu spiżu i wagi); libripens odważał kwotę pożyczki w obecności 5 świadków, dłużnik który nie zwrócił w określonym terminie podlegał egzekucji osobistej bez wyroku ( lex Poetelia stan dłużnika podobny do niewolnika)

• mutuum - kontrakt realny, który polegał na tym, że udzielający pożyczki (mutui dans) oddawał na własność biorącego pożyczkę (mutui accipiens) pewną ilość rzeczy zamiennych, z obowiązkiem zwrotu takich samych rzeczy, w tej samej ilości i takiej samej jakości; przeniesienie własności dokonywane za pomocą tradycji; pożyczka nie mogła dojść do skutku z mocy samego porozumienia między stronami, aby stała się zaskarżalna konieczne było wręczenie przedmiotu pożyczki. Po wręczeniu przyjmujący stawał się dłużnikiem, a ponieważ wręczający nigdy nie stawał się dłużnikiem to mutuum była kontraktem jednostronnie zobowiązującym

• przedmiotem pożyczki mogły być tylko rzeczy zamienne - rzeczy, które określa się miarą, wagą, ilością; uzyskując na tych przedmiotach własność, biorący pożyczkę mógł z nim zrobić co chciał; zwracając pożyczkę oddawał nie te same, ale takie same rzeczy

• pożyczka należała do kategorii stricti iuris (dłużnik miał zwrócić to co było przedmiotem kontraktu; nie świadczył odsetek, jeżeli wierzyciel zamierzał zapewnić sobie odsetki, musiał to uczynić za pomocą specjalnej stypulacji - stypulacja procentowa stipulatio usurarum)

• w ramach walki z lichwą prawo rzymskie, poczynając od ustawy XII tablic, ustaliło górną granicę odsetek (1/12 kapitału prawdopodobnie w skali miesięcznej - dochodziły do 100% w skali roku; w republice 1/100 miesięcznie; w prawie justyniańskim 6% w skali rocznej)

• zwrotu pożyczki domagał się wierzyciel za pomocą condictio certae creditae pacuniae albo condictio certae rei w zależności od tego, czy jej przedmiotem były odrębne pieniądze, czy inne rzeczy zamienne; świadczenia odsetek dochodził pożyczkodawca odrębnym powództwem actio ex stipulatu

• zobowiązania z pożyczki udzielonej synowi bez zgody ojca uznane zostały przez S.C. Macedonianum za obligatio naturalis

• specjalne zasady obowiązywały w prawie rzymskim w odniesieniu do pochodzących z prawa greckiego pożyczki morskiej (foenus nauticum, pecunia traiecticia), przedmiot pożyczki przeznaczony był na zakup towaru, który miał być transportowany drogą morską, dłużnik przewoził towar na ryzyko wierzyciela (dłużnik zobowiązany zwrócić pożyczkę wtedy gdy statek dopłynął do portu przeznaczenia); bardzo wysokie procenty

Użyczenie (commodatum)

• użyczenie - polega na oddaniu przez jedną osobę (komodant) pewnej rzeczy niezużywalnej osobie drugiej (komodatariusz) w bezpłatne, czasowe lub rodzajowo określone używanie

• wyjątkowo przedmiotem użyczenia mogły być rzeczy zużywalne, jeżeli komodatariusz zobowiązał się, że ich nie zużyje, lecz posłuży się nimi wyłącznie na pokaz

• komodatariusz otrzymywał rzeczy wyłącznie w detentio i nie miał prawa pobierać z niej pożytków, miał używac jej zgodnie z przeznaczeniem i zwrócić po upływie czasu albo po osiągnięciu celu

• było kontraktem bona fidei dwustronnie zobowiązującym niezupełnie; dłużnikiem główny był komodatariusz, ale w pewnych okolicznościach dużnikiem mógł zostać komodant

• z tytułu roszczenia o zwrot nakładów przysługiwało prawo retencji (możliwość zatrzymania rzeczy, dopóki komodant nie zwrócił równowartości nakladów

• komodant, z uwagi na nieodpłatność kontraktu nie miał z niego korzyści, dlatego odpowiadał tylko z tytułu dolus i culpa lata

• komodatariusz korzystał w pełni z kontraktu i dlatego odpowiadał za omnis culpa, zobowiązany był nawet do strzeżenia rzeczy (custodia) i z tego tytułu odpowiadał także za przypadek zwykły (casus fortuitus); używając rzeczy niezgodnie z umową albo jej przeznaczeniem komodatariusz popełnial kradzież używania (furtum usus) i odpowiadał jako złodziej

• różniło się od mutuum tym, że przedmiotem była rzecz określona indywidualnie; dłużnik miał zwrócić tę samą rzecz

• pierwotnie commodatum chronione było za pomocą pretorskiej actio in factum, opiewającej na wyrównanie szkody wyrządzonej którejkolwiek ze stron w związku z kontraktem; pod koniec republiki przy komodacie, nie zadowalało się już tylko wynagrodzeniem szkody, lecz wymagało po prostu wypełnienia kontraktu - pretor zaczął przyznawać powództwa cywilne komodantowi (actio commodati directa) i komodatariuszowi (actio commodati contraria)

Przechowanie (depositum)

• depositum - oddaniu przez jedną osobę (deponent) osobie drugiej (depozytariusz, przechowawca) jakiejś rzeczy ruchomej w bezpłatne przechowanie, z obowiązkiem zwrotu na każde wezwanie

• depozytariusz otrzymywał rzecz w detencję z zakazem jej używania (jeżeli złamał zakaz to popełniał furtum usus)

• depozyt należał do kontraktów bonae fidei, dwustronnie zobowiązujących niezupełnie, nieodpłatny, leżał w interesie deponenta (odpowiada za omnis culpa, przechowawca za dolus i culpa lata)

• przedmiotem depozytu mogły być wyjątkowo rzeczy określone gatunkowo in genere (depozyt był nieprawidłowy depositum irregulare; depozytariusz nabywał własność rzeczy i zobowiązany był po skończonym przechowaniu zwrócić takie same rzeczy, w tej samej ilości i jakości; odpowiedzialność obu stron z tytułu omnis culpa; dopuszczał dodatkowe pactum o świadczenie przez depozytariusza odsetek

• depozyt konieczny (depositum miserabile) - występuje, gdy oddający rzecz w przechowanie znajdował się w sytuacji przymusowej, w obliczu grożącego niebezpieczeństwa, nieuczciwy przechowawca odpowiadał w takich przypadkach za duplicum zdeponowanego przedmiotu

• depozyt sekwestrowy (sequestrum) - przedmiot sporu sądowego oddano osobie trzeciej z obowiązkiem wydania go stronie wygrywającej proces; ochrona interdyktalna

• pierwotnie depozyt chroniony był pretorską actio in factum, później cywilna: deponentowi - actio depositi, a depozytariuszowi - actio depositi contraria

Kontakt powierniczy (fiduica)

• fiducia - przejmujący własność rzeczy (fiducjariusz) zobowiązany był do określonego postępowania z rzeczą i do zwrotu jej własności po zrealizowaniu zamierzonego przez strony celu; znika całkowicie w kodyfikacji justyniańskiej; jedna z najstarszych instytucji ius civile; wykorzystywaną ją do zabezpieczenia wierzytelności (fiducia cum creditorie), jako namiastkę umowy użyczenia lub przechowania (fiducjariusz przejmował na własność jakąś rzecz albo w celu jej używania, albo w celu jej przechowania, zobowiązując się wobec oddawcy do zwrotu własności rzeczy po zrealizowaniu zakreślonego celu (fiducio cum amico)

• w dawnym prawie rzymskim mogła nakładać obowiązek czynienia czegoś z uwagi na szczupłość form czynności rodzących zobowiązanie

• porozumienie stron opierało się na wzajemny zaufaniu

• actio fiduciae - przyznawana wierzycielowi, oparta na dobrej wierze; skarga zmierzała albo do odzyskania rzeczy oddanej dłużnikowi, albo do wymuszenia czynności, do której fiducjariusz się zobowiązał (przybrała postać kontraktu realnego dwustronnie zobowiązującego niezupełnego - przyznawano powiernikowi actio fiduciae contraria, z tytułu nakładów poczynionych na rzeczy, bądź szkód związanych z wykonywaniem kontraktu)

Kontrakt zastawniczy (contractus pigneraticius)

• contractus pigneraticius - oddający rzecz w zastaw (zastawca) swemu wierzycielowi w dzierżenie, w celu zabezpieczenia wierzytelności, ma prawo domagać się od niego zwrotu rzeczy po wygaśnięciu wierzytelności tym zastawem zabezpieczonej; towarzyszyć musi wręczenie przedmiotu

• zastawnik, który jest wierzycielem stosunku obligacyjnego zabezpieczonego zastawem, a dłużnikiem w kontrakcie zastawniczym, otrzymuje wskutek wręczenia rzecz w faktyczne władanie, bez zamiaru zachowania jej dla siebie; dzierżenie ma charakter szczególny, należy on do detentorów, którzy korzystają z ochrony interdyktalnej (possessio ad interdicta)

• kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełnie, zastawnik (dłużnik główny) ma po wygaśnięciu zastawu zwrócić przedmiot zastawu zastawcy, w zasadzie nie wolno mu używać przedmiotu zastawu

• zastawca może być zobowiązany wobec zastawnika (odszkodowanie z tytułu nakładów na utrzymanie rzeczy, albo z tytułu wad jakimi dotknięty był przedmiot zastawu; obaj odpowiadają z tytułu culda levis; środki procesowe służące do realizacji przysługujących wierzycielowi praw podmiotowych to actio pigneraticia przyznawana zastawcy i actio pigneraticia contraria zastawnikowi o odszkodowanie (skargi te początkowo opierały się na fakcie i nie rodziły obligatio, dopiero w późniejszym okresie przyznawano je z mocy ius civile w oparciu o bona fides stały się źródłem obligatio)

Kontrakty werbalne i literalne

Stypulacjia

• stipulatio - wierzyciel (stipulator) przy użyciu określonych słów zapytywał dłużnika (promissor), czy przyrzeka spełnić jakieś świadczenie, a dłużnik na pytanie to odpowiadał twierdząco; nie mogły jej zawierać osoby głuche i nieme, obie strony musiały być obecne, a ich oświadczenia woli nie mogły być przerwane żadną inną czynnością (unitas actus); na pytanie stipulatora promissor musiał udzielić natychmiastowej odpowiedzi (dłużnik mógł przyjąć na siebie obowiązek dania pewnej kwoty pieniężnej, rzeczy określonej lub dającej się określić, albo obowiązek czynienia lub nieczynienia czegoś); należy do najstarszych źródeł zobowiązań powstałych w drodze umowy; zobowiązanie abstrakcyjne

• sponsio - najstarsza forma stypulacji, dostępna wyłącznie dla obywateli rzymskich (wyj. afirmacja traktatu pokojowego), później zaczęto określać mianem stipulatio, a sponsio pozostawiono dla przypadków poręczenia słownego za cudzy dług

• ewolucja stypulacji

przyczyny - degradacja wartości słowa mówionego; przywiązanie coraz większej wagi do słowa pisanego; zmiany w zakresie obywatelstwa rzymskiego; odchodzenie od nadmiernego formalizmu i abstrakcyjności czynności prawnych

Epoka republikańska - fakt wymiany pytań i odpowiedzi stwierdzano w dokumencie (znaczenie dowodowe). Z początkiem III w cesarze wydawali konstytucje, na mocy których domniemywano fakt zawarcia stypulacji, jeśli potwierdzały go jakieś dowody pisemne - cautiones (dokument stwierdzający fakt dojścia stypulacji do skutku, mógł się on stać podstawą skargi ex stipulatu nawet wtedy gdy stypulacja nie doszła do skutku, albo gdy przyrzeczenie świadczenia stypulacyjnego doszło do skutku w oczekiwani świadczenia wzajemnego, a to nie zostało spełnione

Cesarz Leon w 472r zwalnia strony od wymogu użycia uroczystych słów (sollemnia veba), pozostawiając jedynie wymóg zgodności treści pytania i odpowiedzi, zaczęto przywiązywać wagę do odzwierciedlającego aktu pisemnego stypulacji

Reforma Justyniana - potwierdził pełną skuteczność stypulacji zawartej według wymogów prawa klasycznego (verbis) w formie pytań i odpowiedzi, w obecności kontrahentów i przy poszanowaniu zasady unitas actus, potwierdził moc prawną stypulacji zawartej bez zgodności pytań i odpowiedzi. Przy stypulacjach potwierdzonych dokumentem ogranicza on możliwość skorzystania z exceptio lub querela non numerattae pecuniae do 2 lat (jeżeli promissor nie wykaże braku podstawy prawnej stypulacji, cautio uzyskuje bezwzględną moc dowodową, a obalić ją można było udowadniają, że w dniu sporządzenia cautio dłużnik znajdował się poza miejscem, w którym została ona spisana)

Cautio strony mogły podać samą treść przyrzeczenia (cautio indiscreta) albo mogły ponadto przytoczyć przyczynę prawną (causa) przyrzeczenia (cautio discreta). Justynian nakazał przy cautio indiscreta udowodnić powodowi przyczynę prawną stypulacji i wskazać, na czym ona polegała. Cautio w końcowej fazie prawa rzymskiego stała się czynnością kazualną

• środki procesowe przyznane dłużnikowi

1. exceptio doli - ma na celu stępienie ostrza rygorystycznych aktów formalnego ius civile; udzielał go pretor, gdy doszedł do wniosku, iż zasądzenie na podstawie norm iuris civilis naruszałoby jego poczucie sprawiedliwości; nie zawsze zabezpieczała interes dłużnika, bowiem w myśl ogólnych reguł dowodowych na nim ciążył obowiązek udowodnienia tego, iż robienie przez powoda użytku z cautio narusz dobre obyczaje

2. exceptio non numeratae pecuniae - aby sparaliżować skargę powoda powoływał się on na fakt łatwiejszy do udowodnienia, a mianowicie na to, iż kwota, której zwrotu domaga się od niego stypulator, nie została mu w ogóle wręczona

3. querela non numeratae pecuniae - środek ofensywny, promissor, który wystawił cautio, nie czekał już na moment, kiedy zostanie na jej podstawie pozwany do sądu o spełnienie świadczenia, ale sam domagał się stwierdzenia, że jego przyrzeczenie pozbawione jest podstaw prawnych, bowiem złożone zostało w oczekiwaniu świadczenia stypulatora, które de facto nie nastąpiło; promissor może domagać się od stipulator zwrotu samej cautio; stipulator mógł sparaliżować proces tylko wtedy gdy udowodni, że spełnił do rąk powoda wymienione w cautio świadczenie

• stypulacja odegrała szczególną rolę jako środek kreowania nowego węzła obligacyjnego; za pomocą stypulacji wszystkie zobowiązania o nietypowej treści mogły uzyskać ochronę procesową; stypulacja była kontraktem jednostronnie zobowiązującym stricti iuris (była bardzo rygorystyczna dla dłużnika; zawarcie umowy dwustronnie zobowiązującej zupełnej wymagało dwóch stypulacji);

• stypulator dla dochodzenia przyrzeczonego świadczenia mógł w procesie

1. legisakcyjnym posłużyć się każdą z trzech legis actiones procesowych

2. formułkowym stały do jego dyspozycji actio ex stipulatu

• condictio certae creditae pecuniae - żądał świadczenia pieniężnego

• actio ex stipulatu certi - dochodzenie innej rzeczy ściśle określonej

• actio ex stipulatu incerti - dochodzenie rzeczy nieokreślonej albo świadczenia polegającego na facere

• stypulacja kary umownej - (stipulatio poenae) była przyrzeczeniem ze strony dłużnika zapłacenia wierzycielowi pewnej kwoty pieniężnej tytułem kary, w wypadku niewykonania zobowiązania (jeżeli niewykonano zobowiązania wierzyciel mógł dochodzić przyrzeczonej sumy jako odszkodowania)

• poręczenie - (adpromissio) stypulacja zawarta między wierzycielem a osobą trzecią (adpromissor, poręczyciel), na której podstawie ta ostatnia przyjmowała odpowiedzialność za cudzy dług; jest prawem akcesoryjnym

1. sponsio - najstarszą formą poręczenia, służyła ona do zabezpieczenia zobowiązania werbalnego, dostępna tylko dla obywateli rzymskich;

2. fidepromissio - pojawia się nieco później niż sponsio, służyła do zabezpieczania zobowiązań powstałych verbis

3. fideiussio - forma werbalnego zabezpieczenia zobowiązania; korzystać z niej mogli Rzymianie oraz peregryni; stosowana była do zabezpieczenia wszelkich zobowiązań powstałych z czynów dozwolonych; od czasów Ulpiana służyła do umocnienia zobowiązania deliktowych, odpowiedzialność przechodziła na dziedziców

Poręczyciel nie mógł odpowiadać za więcej niż dłużnik główny, odpowiadał on obok dłużnika głównego (wierzyciel mógł go pociągnąć do odpowiedzialności z pominięciem dłużnika; nie mógł tego uczynić gdy poręczyciel odpowiadał tylko za szkodę powstałą z niewykonania zobowiązania - fideiussio indemnitatis)

1. beneficiu excussionis - wprowadzona przez Justyniana, poręczyciel mógł domagać się, by wierzyciel w pierwszej kolejności szukał zaspokojenia swojej pretensji u dłużnika głównego, jeśli był on obecny i wypłacalny

2. beneficium divisionis - wprowadzona przez Hadriana, każdy z poręczycieli, wezwany przez wierzayciela do zaspokojenia jego roszczenia w całości, mógł domagać się podziału należności w częściach między wszystkich wypłacalnych poręczycieli (wcześniej między współporęczycielami istniała solidarność bierna)

3. prawo regresu - przysługiwało poręczycielowi, który zaspokoił roszczenia wierzyciela; pierwotnie realizował je na podstawie stosunku wewnętrznego jaki łączył go z dłużnikiem.

• beneficium cedendarum actionum - wprowadza je prawo justyniańskie, poręczyciel domagał się od wierzyciela przekazania mu środków procesowych, jakie służyły wierzycielowi do realizacji jego wierzytelności wobec dłużnika

Kontrakty literalne (expensilatio, chirographum, syngraphae)

• expensilatio - wpis w domowej księdze rachunkowej wierzyciela, był on podstawą zobowiązania powstałego litteris i służył w zasadzie do przekształcenia w porozumieniu z dłużnikiem, jakiegokolwiek istniejącego zobowiązania w zobowiązanie literalne o charakterze abstrakcyjnym; wpis dawał możliwość zmiany podstawy prawnej albo zmiany osoby dłużnika lub wierzyciela; dokonywano wpisów fikcyjnych dochodów i wpłat (nomina transcripticia)

• chirographum - skrypt dłużny wystawiany przez dłużnika w jednym egzemplarzu ,dokument dwustronnej czynności, dokonanej rzeczywiście, (syngraphae - w dwóch egzemplarzach; zawierał pisemne deklaracje czynności fikcyjnych, które wcale nie doszły do skutku - etiam contra fidem veritatis);

Kontrakty konsensualne

Kupno-sprzedaż (emptio-venditio)

• emptio-venditio - kontrakt konsensualny, na któ®ego podstawie jedna strona, zwana sprzedawcą (venditor), zobowiązywała się do przeniesienia i zapewnienia spokojnego posiadania jakieś rzeczy (merx) na drugą stronę, zwaną kupującym (emptor), ta zaś zobowiązywała się wzajemnie do przeniesienia na własność sprzedawcy pewnej kwoty pieniężnej tytułem ceny (pretium); kontrakt bonae fidei

• essentialia negotii w emptio-venditio

1. porozumienie stron (consensus) - porozumienie mogła być wyrażone w różnej postaci (ustnie, pisemnie, gestem), przy tej okazji kupujący mógł wręczyć sprzedawcy zadatek

• zadatek - arrha; wartościowy przedmiot lub suma pieniędzy; pierwotnie wręczano go na poczet ceny spełniał rolę dowodu zawarcia kontraktu i gwarantował jego wykonanie; w II w. zadatek nie jest traktowany jako przedpłata na poczet cen, lecz spełnia wyłącznie funkcje dowodową (arrha confirmatoria); z chwilą zawarcia albo rozwiązania zadatek podlega zwrotowi albo zaliczeniu na poczet ceny; po wpływem prawa greckiego przybrał on w prawie justyniańskim nową postać: stanowił karę za zawód (arrha poenitentialis) sprzedawca zatrzymywał zadatek, jeśli kupujący odstąpił od umowy, jeśli natomiast od umowy odstąpił sprzedawca, musiał on zwrócić zadatek w duplicum

• towar - merx; rzecz dopuszczona do obrotu gospodarczego (res in commercio) zarówno materialna, jak i niematerialna; mogły to być rzeczy cudze, a to dlatego, że sprzedawca nie miał obowiązku przeniesienia własności na rzeczy sprzedanej; kupna mogły dotyczyć rzeczy przyszłej, spodziewanej (emptio rei speratae), ale miały charakter warunkowy - nie było ono skuteczne wtedy, gdy spodziewana rzecz nie powstała bez winy dłużnika; bezwarunkowe było kupno samej nadziei (emptio spei), towarem była sama szansa istniejąca w momencie zawarcia kontraktu, który w związku z tym miał charakter losowy

• cena - pretium; musiała być oznaczona certa, i wyrażona w kwocie pieniężnej; cena powinna być rzeczywista; wymiana towaru za towar to zamiana permutatio; strony miały pełne prawo do wzajemnego podchodzenia się tak co do towaru, jak i co do ceny (odstępstwo: Dioklecjan ogłosił edykt zawierający szczegółową taryfę maksymalnych cen ważniejszych towarów i usług; postanowienie Justyniana o ochronie sprzedawcy, który poniósł nadmierny uszczerbek laesio enormis wyzbywając się gruntu za cenę poniżej połowy rzeczywistej wartości, zbywca mógł żądać wyrównania straty albo rozwiązać umowę za zwrotem wzajemnych świadczeń

• ryzyko przypadkowej utraty (bez winy sprzedawcy) lub pogorszenia towaru przy kupnie rzeczy oznaczonej indywidualnie ponosi kupujący (periculum est emptoris), oznacza to, że spowodowana taką utratą rzeczy niemożliwość świadczenia po stronie zbywcy zwalnia go z zobowiązania, a na kupującym ciąży mimo to obowiązek uiszczenia ceny

• kupujący wywiązywał się ze swego obowiązku jeśli przeniósł na sprzedawcę własność kwoty pieniężnej tytułem ceny; sprzedawca uwalniał się od zobowiązania, jeżeli wręczył nabywcy towar, pod warunkiem, że był on pozbawiony wad (w przeciwnym razie sprzedawca mógł być pociągnięty do odpowiedzialności, a jej zakres zależał od rodzaju wad)

• zbywca na ogół sprzedawał rzecz własną i wtedy gdy była to res mancipi po upływie terminu potrzebnego do zasiedzeniu nabywca uzyskiwała niej własność kwirytarną jeśli przedtem strony nie dokonały mancipatio lub in iure cessio; przed upływem tego okresu nabywca chroniony był poprzez actio Publiciana, na pozostałych rzeczach uzyskiwał własność z chwilą tradycji

• sprzedawca zbywając rzecz cudzą nie mógł przenieść na nabywcę prawa własności, a rzecz dotknięta była wadą prawną, za którą odpowiadał sprzedawca (rękojmia); właściciel rzeczy na podstawie rei vindicatio w każdej chwili mógł żądać wydania jej od kupującego (ewikcja)

1. kupno mancypacyjne - sprzedawca odpowiada za wady prawne z mocy actio auctoritatis na duplicum ceny wymówionej w mancipatio

2. kupno konsensualne - sprzedawca odpowiada również na duplicum, jeżeli odpowiedzialność taką wymówiono accidentale negotii w drodze odrębnej stypulacji stipulatio duplae

• wady fizyczne - rzecz sprzedana nie posiada własności fizycznych, które powinna mieć zgodnie z jej przeznaczeniem; odpowiedzialność sprzedawcy w określonych przypadkach; sprzedawca nie odpowiadał za wady jawne (takie które kupujący mógł z łatwością zauważyć); odpowiedzialność za wady ukryte i dotyczyły rzeczy określonych in specie

• actio de mogo agri - odpowiada sprzedawca przy mancypacji gruntu za składanie fałszywego zapewnienia co do jego obszaru w duplicum brakującej powierzchni; w innych przypadkach sprzedawca odpowiadał za wady rzeczy tylko wówczas, gdy zapewnił kupującego o pewnych właściwościach towaru dicta et promissa, których rzeczywiście towar nie posiadał; odpowiada za podstępne zatajenie wady

• edylowie kurulni - ogłosili oni katalog typowych wad niewolników i bydła, sprzedawca, który tych wad nie ujawnił odpowiadał za nie bez względu na to czy były one mu znane czy też nie, w ciagu 6 miesięcy od ujawnienia się wady nabywca mógł za pomocą actio redhibitoria domagać się zapłacenia prawdopodobnie duplicum, chyba że za zwrotem wadliwego towaru otrzymał wraz z procentem kwotę zapłaconą tytułem ceny; chcąc zachować rzecz kupujący mógł w ciągu 12 miesięcy od ujawnienia się wady skorzystać z drugiego powództwa zwanego actio quatni minoris domagając się jedynie obniżenia ceny, stosownie do wpływu wady na wartość towaru; Justynian rozciągnął oba te powództwa na sprzedaż jakichkolwiek przedmiotów, w przypadku przedawnienia powództw kupujący mógł za pomocą actio empti domagać się wynagrodzenia powstałej szkody

• modyfikacje umowy

1. pactum displicentiae - kupujący mógł zastrzec sobie prawo odstąpienia w pewnym terminie od umowy jeśli rzecz mu się nie spodoba

2. in diem addictio - sprzedawca mógł sobie zastrzec prawo odstąpienia w pewnym terminie od umowy, na wypadek gdyby osoba trzecia zaoferowała wyższą cenę

3. pactum protimeseos - sprzedawca mógł sobie zastrzec prawo pierwokupu na wypadek, gdyby kupujący zamierzał rzecz nabytą sprzedać

4. lex commissoria - sprzedawca mógł zastrzec, iż jeśli zapłata całej lub części ceny nie nastąpi do pewnego terminu kontrakt zostanie uznany na ogólnie nie zawarty

Dodatkowe zastrzeżenia były zaskarżalne w ramach powództw służących do ochrony kontaktu. Z kontraktu korzystało obie strony wiec odpowiadały omnis culpa. Do ochrony roszczeń przysługiwały: kupującemu actio empti, a sprzedającemu actio venditi

Najem (locatio-conductio)

• locatio - conductio - jedna osoba była zobowiązana oddać pewną rzecz w używanie, albo świadczyć pewne usługi, bądź też wykonać jakieś dzieło, za co druga osoba byłą zobowiązana do pieniężnego wynagrodzienia

• essentialia negotii

1. oddanie rzeczy w używanie, albo praca ludzka (operae), albo rzec, która ma być poddana określonej obróbce

2. zapłata - za używanie rzeczy, albo za świadczoną pracę, albo za wykonane dzieło

3. porozumienie - stron co do elementów wymienionych w punktach 1,2

• we współczesnej romanistyce wyodrębnia się 3 rodzaje najmu

1. najem rzecz - locatio-conductio rei; jedna strona locator byłą zobowiązana wydać drugiej stronie conductor określną rzecz do czasowego używania w zamian za wynagrodzenie pieniężna merces; przedmiotem najmu rzeczy mogły być tylko res corporales (na res incorporales: służebność), niezużywalne (chyba ze tak jak przy użyczeniu miały jedynie służyć ad pompam vel ostentationem); najem rzeczy rozwiązywał się z upływem czasu na jaki został zawarty, z chwilą zniszczenia przedmiotu najmu; reconductio - odnowienie kontraktu, korzystanie z gruntu po upływie najmu za zgodą locatora (grunty miejskie - rok, wiejskie - czas nieokreślony); przy sprzedarzy rzeczy oodanej w najem kupujący nie był związany kontraktem najmu, jeśli pozbawiłnajemcę możliwości korzystania z rzeczy przed upływem terminu najemcy przysługuje prawo domagania się odszkodowania od wynajmującego;

• locator - zobowiązany przekazać najemcy rzecz w dzierżenie i utrzymać ją w stanie zdatnym do używania, winien zwrócić najemcy nakłady konieczne i pożyteczne, odpowiadał wobec niego za wady prawne i fizyczne rzeczy oddanej w najem

• conductor - powinien płacić czynsz określony w kontrakcie (colonia partiaria - wyjątek, przy dzierżawie gruntów, kiedy dzierżawca spłacał czynsz w naturze wyrażony w ułamku, proporcjonalnie do zbiorów); reskrypt cesarski wprowadził w stosunkach dzierżawy remissio mercedis - prawo do obniżenia czynszu dzierżawnego w latach klęsk, by wyrównać ubytek w latach urodzajów; najemca powinien używać rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem, naprawiać spowodowane uszkodzenia i oddać ją po zakończeniu używania; powstałe z wymienionych tytułów roszczeń wynajmującego zabezpieczało ustawowe prawo zastawu na ruchomościach najemcy; dzierżawca ma prawo oddać przed w podnajem

• najem usług - locatio-conductio operarum; jedna strona locator był zobowiązany świadczyć pewne usługi operae na rzecz drugiej strony conductor za wynagrodzeniem pieniężnym pensio; przedmiotem najmu były operae illiberales (praca prosta nie wymagająca szczególnych kwalifikacji); pracownik był zobowiązany wykonać pracę osobiście w określonym czasie, pracodawca był zobowiązany do uiszczenia wynagrodzenia po wykonaniu pracy, również za czas, w którym pracownik był gotów do pracy, ale nie mógł jej wykonać z przyczyn od niego niezależnych (wynagrodzenie nie przysługiwało gdy przerwa w pracy była niezależna od pracodawcy)

• najem dzieła - locatio-conductio operis; jedna strona conductor była zobowiązana wykonać oznaczone dzieło dla drugiej strony locator (zamawiający dzieło) za wynagrodzeniem pieniężnym; przedsiębiorca nie miał obowiązku osobistego wykonania dzieł, chyba że strony wyraźnie to zastrzegły (powierzając wykonanie dzieła komu innemu conductor odpowiadał za wybór danej osoby culpa in eligendo); do chwili wydania dzieła wykonawca odpowiadał za przypadkową utratę powierzonego materiału lub wykonanego dzieła; jest umową rezultatu, wykonawcy należy się zapłata niezależnie od ilości czasu jaki przeznaczył na wykonanie dzieła; zamawiający powinien dostarczyć materiał do obróbki (jeżeli nie to był to emptio-venditio);

• według zasad najmu dzieła Rzymianie rozstrzygali spory na tle umów o transport morski; w przypadku awarii wspólnej na podstawie recypowanej z prawa greckiego lex Rhodia de iactu za szkodę wyrządzoną właścicielowi statku lub ładunku w wyniku zarzutu morskiego odpowiadał właściciel statku i ładunku, każdy z nich partycypował w stratach dokonanych przez przewoźnika (właściciel zatopionego statku dochodził od niego proporcjonalnego wyrównania strat za pomocą actio locati, a przewoźnik dochodził od właściciela uratowanego ładunku odpowiedniego udziału w stratach za pomocą actio conducti)

• najem należał do kontraktów dwustronnie zobowiązujących zupełnie, korzyć miały obie strony, ponosiły odpowiedzialność omnis culpa, powództwo do ochrony lokatora actio locati, konduktora za pomocą actio conducti

Zlecenie (mandatum)

• mandatum - zleceniobiorca mandatariusz zobowiązał się wobec zleceniodawcy mandant do bezpłatnego wykonania określonych czynności w interesie zleceniodawcy lub osoby trzeciej; kontrakty dwustronnie zobowiązujące niezupełnie (dłużnikiem głównym był mandatariusz, w pewnych okolicznościach dający zlecenie mógł się stać dłużnikiem mandatariusza); zleceniobiorca po wykonaniu zlecenia winny przelać na mandanta wszystko to co uzyskał w wyniku wykonania mandatu, ale też sam nie powinien ponieść strat (mandant zobowiązany był zwrócić ewentualne nakłady i pokryć szkodę poniesioną w wyniku realizacji zlecenia); wygasało przez śmierć jednej ze stron, cofnięcie zlecenia ze strony mandanta i wskutek zrzeczenia się przez mandatariusza jeśli nie naraziło to na szkodę zleceniodawcy

• essentialia negotii

1. porozumienie stron

2. działania mandatariusza

3. interes mandata lub osoby trzeciej

• przedmiotem mandatu mogła być zarówno czynność faktyczna jak i czynność prawna; zlecone czynności miały raczej charakter pracy umysłowej, wymagającej pewnych kwalifikacji operae liberales, żądanie zapłaty stało w kolizji z dobrymi obyczajami, nie obrażało przyjęcie dobrowolnie zaoferowanego wynagrodzenia przez mandanta (mandant pamiętał o mandatariuszu przy sporządzaniu testamentu),

• za czasów pryncypatu mandatariusze domagają się wynagrodzenia za czynności honorarium, a prawo to sankcjonuje, realizacja roszczenia odbywała się w procesie cognitio extra ordinem

• zlecana czynność leżała na ogół w interesie zleceniodawcy (mandatum mea gratia) albo osoby trzeciej (mandatum aliena gratia), czynność leżąca jedynie w interesie mandatariusza (mandatum tua gratia) nie rodziła skutków prawnych - traktowano jako dobrą radę consilium

• w przypadku gdy zleceniobiorca miał występować wobec osób trzecich, mandatum zawierało w sobie implicite umocowanie do występowania w imieniu mandanta przy takich czynnościach, które do pełnej skuteczności wymagały zatwierdzenia ze strony mocodawcy ratihabitio

• mandatum qualificatum - może być wykorzystywany jako forma poręczenia, mandant zlecał mandatariuszowi aby udzielił pożyczki lub otworzył kredy dla osoby trzeciej (przeciwko pożyczkobiorcy przysługiwało mandatariuszowi powództwo o zwrot pobranej sumy condictio certae creditae pecuniae, niezależnie od tego imał on z tytułu zlecenia actio mandati contraria przeciwko mandantowi o wyrównanie szkody

• kontrakt mandatu leżał w interesie mandanta, ponosił odpowiedzialność omnis culpa; mandatariusz odpowiadał omnis cula; mandantowi przysługiwało actio mandati directa (skarga infamująca), a mandatariuszowi actio mandati cpntraria

Spółka (societas)

• societas - kontrakt konsensualny, na którego podstawie dwie lub więcej osób zwanych wspólnikami socii, zobowiązywało się do wzajemnych świadczeń w zamiarze osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego; nie miała osobowości prawnej (obowiązki i prawa socii); rozwiązanie następowało przez porozumienie odwrotne mutuo dissensu wszystkich socii, przez śmierć jednego z socii, a nawet wystąpienie ze spółki (spółka terminowa rozwiązywała się z upływem terminu; zrealizowanie celu, dla którego została zawarta, albo też gdy jego osiągnięcie stało się niemożliwe); po rozwiązaniu spółki kontrahenci likwidowali wzajemne stosunki zobowiązaniowe i własnościowe (w braku zgodności mogli dochodzić wzajemnych pretensji na drodze sądowej, za pomocą powództwa zwanego actio pro socio - charakter infamujący)

• essentialia negotii

1. porozumienie

2. wspólne świadczenia wnoszone do spółki

3. wspólny cel gospodarczy wszystkich wspólników

• wzajemne świadczenia wspólników mogły polegać na wkładzie każdego z nich do spółki albo jakiejś wartości majątkowej, albo własnej pracy; strony mogły zawiązać najszersze wspólnictwo wnosząc do spółki cały swój aktualny, a nawet przyszły majątek societas omnium bonorum, bardziej ograniczone spółki to societas unius negotiationis (cel to przeprowadzenie jednej albo wielu operacji gospodarczych przy użyciu wspólnych wkładów rzeczowych i wspólnej pracy; wkłady nie musiały być równe i mogły polegać na świadczeniu osobistym, wniesiony majątek stawał się własnością wspólników proporcjonalnie do ich wkładu; socii uczestniczą w zyskach i stratach w częściach równych chyba że ustalili inaczej (niedopuszczalna lwia spółka - societas leonina, jeden ze wspólników uczestniczy tylko w zyskach, a drugi tylko w stratach)

• każdy ze wspólników mógł prowadzić sprawy spółki, na podstawie kontraktu zlecenie prowadzenie można było powierzyć osobie trzeciej; każdy ze socii winien wykazać taką staranność, jaką normalnie okazuje wobec spraw własnych culpa levis in concreto

• zobowiązania zaciągnięte w imieniu spółki przeniesione były na wszystkich socii

Kontrakty nienazwane

• kontrakty nienazwane - dochodził do skutku w wyniku porozumienia między stronami, którego przedmiotem był przeważnie świadczenie dwustronne, przy czym jedna ze stron świadczenia swoje już spełniła, oczekując wzajemnego świadczenia od strony drugiej

• essentialia negotii

1. porozumienie, którego przedmiotem było świadczenie dwustronne

2. wykonanie tego świadczenia przez jedną ze stron

• pierwotnie porozumienia te uchodziły za zwykłe pacta i były niezaskrażalne

• rozwój kontraktów nienazwanych:

1. skarga o zwrot świadczenia - przyznaje stronie która świadczenie spełniła; środkiem procesowym było tu powództwo z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia condictio ob rem dati (jeśli spełnione świadczenie polegało na facere to powództwo to było nieskuteczne, wówczas actio doli)

2. wyrównanie szkody - przyznanie przez pretora actio in factum; wyrównanie szkody powstałej w wyniku niewykonania wzajemnego świadczenia, miało na celu ochronę negatywnego interesu umownego

3. wymuszenie spełnienia świadczenia - powództwo actio praescripis verbis; miało na celu ochronę pozytywną interesu umownego

• w kompilacji justyniańskiej sformułowano cztery typowe schematy, pod które podciągnięto kontrakty nienazwane, przedmiot świadczenia polegał albo na dare albo na facere

1. do ut des - przenoszę własność rzeczy w zamian na przyrzeczenie przeniesienia własności innej rzeczy (zamiana)

2. do ut facias - przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś

3. facio ut des - czynię cos w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności

4. facio ut facias - czynię coś w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś dla mnie

• kontrakt estymatoryjny (aestimatum) - polegał na oddaniu osobie trzeciej rzeczy oszacowanej w celu jej odsprzedaży, odbiorca zobowiązywał się albo zwrócić samą rzecz, albo uiścić sumę szacunkową; nadwyżkę pozostałą ze sprzedaży rzeczy ponad sumę szacunkową mógł zatrzymać dla siebie; duże zastosowanie w stosunku producentów z detalistami, chronił rynek rzymski przed towarami „bublami”; stanowił on prawdopodobnie w okresie prawa klasycznego podstawę do agere praescriptis verbis (oddawca mógł domagać się od odbiorcy wypełnienia przyrzeczonego świadczenia)

• zamiana (permutatio) - polegała na przeniesieniu przez jedną osobę własności jakiejś rzeczy na osobę drugą, w zamian za przyrzeczenie z jej strony przeniesienia własności innej rzeczy; nawet po wykonaniu świadczenia przez obie strony mogły one być wobec siebie zobowiązane z tej umowy, a to z tytułu wad fizycznych i prawnych rzeczy zamienionych; było zaskarżalne actio praescriptis verbis

• ugoda (transactio) - umowa, w której obie strony wzajemnie rezygnowały z dochodzenia spornych lub niepewnych roszczeń, regulując wątpliwe kwestie albo sporny stosunek, nie rozstrzygnięty na drodze sądowej; nadawano jej formę stypulacji; dzięki actio praescriptis verbis stała się również zaskarżalna ugada zawarta w sposób nieformalny

• precarium - stosunek, w którym jedna osoba oddawała osobie drugiej, na jej prośbę, jakąś rzecz lub prawo w bezpłatne używanie, z zastrzeżeniem zwrotu na każdorazowe wezwanie; jeśli oddana w precarium rzecz przynosiła pożytki, prekarzysta miał prawo pobrać je dla siebie; prekarzysta należał do grupy detentorów chronionych interdyktami posesoryjnymi; zwrotu rzeczy od prekarzysty domagał się właściciel za pomocą środka pozaprocesowego interdictum de precario; regulowało stosunki faktyczne między właścicielami a prekarzystą; w prawie justyniańskim precarium zaliczono w poczet kontraktów nienazwanych, chronione było przez actio praescriptis verbis

Pacta nuda i pacta vestita

Ogólna charakterystyka

• kontrakt nienazwany pacta tylko tedy rodził powództwo, jeśli jeden z kontrahentów świadczenie spełnił, goła umowa, bez takiego świadczenia, była niezaskarżalna nawet w prawie justyniańskim; pacta dochodziły do skutku w wyniku samego porozumienia między stronami

• pojęcie pactum występuje już w ustawie XII tablic (ugoda sądowa, układ ze złodziejem); pactum nie kreuje tu żadnych prawo dla układających się stron, lecz służy jedynie wygaszeniu sporu

• praktyka pretorska: pretor uznawał skuteczność takiej umowy zawartej między stronami, w której rezygnowały one z całkowitego lub częściowego rozstrzygania sporu aktualnego lub przyszłego na drodze sądowej (nie rodzi żadnego nowego stosunku prawnego, modyfikuje istniejący stosunek, nie jest źródłem nowej actio; może stanowić jedynie podstawę dla pretora do umieszczenia w formułce exceptio pacti na rzecz pozwanego

• pacta mogły zmierzać do modyfikacji stosunku obligacyjnego, redukcji uprawnień płynących z prawa rzeczowego; strony mogły modyfikować stosunek w ramach elementów nieistotnych i dodatkowych

• w stosunku obligacyjnym dość łatwo wykorzystywano exceptio pacti conventi w iudicium bonae fidei (sędzia winien uwzględnić całokształt okoliczności sprawy);

• każde pactum zmierzało albo do zwiększenia odpowiedzialności dłużnika (ad augendam obligationem) albo do jej zmniejszenia (ad minuendam obligationem); w ocenie jego skuteczności istotne znaczenie miał moment zawarcia pactum, strony mogły układać się w trakcie zawierania kontraktu głównego (pacta in continenti facta),a mogły też uczynić to po jego zawarciu (pacta ex intervallo); z uwagi na tendencje w prawie rzymskim do ochrony dłużnika (favor debitoris) nieskuteczne były pacta zmiększające odpowiedzialność dłużnika jeśli zostały dodane do kontraktu głównego już po jego zawarciu (pacta ex intervallo)

• pacta dodane do kontraktu bonae fidei w trakcie jego zawierania mogły być też zaskarżalne, ale ponieważ nie rodziły one własnej actio, ta oparta byłą na ochronie procesowej kontraktu, do którego pactum zostało dodane

• pacta adiecta - dodatkowe umowy w średniowieczu

• pactum zawarte przed procesem służy zrazu tylko do unicestwienia w drodze zarzutu procesowego skargi powoda wnoszonej wbrew układowi ( wraz z rozwojem iudicium bonae fidei, sędzia z urzędu, bez dodatkowej klauzuli w formule procesowej uwzględniał zawarte między stronami nieformalne porozumienie; porozumienie dołączone do kontraktu bonae fidei w trakcie jego zawierania chroni pretor ofensywnym środkiem procesowym w postaci actio z kontraktu do którego pactum zostało dodane)

• pactum i kontrakt łączy conventio, consensus - porozumienie stron; różnie je causa - przyczyna prawna, która występuje w kontraktach a brak jej w pactum

Pacta pretorskie

• pretor chronił, niektóre umowy, które w świetle ius civile nie rodziły obligatio, czynił to wtedy gdy doszedł do wniosku, iż wymaga tego zasada słuszności oraz dobrze pojęty interes społeczno-gospodarczy; celowi temu służyły oparte na jego imperium actiones in factum (takiemu pactum chronionym skargą in factum w średniowieczu nadano nazwę pacta pretorskie)

• określone stosunki prawne chronione przez actio in factum, z biegiem czasu uzyskały ochronę przez ius civile stając się źródłem obligatio w znaczeniu technicznym obligationes teneri: przechowanie, użyczenie; pacta pretorskie i pacta legitima zatrzymały się w swoim rozwoju (hermetyczność rzymskiego systemu kontraktowego ewolucja poglądu na pactum- stopniowe zacieranie różnić między kontraktem a pactum

• typowe pacta pretorskie

1. constitutum debiti - nieformalne przyrzeczenie wykonania w ściśle określonym terminie zobowiązania już istniejącego; przyrzec to mógł sam dłużnik constitutum debiti proprii, albo osoba trzecia constitutum debiti alieni; dłużnik zawierał najczęściej z wierzycielem takie pactum, gdy chodziło mu o odroczenie terminu świadczenia, wierzyciel chciał natomiast uzyskać dodatkowe zabezpieczenie wierzytelności (wierzyciel ma do wyboru dwa środki procesowe: powództwo ze starego zobowiązania oraz actio de pecunia constituta); constitutum nie miał w pełni charakteru akcesoryjnego (wierzyciel może z niego zrobić użytek nawet gdy ulegało przedawnieniu powództwo z zobowiązania głównego)

2. receptum argentarii - przyrzeczenie bankiera wobec osób trzecich (klienta), że pokryje cudzy dług istniejący albo mający powstać w przyszłości; pretor przyznawał actio recepticia; w prawie justyniańskim nastąpiła fuzja receptum argentarii i constitutum debiti przy zachowaniu nazwy constitutum

3. receptum naturarum, cauponum, stabulariorum - przejęcie przez właściciela statków, zajazdów i stajen zwiększonej odpowiedzialności za rzeczy umieszczone u nich przez podróżnych;

• w okresie republikańskim - odpowiedzialność sięga vis maior

• z początkiem pryncypatu - szkody wywołane w skutek przypadku zwykłego casus fortuitus

Receptum miało na uwadze ochronę przede wszystkim ubogich podróżnych

Pacta legitima

• pacta te uzyskały ochronę procesową w okresie dominatu, na podstawie konstytucji cesarskich; środkiem procesowym było powództwo condictio ex lege

• najbardziej typowe pacta legitima

1. pactum dotale - nieformalna umowa o ustanowieniu posagu; zaskarżalność wprowadzili Teodozjusz II i Walentynian III w roku 428

2. compromissum - umowa, w której strony powierzały prywatnemu sędziemu rozstrzygnięcie istniejącego między nimi sporu; w pr. klasycznym umowa taka uchodziła za niezaskarżalną chyba że strony wzmocniły ją stypulacjami karnymi; w 395r Arkadiusz i Honoriusz postanowili, że strony dochodzić mogą kar nawet bez zawarcia stypulacji; pełna zaskarżalność w prawie justyniańskim (przysięga stron i arbitra)

3. donatio - nieformalna umowa, na której podstawie jedna osoba darczyńca zobowiązuje się za zgodą drugiej strony obdarowanego kosztem swego majątku dokonać na jej rzecz przysporzenia pewnej korzyści majątkowej; umowa taka jako pactum nudum była niezaskarżalna aż do czasów Justyniana (w 531 wyposażył ją w skuteczną ochronę procesową - pacta legitima)

• w prawie klasycznym darowizna była zaskarżalna tylko w wypadku, jeśli darczyńca uczynił swoje przyrzeczenie w formie stypulacji (od umowy darowizny jako czynności zobowiązującej należy odróżnić wykonanie tejże umowy, które odbywa się przez czynność rozporządzającą- przeniesienie własności dokonane w formie mancipatio, in iure cessio albo traditio na przekazaniu wierzytelności obdarowanemu albo też na umorzeniu jego długu)

• darowizna jest czynnością bez podłoża ekonomicznego, w ius civile nie była popierana, istniało tam wiele ograniczeń takich nieodpłatnych przysporzeń majątkowych

• w 204 p.n.e. uchwalono lex Cincia de donis et muneribus, zabraniała ona darowizn ponad pewną wysokość, na rzecz osób obcych; miała ona na celu prawdopodobnie ochronę niezamożnych obywateli przed skłonnymi do przyjmowania łapówek urzędnikami; lex Cincia należała do leges imperfectae (darowizna dokonana wbrew zakazowi nie była ani karalna ani dotknięta sankcją nieważności); pretor chronił darczyńcę przez exceptio albo replicatio legis Cinciae (darczyńca, który darowizny nie dokonał donatio imperfecta, pozwany o jej wykonanie przez obdarowanego, mógł korzystać z exceptio; po jej wykonaniu donatio perfecta, jeżeli jej przedmiotem były rzeczy ruchome, mógł domagać się ich zwrotu za pomocą interdyktu i tu w wypadku obrony pozwanego korzystał z z replicatio legis Cinciae

• zakaz darowizny między małżonkami

• początek dominatu - utrudniono darowizny przez wprowadzenie obowiązku insynuacji (ujawnienie aktu w specjalnym rejestrze; zaniedbanie insynuacji - nieważność darowizny)

• negatywny stosunek do darowizny uległ pewnemu złagodzeniu w okresie dominatu; wprowadzono zaskarżalność nieformalnej umowy darowizny; obowiązek insynuacji darowizny jeżeli przekracza 500 solidów; wprowadzono możliwość odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego

Zobowiązania jak gdyby z kontraktów

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio)

• negotiorum gestio - zachodziło, gdy pewna osoba bez żadnego obowiązku podejmowała się z własnej inicjatywy prowadzenia jednej albo wielu spraw w interesie innej osoby (zastępstwo procesowe, płacenie podatków); z tego działania mógł powstać stosunek obligacyjny między podejmującym działanie negotiorum gestor / gestor, a tym w którego interesie działanie podjęto dominus negotii; brak wymogu consensusu

• wymogi:

1. działanie gestora - skierowane na prowadzenie cudzych spraw(jedna lub zespół czynności); cel: osiągnięcie efektu fizycznego lub prawnego;

2. zamiar prowadzenia cudzych spraw przez gestora

3. działanie gestora powinno zmierzać do osiągnięcia celu pozytywnego

• powstawało zobowiązanie gestora do prowadzenia podjętych spraw, aż do końca oraz interesu domini negotii; gestor zobowiązany był do zdania rachunku i przeniesienia na dominus negotii uzyskanych korzyści

• dominus negotii zobowiązany był do pokrycia wszystkich wydatków poniesionych przez gestora (nawet gdy działanie gestora nie przyniosło pozytywnego rezultatu); powinien go uwolnić od przyjętych na siebie zobowiązań

• dominus negotii i gestor odpowiadał za omnis culpa

• początkowo pretor chronił obie strony za pomocą actio in factum; później przyznawał powództwo cywilne bonae fidei; w justyniańskim:

1. dominus negotii - actio negotiorum gestorum directa

2. gestor - actio negotiorum gestorum contraria

Bezpodstawne wzbogacenie

• condictio - powództwo służące do realizacji tego roszczenia; powództwo stricti iuris, opiewało na dare oportere, pierwotnie celem było wydobycie tego co odbiorca rzeczywiście uzyskał, w procesie kognicyjnym zasądzano na zwrot wzbogacenia

• pierwotnie następowało przez nieuzasadnione nabycie prawa własności, później gdy wzbogacenie polegało na nabyciu innego prawa

• condictiones

1. condictio indebiti - była uzasadniona gdy spełnił świadczenie w błędnym przekonaniu o istnieniu długu; wymogi skuteczności powództwa:

• świadczenie polegające na dare musiało mieć na celu zaspokojenie wyimaginowanego długu causa solvendi

• spełniający świadczenie działać musiał pod wpływem błędu co do istnienia zobowiązania (w przeciwnym razie darowizna)

• przyjmujący świadczenie musiał być w bonae fidei co do tego, że mu ono przysługuje; świadome przyjęcie nienależnego świadczenia traktowano jako kradzież furtum

• condictio causa data causa non secuta - zachodzi gdy ktoś przeniósł na drugą osobę własność jakiejś rzeczy w oczekiwaniu wzajemnego świadczenia albo zdarzenia, które jednak nie nastąpiło; powództwo miało zastosowanie w kontraktach nienazwanych;

• condictio ob turpem causam - miała na celu zwrot przysporzenia dokonanego w celu powstrzymania kogoś od działania zakazanego przez prawo albo w celu skłonienia kogoś do wykonania jego obowiązku; powództwo nie miało zastosowania jeśli udzielający przysporzenia sam uczestniczył w niemoralnym akcie

• condictio ob iniustam causam - wnoszona przeciw osobie, która uzyskała przysporzenie majątkowe w wyniku czynności przez prawo zakazanej, ale mimo to w pełni skutecznej

• condictio sine causa - uzasadniona byłą wówczas, gdy zachodziły jakieś inne bezpodstawne wzbogacenia, a brak było podstaw do żądania ich restytucji

Przypadkowa wspólność majątkowa (communio incidens)

• wspólnota majątkowa, oprócz uprawnień natury rzeczowej współwłasność rodzi też stosunki obligacyjne między współwłaścicielami; jeśli powstała wspólnota majątkowa jest rezultatem zawartej między wspólnikami umowy, co ma miejsce w przypadku kontraktu spółki, wewnętrzne stosunki takich wspólników, ich prawa i obowiązki wobec rzeczy wspólnej, reguluje zawarty kontrakt

• communio incidens - współwłasność powstała bez udziału współwłaścicieli, z mocy zdarzeń od ich woli niezależnych (Justynian zaliczał ja do obligationes quasi ex contractu); jak długo trwa współwłasność, uczestniczący w niej zobowiązani są do umożliwienia sobie wzajemnego korzystania z rzeczy (ponoszenie wydatków proporcjonalnie do udziałów, zyski tak samo); odpowiadają do granic culpa in concreto; każdy ze współwłaścicieli miał możliwość wystąpienia ze wspólności, a służya temu celowi actio familiae erciscundae (współwłasność z mocy spadkobrania), actio communi dividundo (współwłasność powstała w jakikolwiek inny sposób)

• w procesach działowych pretor formułował w adiudicatio (strony procesowe mogły być w różnym stopniu zasądzone lub uwolnione wyrokiem); o wyroku decydował rodzaj rzeczy podlegającej działowi; rzecz niepodzielna mogła być przysądzona jednemu uczestnikowi postępowania na wyłączność własność, z obowiązkiem spłaty udziałów pozostałych współwłaścicieli; sędziowie orzekali o partycypowaniu poszczególnych wspólników w wydatkach na rzecz i o korzyściach z niej płynących praestationes personales

Opieka

• opiekun w zakresie zarządu majątkiem pupila odpowiadał do granic culpa in concreto; pupil dochodził pretensji za pomocą actio tutelae directa, opiekun actio tutelae contraria, obie skargi byłu actiones bonae fidei

• nie powstawała z mocy umowy między opiekunem, a pupilem

Zapis testamentowy (legatum)

• dziedzic był zobowiązany wydać zapisobiercy rzecz należącą do spadku, lub własną, albo nawet należącą do osób trzecich legatum per domnationem, bądź zezwolić na to, by zapisobierca sam sobie zabrał rzecz zapisaną legatum sinendi modo; kompilatorzy justyniascy zaliczyli go do obligationes quasi ex contractu; środkiem procesowym do wymuszenia świadczenia ze strony dziedzica była actio ex testamento

Zobowiązania z deliktów i jak gdyby deliktów

O deliktach i jak gdyby deliktach w ogólności

• crimina publica - przestępca prawa publicznego; popełniał on przestępstwa, które godził w interes publiczny, ścigane były w publicznym procesie karnym; sankcje: chłosta, kary pieniężne, mutulacyjne, praca w kopalniach, wygnanie, kara śmierci - NIE DELIKTY

• delicta privata - obejmuje czyny, które według ówczesnych wyobrażeń rzymskich naruszały wyłącznie dobro jednostki czy też grupy tych jednostek familia, gens; ścigane z inicjatywy tych, których dobro było zagrożone (niektóre delikty w okresie późniejszym ścigane były publicznie przez wnoszenie actio popularis)

• obligatio rodziły delikty uznawane przez ius civile; Gaius wymienia 4: kradzież furtum, rabunek rapina, bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy damnum iniuria datum, zniewaga iniuria; inne przestępstwa rodziły actio actiones teneri (udzielał pretor)

• dochodzenie roszczeń ex delicto, skarga może zmierzać do

1. zasądzenie sprawcy na kwotę pieniężną - poena

2. uzyskanie odeń pieniężnego odszkodowania - rei persecutoria

3. ma na celu jedno i drugie - actiones mixtae

• ukaranie sprawcy ma charakter osobisty, nie dotyka dziedziców (później przyznano poszkodowanemu skargę przeciwko dziedzicowi sprawcy - o ile wzbogacił się on wskutek czynu przestępczego spadkodawcy); zasądzona kwota trafia w ręce poszkodowanego

• nie wchodziła do spadku pierwotnie sama wierzytelność z deliktu; pretorzy zaczęli dziedzicom poszkodowanego actiones przeciw sprawcom przestępstwa (roszczenie z przestępstwa mogło być dochodzone tylko wtedy gdy spadkobierca powoda doprowadził proces z przestępcą do litis contestatio - również spadkobierca pozwanego odpowiadał z deliktu)

• obligatio cumulativa - jeśli przestępstwo popełnione zostało przez kilka osób zapłata kary poszkodowanemu przez jednego z nich nie uwalniała pozostałych wspólsprawców

• zapłacenie kary nie zwalniało sprawcy od naprawienie szkody (chyba że actio mixta, dochodzona od sprawcy kwota pieniężna obejmowała obydwa składniki odpowiedzialności deliktowej)

• za przestępstwa popełnione przez alieni iuris odpowiadał ten kto miał nad nimi władze - odpowiedzialność noksalna

• podobne reguły rządziły z zobowiązaniach powstałych quasi ex delicto (przypadki ścigane pretorskimi skargami in factum)

• według podobnych zasad odpowiadał właściciel zwierzęcia za wyrządzoną przez nie szkodę (ustawa XII tablic); powództwo actio de pauperie; właściciel może się uwolnić od odpowiedzialność przez wydanie zwierzęcia poszkodowanemu (tylko wtedy gdy uznano zachowanie zwierzęcia za anormalne contra naturam); kiedy rozmiary szkody przewyższały wartość zwierzęcia, poszkodowany mógł przy zranieniu ciała domagać się odszkodowania w zależności od uznania sędziego; przy rzeczach mógł domagać się duplicum

Delikty

Kradzież (furtum)

• uregulowane w ustawie XII tablic; pierwotnie wymogiem odpowiedzialności złodzieja było jakiekolwiek przemieszczenie rzeczy cudzej z zamiarem jej przywłaszczenia; później poszerzono je, obejmując w końcu jakiekolwiek zachowanie się sprawcy, mające na celu pozbawienie właściciela możliwości władania rzeczą ruchomą (nie musiało polegać na fizycznum odprowadzeniu amotio rzeczy; pod koniec republiki prawnicy rzymscy uściślają pojęcie przestępstwa przerzucając punkt ciężkości z jednej strony na obiektywny element zetknięcia contrectatio się z rzeczą, z drugiej zaś na subiektywną chęc zysku animus lucri faciendi) dwa rodzaje

1. furtum manifestum - złapanie złodzieja na kradzieży in flagranti; złodzieja tam schwytanego (z bronią) można było zabić na miejscu po uprzednim wezwaniu świadków (jeżeli nie można było obezwładnić); przyprowadzano złodzieja przed pretora, kara chłosty (jeśli wolny przysądzano go w niewolę okradzionemu ; jeśli niewolnik strącano ze Skały Tarpejskiej; taka sama sankcja u złodzieja, u którego znaleziono rzecz w wyniku rewizji przeprowadzonej przez poszkodowanego - opaska wokół bioder ,a w ręku trzymał misę lance et licio, by nie podrzucono rzeczy podejrzanemu); z biegiem czasu pretor wprowadził karę czterokrotnej wartości quadruplum (w tej postaci zachowano w kompilacji justyniańskiej); powództwo przyznane okradzionemu actio furti manifesti (na quadruplum), powództwo infamujące, actiones poenales

2. furtum nec manifestum - nie schwytano złodzieja na kradzieży; gdy udowodniono, kara grzywny na duplicum wartości skradzionej rzeczy; powództwo przyznane okradzionemu actio furti nec manifestii (na duplum), powództwo infamujące, actiones poenales

• definicja Paulusa: furtum est contrectatio rei fraudolosa lucri faciendi gratia vel ipsius rei vel etiam usus eius possessionisve; trzy elementy składpwe

1. zabór rzeczy, jej używanie, posiadanie - element obiektywny; poza normalnym zaborem rzeczy furtum rei obejmowało ono nadto furtum usus, czyli kradzież używania (depozytariusz używając rzeczy oddanej do przechowania), oraz furtum possessionis, kradzież posiadania (bezprawne zagarnięcie rzeczy przez właściciela, który oddał ją w cudze władanie)

2. zły zamiar - element subiektyywny, musiał towarzyszyć aktowi zaboru; określano go później animus furandi

3. pobudka - polega na tym, że przestępstwo popełniono z chęci zysku lucri faciendi gratia

• niezależnie od grzywny złodziej musiał wydać rzecz skradzioną właścicielowi (domagać się za pomocą środków petytoryjnych, albo cndictio furtiva- korzysta gdy zawodzą środki petytoryjne)

Rabunek (rapina)

• rapina - postać kradzieży kwalifikowanej, polegająca na zagarnięciu rzeczy, najczęściej przez zorganizowaną grupę, przy użyciu gwałtu; pierwotnie kwalifikowano je jako furtum manifestum; od 76 p.n.e. przyznawano odrębne powództwo actio vi bonrum raptorum opiewające na quadruplum w ciągu roku, po roku zaś na simplum (pojedyncza wartość)

• Justynian postanowił, że w ramach przysądzanego z tytułu rabunku quadruplum mieści się wartość rzeczy w postaci simplum oraz kara poena w postaci triplum (wartość potrójna)

Zniewaga (iniuria)

• iniuria - zamierzone i sprzeczne z prawem nieuszanowanie cudzej osobowości za pomocą czynów lub słów(wg pretora; czyn powodował szkodę natury fizycznej i moralnej - ujma na honorze lub dobrym imieniu); bezprawne zachowanie się dość zróżnicowane pod względem natury, godziło w nietykalność osobistą, godność ludzką, a także w swobodę pewnych działań

• Gaius i Paulus wywodzą przestępstwo iniurii z ustawy XII tablic, regulowała ona trzy odrębne stany faktyczne:

1. membrum ruptum - ciężkie okaleczenie połączone z utratą części ciała, jeżeli nie uzgodniono odszkodowania, sprawca podlega karze talionu

2. os fractum - złamanie kości, odszkodowanie 300 asów, 150 asów niewolnik

3. czynne naruszenie nietykalności cielesnej - zagrożone karą 25 asów

• wg. paulusa pierwotnie istniały dwie skargi z tytułu iniurii; pierwsza opierając się na ustawie XII tablic służyła do ścigania różnych postaci tego przestępstwa, wymienionych w ustawie; druga operiała się na ius honorarium a wprowadził ją pretor w celu ścigania wszelkich czynów bezprawnych godzących w dobre obyczaje rzymski contra bonos mores

• z czasem według pretora poszkodowany powód powinien w formułce sam określić na czym polegała inkryminowany czyn, pozostawiając oszacowanie szkody aestimare dyskrecjonalnej decyzji sądu; w przypadkach ciężkich iniuria atrox szkodę tę szacował pretor i stanowiła ona dla sądu górną granicę, na jaką mógł być zasądzony sprawca deliktu

• delikt był rozpatrywany przed kolegium sędziów rekuperatorów

• Ulpian informuje nas, iż edykt pretorski zawierał edictum generale, przewidujący odpowiedzialność sprawcy z actio iniuriarum aestimatoria; poza edictum generale ściganie bezprawnych czynów przewidywać miało również specjalne edykty (przypadki określone jako convicium, adepmtata pudicitia obraza skromności kobiecej lub młodocianych, ne quid infamandi causa fiat pohańbienie innej osoby)

• Lex Cornelia de iniuriis regulująca odpowiedzialność sprawcy za takie czyny jak uderzenie kogoś pulsare, bolesne pobicie verberare, forsowne najście cudzego domu domum introire; przestępstwa te ścigane były odtąd jako crimina publica (proces karny publiczny); Justynian pozostawił poszkodowanemu wybór jednego z dwóch trybów postępowania (odszkodowanie w procesie cywilnym; ukaranie w publicznej extraordinaria cognitio)

• Actio iniuriarum miała charakter noksalny (alieni - dzierżyciel władzy; mógł się uwolnić od odpowiedzialności przez wydanie sprawcy poszkodowanemu noxae deditio; jeśli aktu iniurii dopuszczono się wobec osoby alieni iuris, legitymowanym do wytoczenia actio iniuriarum był także właściciel niewolnika lub pater familias - może zastąpić go syn)

• Actio iniuriarum należał do kategorii actiones famosae (ujma na czci zasądzonego); uwolnienei pozwanego dawało mu prawo do domagania się w drodze powództwa wzajemnego iudicium contrarium 1/10 tego czego żądał od niego powód; nie była skuteczna przeciw dziedzicom sprawcy, ani nie przysługiwała dziedzicom poszkodowanego chyba że proces przed śmiercią którejkolwiek ze stron doprowadzony został do litis contestatio

Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (damnum iniuria datum)

• damnum iniuria datum - polega na bezprawnym uszkodzeniu bądź zniszczeniu cudzej rzeczy (niektóre przypadki uregulowano już w ustawie XII tablic; kompleksowo uregulowano je w lex Aquilia z roku 286r p.n.e., miał na celu ochronę plebejuszy, poświęca temu dwa rozdziały

1. I rozdział - regulowałbezprawne zabicie cudzego niewolnika albo czworożnego zwierzęcia należącego do kategorii pecus (zwierzę domowe); sprawca szkody odpowiadał za najwyższą wartość zabitego niewolnika lub zwierzęcia jaką miał niewolnik lub zwierzę w ciągu roku poprzedzającego zabicie

2. III rozdział - bezprawne zranienie niewolnika i zwierząt wymienionych w rozdziale pierwszym, o zabiciu lub zranieniu innych zwierząt oraz o uszkodzeniu lub zniszczeniu cudzych rzeczy; sprawca szkody odpowiadał na najwyższą wartość rzeczy uszkodzonej, jaką miała ona w ciągu 30 dni przed wyrządzeniem szkody, kara duplum, gdy sprawca bronił się w procesie przez negację; powód realizował roszczenie za pomocą actio legis Aquiliae, albo damnum iniuriae actio

• II rozdział regulował odpowiedzialność adstypulatora, który bez zgody i wbrew interesom stypulatora umorzył należny dług (nie dotyczy uszkodzenia rzeczy, lecz szkody damnum wywołanej w cudzym majątku w inny sposób - stosowanie tego przepisu szybko wyszło z użycia); z chwilą wykształcenia kontraktu konsensualnego zlecenia stosunki obligacyjne między stypulatorem i adstypulatorem regulowane był na podstawie tego kontraktu, a roszczenia z tytułu umorzenia długu przez adstypulatora dochodził wierzyciel główny na podstawie actio mandati directa (chyba, że pozwany zaprzeczał twierdzeniom powoda, wówczas powód mógł oczekiwać, iż pozwany zostanie zasądzony na duplicum wyrządzonej mu szkody)

• Określenie wysokości odszkodowania ze strony pozwanego na kwotę najwyższej wartości rzeczy, jaką miała ona przed jej zniszczeniem lub uszkodzeniem (1 rok albo 30 dni) powodować mogła niekiedy poważne obostrzenie odpowiedzialności sprawcy deliktu

• Ustawa akwiliańska, jakkolwiek w przedmiocie swego uregulowania stanowiła ogromny krok naprzód w porównaniu z ustawą XII tablic; wymogiem jej zastosowania było:

1. szkoda była rezultatem bezpośredniego oddziaływania na rzecz, damnum corpore corpori datum

2. rzecz została rzeczywiście uszkodzona; sprawca nie odpowiadał, jeśli rzecz nie została wprawdzie uszkodzona, ale de facto wyjęta została spod władztwa poszkodowanego

3. szkoda powstała z działania (damnum datum), a nie z zaniechania

4. szkoda wyrządzona była bezprawnie (damnum iniuria datum)

• odpowiedzialność opierała się przeto na przesłankach natury obiektywnej, a nie subiektywnej; roszczenie odszkodowawcze przysługiwało pierwotnie tylko właścicielowi kwirytarnemu uszkodzonej rzeczy, wysokość określano według wartości rzeczy, a nie według interesu

• z czasem odstąpiono od zasady odpowiedzialności sprawcy do wysokości wartości rzeczy damnum emergens, a uwzględniano również interes interesse

• z czasem sprawca, który tylko pośrednio przyczynił się do uszkodzenia lub zniszczenia cudzej rzeczy , odpowiadał z actio utili ex lege Aquilia (jeśli rzecz nie została zniszczona lub uszkodzona, lecz de facto wyszła spod władania właściciela, pretor udzielał przeciw sprawcy czynu actio in factum ad exemplum legis Aquiliae (też gdy z zaniechania)

• stosunkowo szybko zerwano z zasadą odpowiedzialności opartej na przesłance natury przedmiotowej, jaką była bezprawność czyni iniuria; za czasów Gaiusa już wyłącznie odpowiedzialność opierała się na przesłankach natury podmiotowej

1. wina pozakontraktowa (wina akwiliańska) - nieprzejawianie chociażby najmniejszej staranności przez osobę uszkadzającą rzecz cudzą (obowiązek staranności wynikał z obowiązującego porządku prawnego)

• kompilatorzy justyniańscy poddali przeróbkom klasyczne fragmenty, a owocem ich było przyznanie actio legis Aquiliae - actio directa (przy umniejszeniu wartości wskutek uszkodzonej rzeczy albo zmiany jej substancji

• problem związku przyczynowego stapia się z kwestią winy i dlatego nie przejawiają predylekcji ku wyodrębnieniu związku przyczynowego jako nieodzownej przesłanki odpowiedzialności za skutek przestępnego działania (przypadek fryzjera)

• kazuistyczne rozstrzygnięcia zawarte w Corpus Iuris Civilis odnoszące się zwłaszcza do winy i szkody, poddane dalszemu opracowaniu w doktrynie prawa natury pozwoliło na sformułowanie ogólnej zasady odpowiedzialności deliktowej (zawinione wyrządzenie szkody w cudzym majątku nakłada na sprawcę obowiązek jej naprawienia)

Zobowiązania jak gdyby z deliktów

Iudex qui litem suam fecit

• sędzia, który przy rozstrzyganiu sporu naruszył swoje obowiązki, narażając w ten sposób jedną ze stron na szkodę majątkową

• powództwo miało na celu wynagrodzenie szkody, przyznawane którejkolwiek ze stron; sędzia odpowiadał nie tylko gdy udowodniono m zły zamiar dolus, lecz także wtedy, gdy w postępowaniu sądowym wykazał brak roztropności imprudentia (wydanie wyroku z obrazą prawa i nfraudem legis, na pomyłce w obliczeniu kwoty należnej którejkolwiek ze stron, a nawet zaniedbaniu terminu ); nie miało zastosowania w stosunku do sędziego skorumpowanego (kara śmierci)

Effusum vel deiectum

• szkoda wyrządzona przez wylanie albo wyrzucenie czegoś przez okno (podstawa odpowiedzialności z lex Aquilia)

• pretor przyznał poszkodowanemu actio de effusis vel deiectis przeciwko osobie zajmującej mieszkanie habitator, w którym sprawca przebywał

• przy szkodzie materialnej zasądzenie opierało się na duplum wyrządzonej szkody actio mixta; przy zranieniu człowieka wolnego wysokość zależała od uznania sędziego (zabicie, kara 50000 sesterców); kwoty mógł domagać się każdy actio popularis, kto mając zdolność procesową zamierzał w ciągu roku wnieść powództwo przeciwko osobie odpowiedzialnej

Positum aut suspensum

• spowodowanie zagrożenia bezpieczeństwa na drogach publicznych przez wystawienie lub zawieszenie czegoś na budynku pociągało za sobą odpowiedzialność sprawcy w kwocie 10000 sesterców; pretor przyznawał w takim przypadku powództwo actio de posito vel suspenso każdemu, kto mając zdolność procesową zamierzał je wnieść przeciwko sprawcy zagrożenia

Odpowiedzialność właścicieli statków, oberży i stajen

• niezależnie od ryzyka jakie ponosił (na podstawie receptum) za przypadkową utratę rzeczy, odpowiadał na podstawie pretorskiej actio in factum z tytułu uszkodzenia lub kradzieży rzeczy klienta dokonanej przez własnych pracowników; skarga opierała na duplicum skradzionej bądź celowo uszkodzonej rzeczy

Prawo spadkowe

Pojęcie spadku

• prawo spadkowe gwarantowało realizację woli zwierzchnika familijnego nawet po jego śmierci

• swoboda testowania wykształcona już w okresie ustawy XII tablic ograniczana stopniowo przez dziedziczenie konieczne (przeciwtestamentowe)

• spadkobranie - wejście w ogół praw, które posiadał zmarły; rzymskie prawo spadkowe hołdowało zasadzie sukcesji uniwersalnej (dziedzic/heredes wstępował w ogół stosunków prawnomajątkowych po zmarłym, z mocy jednorazowego aktu; następowało zlanie się majątku spadkobiercy z majątkiem spadkodawcy, prawo i obowiązki przechodziły na dziedzica)

• ze śmiercią osoby uprawnionej gasły służebności osobiste, inne prawa majątkowe o takim samym charakterze; na dziedzica nie przechodziły zobowiązania spadkodawcy do uiszczenia kary z tytułu popełnionego przestępstwa

• w wyniku spadkobrania dziedzic stawał się właścicielem rzeczy należących przed śmiercią do spadkodawcy, nabył jego prawa rzeczowe, stawał się wierzycielem jego dłużników i dłużnikiem jego wierzycieli

• dziedzicem był ten kto został powołany do spadku/delatiohereditatis i spadek ten nabędzie/acquisitio hereditatis

• trzy sposoby powołania do spadku na podstawie ius civile

1. secundum tabulas - testamentowe; miało pierwszeństwo przed beztestamentowym, a oba te sposoby wzajemnie się wykluczały; w parze mogło iść z przeciwtestamentowym (obalenie części test);

2. ab intsetato - beztestamentowe

3. contra tabulas - przeciwtestamentowe

• powołanie do spadku na podstawie prawa pretorskiego

1. bonorum possessio - pretor udzielał go temu kto na macy ius civile nie miał w ogóle prawa do spadku, albo nie miał go tylko w danym przypadku; mógł udzielić komuś bonorum possessio gdy brak było w danym momencie dziedzica ius civile (dziedzic pretorski utrzymywał się tak długu jak dziedzic ius civile nie dochodził swojego prawa); pretor mógł wprowadzić w spadek dziedzica własnego i to wbrew ius civile civilis corrigendi gratia (reformuje niesłuszne zasady spadkobrania)

Dziedziczenie testamentowe

• testament - jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, ustanawiające dziedzica; nie wymagał oświadczenie woli dziedzica, powodował bezpośrednią zmianę dotychczasowego stanu prawnego, regulował stan prawny dopiero po śmierci; najważniejszym elementem testamentu było ustanowienie dziedzica (rozporządzenie ostatnie woli bez ustanowienia dziedzica było co najwyżej traktowane jako kodycyl)

• kodycyl/codicillus - listowna prośba skierowana przez spadkodawcę do dziedzica beztestamentowego lub osoby obdarowanej w testamencie o wypełnienie jakichś rozporządzeń; kodycyl mógł być potwierdzony w testamencie, miał on na celu uzupełnienie dziedziczenia testamentowego i beztestamentowego; klauzula kodycylarna - postanowienie, że testament w razie nieważności ma być traktowany jako kodycyl (dziedzic był traktowany jako fideikomisariusz uniwersalny

• wydziedziczenia mogły być uregulowane jedynie w testamencie

• najstarszy testament miał charakter publiczny i ustny sporządzano go na zgromadzeniu ludowym/testamentum comitiis calatis, a żołnierz mógł oświadczyć w szyku bojowym/testamentum in procinctu

• testament mancypacyjny - pierwszy testament prywatny, w obecności 5 świadków i libripensa testator sprzedawał swój majątek powiernikowi/familiae emptor, który brał na siebie obowiązek spełnienia rozporządzeń nałożonych na niego przez testatora w formule ustnej/nuncupatio (zastąpione tabliczkami woskowymi/tabulae testamenti, które były pieczętowane przez osoby uczestniczące w mancypacji); po koniec republiki testator przedkładał 7 świadkom tabliczki oznajmiając, że jest to jego ostatnia wola

• testament prawa pretorskiego - tabulae testamenti na podstawie, których pretor udzielał bonorum possessio; dziedzic utrzymywał się dopóki silniejszy od niego dziedzic ius civile nie zażądał wydania spadku; od czasów Antoninusa Piusa bonorum possessor mógł żądaniu dziedzica ius civile przeciwstawić exceptio doli, tym samym jego bonorum possessio stało się cum re

• w prawie poklasycznym Teodozjusz II i Walentynian III w 439r zastępują wymóg pieczęci 7 świadków wymogiem złożenia przez nich podpisów (papirus)

• testament holograficzny - wprowadzony przez Teodozjusza II i Walentyniana III w 446r, wymogiem było aby testator sporządził go własnoręcznie

• testamentum apud acta conditum - oświadczenie ostatniej woli podyktowane do protokołu sądowego

• testamentum principi oblatum - akt wręczany cesarzowi

• wymogi testamentu za czasów Justyniana - obecność 7 świadków i ich pieczęcie, zasada unitas actus, podpisy testatora i świadków (testamentum triperititum)

• nadzwyczajne formy testamentu - wymogi były albo obostrzone albo złagodzone (testament w czasie zarazy, testament żołnierski, ustny testament ojca, w którym powoływał do spadku własne dzieci w obecności 2 świadków)

• testamenti factio activa - zdolność wymagana do sporządzenia testamentu

• testamenti factio passiva - wymagana przy testowaniu; każdy obywatel rzymski sui iuris

• istotnym wymogiem dotyczącym testowania jest zdolność do czynności prawnych oraz zdolność majątkowa

• w prawie justyniańskim powołanie do spadku własnego niewolnika traktowano eo ipso jako jego wyzwolenie

• ustanowienie dziedzica było najistotniejszym wymogiem testamentu, w prawie klasycznym musiało nastąpić na samym początku w jez łac tryb rozkazującym; gdy kilku dziedziców testator powinien ustalić ich udziały (jeżeli nie określił to po równo); testator nie mógł ograniczyć powołania ani terminem początkowym/ dies a qou anie końcowym dies ad quem;

• cautio Muciana - zezwalano na objęcie spadku, nakładając jedynie obowiązek jego zwrotu w przypadku niespełnienia warunku

• substytucja - obok powołanego w pierwszej kolejności dziedzica/heres institutus testator powoływał jeszcze do spadku kogoś w dalszej kolejności/heres substitutus, stawał się dziedzicem tylko wtedy jeśli powołany w pierwszej kolejności nie chciał lub nie mógł spadku nabyć (podstawienie pospolite/substitutio vulgaris); podstawienie pupilarne/substitutio pupillaris - ojciec powoływał do spadku niedojrzałego syna i dla niego ustanawiał subsytuta gdyby syn zmarł przed dojściem do pełnoletności; substitutio quasi-pupillaris - testator mógł dla swego descedenta chorego umysłowo powołać substytuta na wypadek gdyby zstępny ten zmarł przed wyzdrowieniem

• testament mógł być odwoływany za życia testatora, odwołanie przez sporządzenie nowego testamentu według ius civile albo przez zniszczenie dokumentu według prawa pretorskiego (zgodnie z prawem Justyniańskim testament można było odwołać po 10 latach od jego sporządzenia)

Dziedziczenie beztestamentowe

• ab intestato - miało miejsce tylko wtedy gdy zmarły nie pozostawił testamentu albo testament jego został unieważniony; 3 systemy dziedziczenia

1. według ustawy XII tablic - trzy klasy dziedziców:

• sui heredes - wszystkie osoby, które znajdowały się pod władzą zmarłego i w momencie jego śmierci stawały się osobami sui iuris, spadek dzielono in capita, w miejsce syna wchodzili jego zstępni agnacyjni (dziedziczenie in stripes)

• proximi agnati - najbliżsi krewni agnacyjni, którym spadek przypadał w częściach równych; dziedziczyli gdy brak dziedziców powołanych w pierwszej klasie

• gentiles - współrodowcy zmarłego noszący wspólne nazwisko

• system pretorski - cztery klasy dziedziców

• unde liberi - dzieci spadkodawcy, in capita, in stripes

• unde legitimi - wymienieni byli w ustawie XII tablic

• unde cognati - krewni kognacyjni do VI stopnia w linii bocznej

• unde vir et uxor - mąż lub żona jeśli w momencie śmierci któregoś z nich istniało miezy nimi iustum matrimonium

Innowacją było wprowadzenie successio ordinum et gradum (sukcesja klas i stopni)

3. Justynian - cztery klasy

• descendenci - in capita in strpies

• ascendenci, rodzeni bracia i siostry zmarłego tudzież ich zstępni - in leas ( ½ wstępni ojca, ½ wstępni matki)

• rodzeństwo przyrodnie i ich zstępni - według głów i szczepów

• dalsi krewni kognacyjni - bliższy wyklucza dalszego

Wdowa dziedziczyła po mężu tylko wtedy, gdy uchodziła za ubogą, otrzymywała ¼ spadku gdy zmarły pozostawił więcej niż troje dzieci (jeżeli inaczej to w częściach równych); w braku dziedziców ustawowych spadek po wojskowym przypadał legionowi, po duchownym kościołowi, a w większości pozostałych przypadków fiskusowi

Dziedziczenie przeciwtestamentowe

• formalne dziedziczenie przeciwstestamentowe - polegało na ochronie przed pominięciem w testamencie najbliższych członków wspólnoty familijnej zmarłego; testator nie mógł w testamencie pominąć milczeniem/praeterire sui heredes, lecz musiał albo powołać ich do spadku, albo wydziedziczyć/exheredare; syna musiał wydziedziczyć imiennie/nominatim (pominięcie syna powoduje nieważność), a córkę i wnuki wystarczało wydziedziczyć klauzulą inter ceteros; pominięcie pogrobowca/sui postumi powodowało nieważność testamentu

• materialne prawo dziedziczenia konieczngo - z końcem republiki w praktyce sądowej pojawia się możliwość obalenia testamentu przez najbliższych dziedziców ustawowych, którym w spadku nie pozostawiono chociażby części tego co otrzymaliby na podstawie dziedziczenia beztestamentowego (zachowek); pominięty mógł żądać wydania spadku za pomocą zwykłego powództwo przysługującego dziedzicom hereditatis petitio a dziedzice testamentowi nie mogli powoływać się na swe prawa ex testamento (testament uznawano za sporządzony przez osobę niezdolną do czynności prawnych

• pretor modyfikuje cywilny porządek dziedziczenia koniecznego wprowadził obowiązek wydziedziczenia nie tylko sui lecz także liberi (pretor udzielał pominiętemu bonorum possessio contra tabulas w części jaką by otrzymał gdy było beztest)

• querela inofficiosi testamenti - skarga dostępna innym dziedzicom koniecznym wnoszona najpierw przed sąd centumwiralny, a po jego zaniku w cognitio extra ordinem; legitymowany czynnie dziedzice koniecznie (descendenci, ascendenci oraz bracia i siostry testatora), korzystać z niej mógł tylko ten kto w danym przypadku dziedziczyły, gdyby testamentu nie sporządzono (traci prawo do jej wniesienia ten kto w jakiejkolwiek postaci otrzymał ze spadku co najmniej ¼ tego co otrzymałby jako dziedzic beztestamentowy)

• Justynian podnosi wartość zachowku do 1/3 a w niektórych przypadkach do 1/2

• prawo do obalenia całego testamentu przyznał Justynian takiemu dziedzicowi koniecznemu któremu w spadku nie pozostawiono niczego, otrzymując mniej aniżeli wynosiłą jego pars legitima domagać się mógł tylko domagać się odpowiedniego uzupełnienia zachowku za pomocą actio ad supplendam legitimam

• w noweli 115 Justynian zespolił formalne i materialne dziedziczenie przeciwtestamentowe (ascendenci i descendenci nie mogli wzajemnie ani pomijać się w testamentach ani też wydziedziczać, jedni i drudzy mieli obowiązek wzajemnego testamentowego powoływania się do spadku przynajmniej do wysokości odpowiadającej pars legitima, pozostawienie mniejszego udziału upoważniało poszkodowanego do wniesienia actio ad supplendam legitimam, a całkowite jego pominięcie bez słusznej przyczyny dawało prawo pominiętemu do dziedziczenia beztestamentowego

• roszczenie o zachowek miało charakter osobisty i gasło wraz ze śmiercią uprawnionego; querela przedawniała się początkowo z upływem 2 lat, później zaś 5 lat

Nabycie spadku i jego skutki. Ochrona prawa spadkobierców

• dziedzicem stawał się ten kto został powołany do spadku i spadek nabył

• osoby, które stawały się dziedzicami ipso iure już w momencie otwarcia spadku to heredes domestici (wszyscy którzy wchodzili w skład familii zmarłego podlegających jego władzy; sui heredes, wyzwoleni niewolnicy) - dziedzice konieczni/heredes necessarii

• dla heredes suiet necessarii pretor wprowadził pewne ulgi (gdy w spadku pasywa przewyższały aktywa udzielał on dziedzicowi beneficium abstinendi - możliwość wstrzymania się od przyjęcia spadku, przez niemieszanie się do jego spraw/hereditati se non immiscere, pretor udzielał wtedy bonorum possessio dalszym dziedzicom beztestamentowym, a w razie braku otwierał licytacje, nie przysługiwało niewolnikowi)

• heredes extranei/pozostali dziedzice nabywali spadek w wyniku oświadczeń woli/voluntas zwani byli heredes voluntarii; nabycie spadku przez takie oświadczenie to actio hereditatis

• najstarszą formą oświadczenia woli o nabyciu spadku był formalny akt cretio; później stosowano gdy testator nakazał ją w testamencie; w innych przypadkach dziedzic mógł wolę nabycia spadku przedstawić przez czynności dorozumiane/ pro herede gestio; nabycie przez nieformalne oświadczenie woli nuda voluntas

• nabycie bonorum possessio nie następowało ipso iure; każdy dziedzic pretorski musiał od pretora wyjednać bonorum possessio; pretor określał terminy, w których powołani mieli wystąpić do niego z wnioskiem/agnitio o wprowadzenie w spadek (descendenci i ascendenci - 1rok, inny - 100dni; po upływie tego czasu bonorum possessio przechodziło na dalszych dziedziców)

• hereditas iacens - spadek leżący, przed nabyciem; mogły w nim zachodzić rozmaite zmiany , mógł on być przedmiotem specjalnego zasiedzenia/usucapio pro herede (trwa 1rok, dziedzicem można się było stać bez słusznego tytułu/iustus titilus i bez dobrej wiary, zanika w okresie klasycznym

• przejęcie spadku miało pierwotnie charakter wybitnie osobisty i nie przechodziło na dziedziców powołanego; stopniowo prawo pretorskie dopuszczało wyjątki (prawo justyniańskie wprowadziło dopuszczalność transmisji/transmissio iustiniana jeśli powołany zmarł przed upływem roku od momentu, w którym dowiedział się o powołaniu

• interrogatio in iure - prawo wierzyciela do domagania się wiążącej odpowiedzi czy spadek przyjmuje czy nie; postępowanie in iure; w sprawach bardziej skomplikowanych pretor wyznaczał termin do namysły/tempus ad deliberandum (milczenie - odrzucenie, w prawie justynieńskim - przyjęcie)

• jeśli prawo do spadku miało więcej osób przyjmowano, że każdy z dziedziców powołany był do spadku w całości, a otrzymywał określony udział;

• ius accrescendi - prawo przyrostu; odpadnięcie jednego z kilku dziedziców powodowało, że jego część automatycznie przyrastała do części pozostałych dziedziców proporcjonalnie do udziałów; ograniczenie w prawie justyniańskim przez prawo kabuka/caducum - spadki przypadały tym, którzy przyczynili się prokreacji nowych obywateli rzymskich

• na rzeczach należących do spadku nabytego przez kilku dziedziców powstawała współwłasność, wierzytelności przypadały dziedzicom proporcjonalnie do ich udziału w spadku; można ja znieść za pomocą actio familiae erciscundae (jeśli do podziału chciał przystąpić dziedzic, który za życia spadkodawcy otrzymał część jego majątku, musi do masy spadkowej dołączyć własny majątek/collatio bonorum - przy ab intestato)

• beneficium separationis - odłączano od majątku osobistego dziedzica majątek spadkodawcy i z niego zaspokajano w pierwszej kolejności wierzycieli spadkowych; przy sukcesji uniwersalnej

• beneficium inventarii - wprowadził Justynian; dziedzic korzystający z takiego dobrodziejstwa winien w określonym terminie, przy udziale świadków i notariusza sporządzić spis/inventarium spadku i odpowiadał za długi spadkowe tylko tymi przedmiotami, które ujęte zostały w spisie

• dziedzic może wnosić rei vindicatio o wydanie rzeczy należącej do spadku, a znajdującej się u osoby trzeciej (mógł wnieść actio venditi i domagać się zapłaty nieuiszczonej ceny z kontraktu kupna-sprzedaży zawartego przez spadkodawcę); dziedzic wnosił powództwo przeciw osobom, które nie kwestionowały jego prawa do spadku, lecz wiodły spór o pojedynczy stosunek prawny

• hereditatis petitio - powództwo in rem, zmierzało do uznania po stronie powoda tytułu do spadku (wydania przedmiotów należących do spadku); legitymacja bierna: possessor pro herede (ten kto sam sobie rościł prawo do spadku; jeżeli pozwany za pomocą powództwa syngularnego, mógł zmusić go do wniesienia hereditatis petitio by spowodować jednocześnie rozstrzygnięcie sporu o spadek jako całość), possessor pro possessore (ten kto prawa takiego sobie nie rościł, lecz kwestionował prawo powoda do spadku); odpowiedzialność uzależniono od b.f. i m.f. pozwanego

• interdictum quorum bonorum - ochrona uprawnień bonorum possessio; później przyznano mu possessoria hereditatis petitio skuteczna tak jak hereditatis petitio

Legaty i fideikomisy. Fideikomis uniwersalny

• zapis - przysporzenie komuś z mocy rozporządzenia ostatniej woli pewnej korzyści majątkowej kosztem przychodów uzyskanych ze spadku; do Augusta znana tylko jedna postać pochodząca z ius civile - legatum (obciążał tylko dziedzica testamentowego, musiał być umieszczony w testamencie, później w kodycylu potwierdzonym w testamencie)

1. legatum per vindicationem - testator przenosi na legatariusza własność kwirytarną zapisanej rzeczy; legatariusz nabywa własność w momencie nabycia spadku przez dziedzica i ma prawo domagania się wydania przedmiotu zapisy za pomocą rei vindicatio od każdego w czyim władaniu owa rzecz się znajdowała

2. legatum per damnationem - zapisobiorca otrzymywał roszczenie do dziedzica o wypełnienie treści testamentu; służy tu actio ex testamento; przedmiotem mogły być rzeczy stanowiące własność osób trzecich (dziedzic miał obowiązek wystarać się o rzecz zapisaną albo zapłacić zapisobiercy jej równowartość)

• od Augusta zaskarżalne stały się prośby nieformalne/fideikomisy o dokonanie przysporzenia majątkowego wskazanej osobie wystosowane przez spadkodawcę do kogoś kto uzyskał jakąś korzyść ze spadku; mogły mieć charakter ustny/fideicommissum orale

• od 531r zrównano legat z fideikomisem; Justynian

• kwarta falcydyjska - obciążenie spadku zapisami powyżej ¾ powodowało redukcję

• fideikomis uniwersalny - fideicommissum hereditatis; posługiwano się przeważnie wtedy gdy jakaś osoba nie miała testamenti factio passiva a mogła uzyskać coś w drodze nieformalnego zapisu; gwarancje udzielone w drodze stypulacji przez fideikomisariusza uniwersalnego co do pokrycia długó spadkowych nie były wystarczające; w 56r S.C. Trebellianum uznało fideikomisariusza uniwersalnego za sukcesora uniwersalnego i traktowała go jako dziedzica/heredis loco

• w 75r S.C. Pegasianum spadek obciążony fideikomisem uniwersalnym ,dziedzicowi przyznano kwartę falcydyjską; fiducjariusz stał się dziedzicem powierniczym, a fideikomisariusz sukcesorem syngularnym w ¾ spadku; Justynian: fiducjariusz otrzymywał prawo do kwarty falcydyjskiej, a fideikomisiariusz uzyskiwał stanowisko dziedzica , nawet po umniejszeniu spadku o ¼ - kwartę trebeliańską

---