1. Zagadnienia wstępne, źródła prawa

1. Prawo rzymskie – prawo, które było stworzone i obowiązywało w państwie rzymskim oraz to, które później, po upadku tego państwa, odżywało wielokrotnie w Europie i poza Europą.

2. Ius – fas.

Ius – prawo, sfera działania ludzkiego, dozwolona i chroniona przez państwo.

Fas – sfera działania dozwolona i osłaniana przez religię.

Iniuria – wykroczenie poza strefę dozwoloną przez ius. Uprawniało do zastosowania sankcji świeckich.

Nefas – wykroczenie poza strefę dozwoloną przez fas. Ściągało na sprawcę gniew bogów, który mogli uniknąć tylko przez złożenie ofiary – piaculum.

3. Prawo przedmiotowe – zespół norm prawnych, porządkujący jakieś dziedziny życia.

4. Prawo podmiotowe – wynika z uprawnień do prawa przedmiotowego.

5. Casus – konkretne przypadki życiowe.

6. Kazuistyka – udzielanie porad i opinii w indywidualnych przypadkach.

7. Próba definicji słowa „prawo” – Gaius nie podejmuje próby. Celsus tłumaczy słowo „ius” jako prawo. Ulpian aprobuje to tłumaczenie i utrwala je w VIw.

8. W Rzymie obowiązywała zasada personalności prawa – obywatel danego państwa, niezależnie od tego, gdzie się znajdował, musiał posługiwać się prawem swojej civitas. Normy prawne określonego państwa obowiązywały tylko jego obywateli.

9. Prawo publiczne – prawo prywatne – terminy te spotyka się już w II i I w.p.n.e. (Tyrencjusz, Cycero), ale bez bliższego objaśnienia, którego dokonuje dopiero Liwiusz – sławiąc Ustawę XII tablic, jako źródło całego prawa: publicznego i prywatnego. Podziału dokonuje jednak Ulpian – w Digestach. Rozróżnienie pomiędzy tymi prawami stanowi „utilitas” – korzyść.

10. Semantyka prawa rzymskiego:

1. Instytucje Gaiusa i Justyniana – w IIw.n.e. Gaius tworzy podręcznik – składa się on z 4 ksiąg: I – prawo osobowe, II, III – bogate w treści, tworzyło ramy dla pozostałych ksiąg, IV – prawo procesowe. Semantyka ta została skopiowana w Instytucjach Justyniana. Do końca XVIIIw. przetrwało to jako jedyna szeroko znana semantyka prawa prywatnego, a potem współzawodniczyła z semantyką pandektową. Semantyka Gaiusa wpłynęła na układ Kodeksu Napoleona (1804) i na kodeks prawa kanonicznego (1917).

2. System pandektowy – XVIII/XIXw., nowy system wykształcił się na podręcznikach pandektystów niemieckich (prawnicy, który zajmowali się przystosowaniem prawa rzymskiego do potrzeb praktyki schyłkowej feudalizmu i rodzącego się kapitalizmu). Po raz pierwszy zastosował go Hugo, później rozsławiał Heise (podręcznik „prawa pandektów”), a potem Savigny. System pandektowy jest rozwinięciem i udoskonaleniem prawa rzymskiego. Na części składają się 4 działy merytoryczne: prawo rodzinne, prawo majątkowe: rozbite na prawo rzeczowe, zobowiązania, prawo spadkowe.

3. Semantyka według programu nauczania – trzyma się autentycznej semantyki rzymskiej tylko w granicach jej użyteczności dydaktycznej, a z systemu pandektowego przejmuje z kolei rozczłonowanie części szczególnej.

1. Typy i formy państwa:

I – okres królestwa (753 – 509 rpne)

II – okres republiki (509 – 27 rpne)

III – okres pryncypatu (27 rpne – 284 ne)

IV – okres dominatu (284 – 476 w zachodniej części; 284 – 565 w części wschodniej).

2. Etapy rozwoju prawa prywatnego:

I – od założenia państwa do wojen punickich (264 – 146 rpne), okres prawa starorzymskiego albo archaicznego

II – od połowy IIIwpne do końca panowania dynastii Sewerów (235 rne), okres rozwoju i prawa klasycznego.

1. Prawo przedklasyczne – do schyłku republiki

2. Prawo klasyczne – czas pryncypatu

III – 235 -565, okres schyłkowy. Panowanie Justyniana I (527-565) tworzy podokres prawa justyniańskiego.

1. Źródła prawa:

1. Źródła powstania prawa – fontes iuris oriundi – to czynniki prawotwórcze, czyli czynniki, które wyrażają wolę państwa poprzez ustanowienie lub potwierdzenie z jego punktu widzenia norm postępowania.

2. Źródła poznania prawa – fontes iuris cognoscendi – to efekty działania czynników prawotwórczych.

1. Okres rozwoju i prawa klasycznego

1. Prawo zwyczajowe i ustawodawstwo:

- Milczenie Gaiusa - w okresie klasycznym nie było wzmianki o prawie zwyczajowym. Oznaczało to, że według prawników z tamtego czasu, nie było ono ważne.

- Mores maiorum – zwyczaje przodków – były najważniejszym regulatorem stosunków społecznych w okresie przed Ustawą XII tablic. Przez XII tablic zwyczaje przodków zostały podniesione do roli obowiązujących przepisów prawnych.

- Ustawa XII tablic – doszła do skutku 451-450rpne, w wyniku żądań plebejuszy. Plebejuszom chodziło o spisanie prawa zwyczajowego, które wcześniej było interpretowane tylko przez patrycjuszowskich kapłanów i świeckich dzierżycieli władzy na niekorzyść plebsu. Ustawę redagowały dwie komisje specjalne, każda powoływana na jeden rok. Obie były złożone z 10 osób, przy czym w drugiej znajdowali się także plebejusze. Główny trzon ustawy stanowiły przepisy z dziedziny prawa prywatnego, procesu, postępowania egzekucyjnego w sprawach prywatnych.

451 p.n.e. – powstało pierwsze 10 tablic.

450 p.n.e. – powołanie kolejnej komisji, w skład której weszli plebejusze. Sporządziła 2 dalsze tablice.

Tablice zostały zniszczone podczas najazdu Gallów, ale treść została odtworzona.

TABLICA I-III

• prawo procesowe

• prawo zabicia dłużnika przez wierzyciela

• uregulowanie kwestii poręczenia sądowego

• wykonanie wyroku

TABLICE IV i V

• wewnętrzna organizacja rodziny rzymskiej (np. zakaz trzykrotnej sprzedaży syna przez ojca)

• (częściowo tablica V) spadkobranie z punktu widzenia zasad regulujących dziedziczenie testamentowe, ustawowe na podstawie pokrewieństwa agnacyjnego (status danej osoby w rodzinie)

TABLICA VI

• stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi (np. emancypacja, ochrona posiadania)

TABLICA VII

• prawo sąsiedzkie (np. zakaz tamowania spływu wody deszczowej, korzystanie z wody na cudzym gruncie)

TABLICA VIII

• regulowała przestępstwa naruszające interes obywatela rzymskiego (np. zakaz wykonywania czarów i guseł mających zaszkodzić)

• regulacje czynów niedozwolonych (np. kradzież)

• kary dla przestępców

TABLICA IX i X

• niektóre normy prawa sakralnego i konstytucyjnego (zakaz grzebania i palenia zmarłych w Rzymie)

TBLICA XI I XII

• patria potestas - władza ojcowska

• dziedziczenie ustawowe, testamentowe

• najstarszy rzymski proces cywilny

• rozróżnienie posiadania od własności

- Leges – ustawą jest to, co lud nakazuje i ustanawia; dochodziły w okresie republiki do skutku na zgromadzeniach ogółu pełnoprawnych obywateli rzymskich (comitia). Zwoływanie komicjów, przewodniczenie na nich i występowanie z inicjatywą ustawodawczą należało do magistratur mających specjalne uprawnienia, a mianowicie do dyktatorów, konsulów i pretorów. Projekty ustaw dyskutowano na nieformalnych zebraniach obywateli (contiones), a dojrzały wniosek ustawodawczy przedstawiała magistratura na komicjach i tutaj można było tylko odrzucić lub przyjąć, bez żadnych dyskusji (rogatio). Ustawy przyjęte w tym trybie nazywały się leges rogatae. Obowiązywały wszystkich obywateli.

Ustawa była zbudowana z 3 części:

1) praescriptio – wstęp – nazwisko wnioskodawcy, czas i miejsce głosowania

2) rogatio – właściwa część ustawy

3) sanctio – sankcje (postanowienia o skutkach przekroczenia ustawy), nie zawsze występowały.

Ze względu na sankcje ustawy dzielono na:

1) leges perfecta – ustawy doskonałe, które powodowały nieważność aktu prawnego i karę

2) leges minus quam perfecta – ustawy mniej doskonałe; przewidywały tylko karę, ale przy utrzymaniu ważności aktu

3) leges imperfecta – ustawy niedoskonałe, nie zawierały żadnych sankcji

U schyłku republiki zgromadzenia były zwoływane rzadziej, aż w końcu zanikły. Ostatnią uchwaloną ustawą była lex agraria na zgromadzeniu była za panowania cesarza Nerwy.

- Plebiscita – uchwały plebsu, obowiązywały tylko ich samych. Podejmowali uchwały na zgromadzeniach plebejskich.

- Lex Hortensia – po uzyskaniu liczebnej przewagi, plebejusze potrafili narzucić swoją wolę ogółowi obywateli. Formalnie usankcjonowano to w 286rpne, na mocy tej ustawy plebiscita stały się obowiązujące dla ogółu, a komicje zaczęły tracić na znaczeniu.

- Uchwały senatu – senatu consulta – to co senat nakazuje i postanawia. Zajmuje to miejsce ustawy. Przez wszystkie okresy senat działał prężnie. Cały czas miał istotny wpływ na tworzenie prawa. Początkowo przewodził mu król; w okresie republiki urzędnik (magistratus); a w okresie cesarstwa sam cesarz. Głosowano poprzez przechodzenie z jednej strony sali na drugą. Senatores pedali – senatorowie, którzy tylko przechodzili. Przewodniczący redagował treść uchwały. W okresie republiki uchwały senatu miały charakter doradczy. Pod koniec okresu republiki, a zwłaszcza na początku cesarstwa uchwały senatu stały się źródłami prawa i zastąpiły leges (ustawy). Od I w. n.e. głównym organem prawodawczym został cesarz. Ostatnie uchwały senatu pochodzą z okresu panowania dynastii Sewerów (II/III w. n.e.) Uchwały senatu dotyczyły prawa administracyjnego, spadkowego, rodzinnego.

- Konstytucje cesarskie – constitutiones principium. Princeps posiadał władzę prawodawczą, a konstytucje cesarskie były traktowane jako źródła prawa cywilnego. Konstytucją cesarską jest to, co cesarz postanawia i nakazuje dekretem, edyktem bądź listem i nigdy nie wątpiono, że miało to moc ustawy.

Edicta (edykty) – wydawali je w oparciu o ius edicendi. Moc obowiązująca istniała w okresie panowania danego cesarza. Regulowały różne dziedziny prawa, głównie prawo publiczne (ius publicum). Edykt cesarza Karakalli z 212 n.e., na mocy którego nadano obywatelstwo rzymskie prawie wszystkim mieszkańcom państwa rzymskiego.

Decreta (dekrety) – wyroki sądu cesarskiego biorąc pod uwagę fakt, iż cesarz był najwyższym sędzią i rozstrzygał poza porządkiem prawnym (extra ordinem) w sprawach karnych i cywilnych. Dekrety mogły być wydawane w postaci wyroków (sententiae) jak i postanowień.

Rescripta (listy) – pisemne odpowiedzi cesarza na pytania dotyczące prawa. Istniały 2 rodzaje reskryptów:

a) epistulla – osobista odpowiedź na zapytania wyższych urzędników bądź osób publicznych. W praktyce sam nie redagował, zajmowała się tym specjalna cesarska kancelaria.

b) libellus – zapytania osób prywatnych co do prawa, a nie co do faktów. Odpowiedź umieszczano na końcu podania petenta (subscriptio) lub na marginesie (adnotatio). Osoby prywatne pisały, gdy były w trakcie procesów. Nie zastępował wyroku, lecz wiązał sędziego pod warunkiem, że przedstawiający opisywał sprawę zgodnie z prawdą.

Mandata – konstytucje cesarskie w postaci instrukcji dawane przez cesarzy wysokim urzędnikom i legatom, udających się do prowincji cesarskich. Dotyczyły one głównie administracji, prawa karnego, np. mandaty (instrukcje) dot. sporządzania testamentów żołnierskich. Mandaty miały moc prawną tylko za życia cesarza i obowiązywały tylko urzędnika, do którego zostały skierowane. Wyszły z użycia w V w. n.e.

Responsa prudentio – odpowiedzi prawników rzymskich, które mogły mieć charakter źródła prawa rzymskiego. Udzielali porad prawnym swoim bliskim, potem pozostałym. Początkowo było to działania nieodpłatne. Początkowo zlecenie odpłatne było nieważne.

Prawnicy posługiwali się schematem:

1) Kazus – przedstawienie stanu faktycznego

2) Pytanie

3) Odpowiedź – podawanie proponowanego rozstrzygnięcia.

Przyznany przez Oktawiana Augusta lub Tyberiusza przywilej Ius Respondendi dla niektórych prawników rzymskich w zakresie udzielania odpowiedzi prawnych na zagadnienia z upoważnienia cesarza. Z czasem przywilej ten otrzymało większość prawników. Gaius i Pomponius nie mieli takiego przywileju. Odpowiedzi prawników wiązały organa państwowe.

b) Prawotwórcza działalność magistratury:

- Edykty magistratur – prawo wydawania miały przede wszystkim magistratury rzymskie. Najważniejsze były edykty pretorów. Ważny był urząd pretora miejskiego (367 p.n.e.) oraz urząd pretora dla cudzoziemców (242 p.n.e.).

Pretor miejski sprawował jurysdykcję (tworzenie, korygowanie prawa), posługiwał się prawem rzymskim i odnosił się do obywateli rzymskich. Drugi pretor miał znacznie szerszy zakres podmiotowy.

Pretor:

a) Funkcja prawotwórcza - wydawał edykt, w którym wskazywał normy prawne, w oparciu o które wykonywał jurysdykcje.

b) Funkcja jurysdykcyjna.

c) Sprawował urząd przez 1 rok – per annua.

d) Każdy następca miał prawo pozostawić i przejąć normy swojego poprzednika, a także wprowadzić coś nowego.

Edykt składał się z:

1) Części normatywnej – dotyczyła zasad, środków ochrony praw prywatnych podmiotów mu podległych zarówno w procesie jak i poza procesem. Np. „takie umowy będę chronił, udzielę takiego a takiego powództwa”.

2) Części formalnej – zawierała wzory i przykłady konkretnych formuł procesowych; zarzutów, którymi mogła posłużyć się strona; interdyktów (nakazy i zakazy)

Prawo tworzone przez pretorów budowało obok istniejącego wówczas prawa cywilnego (ius civile) tzw. prawo pretorskie (ius honorarium).

c) Prawotwórcza działalność uczonych prawników:

- W IIw uczeni juryści uczestniczyli bezpośrednio w tworzeniu prawa obowiązującego, za aprobatą cesarza.

- W okresie republiki w kolegium pontyfików uczono prymitywnego kunsztu prawniczego, tylko kapłani wiedzieli, w których dniach można było dokonywać skutecznych czynności prawnych, znali sposoby postępowania w procesie i udzielali porad w zakresie prawa zwyczajowego.

- W okresie pryncypatu prawo bardzo się rozwijało. Niektórzy juryści mogli udzielać opinii prawnych „pod autorytetem cesarza”. Nowością są elementarne podręczniki, zawierały one zbiory zwięzłych zasad, do łatwego przyswojenia.

- Okres klasyczny: prywatne szkoły prawa, dwie szkoły prawa: Sabinianie i Prokulianie – I i IIw. Nazwy pochodzą od Sabinusa i Prokulusa. Przedmiotem sporu tych dwóch były konkretne kwestie, np. w kwestii dojrzałości u chłopców.

- Najwybitniejsi przedstawiciele z I i II wieku: Labeo (konserwatysta, zwolennik republiki, w swoich pracach był jednak nowatorem, tradycja przypisuje mu założenie szkoły Prokulianów), Sabinus, Celus (od niego pochodzi wiele maksym prawniczych), Julian (przyczynił się do wygaśnięcia sporu między dwoma ugrupowaniami), Gaius.

- Przedstawiciele późnego klasycyzmu – Papinian, Paulus, Ulpian.

d) Okres schyłkowy, prawo poklasyczne:

- Ustawodawstwo cesarskie: leges – w monarchii absolutnej było to nieomal jedyne źródło nowego prawa, znikają mandata, mniejszą rolę odgrywają decreta, zanik działalności opiniodawczej jurystów, ważna rola edicta; Codex Gregorianus – uporządkowany zbiór konstytucji cesarskich z okresu cesarza Hadriana; Codex Hermogenianus – uzupełnienie poprzedniego, obejmował też materiał z okresu panowania Konstantyna Wielkiego; Codex Theodosianus – różni się od poprzednich charakterem prawnym, bogactwem materiałów i sposobem opracowania, nazwa od cesarza, pracę trwały kilka lat, w ostatniej fazie prowadziła je 16-osobowa komisja złożona z wysokich urzędników, objął tylko konstytucje cesarskie, zbiór przepisów prawa publicznego (z 16 ksiąg, prawo prywatne to tylko 4).

- W okresie dominatu się to zmienia. Publikowane prace są anonimowe, Propagowanie tego, co było bardziej ogólne i proste. Opinie jurystów były ważne. Juryści dążą do bardziej abstrakcyjnego ujmowania materiału prawnego, chętniej wprowadzają definicje i przedziały klasyfikujące, a także formułują ogólne zasady. Nauczanie prawa przejęło państwo, najważniejsze szkoły były w Rzymie, Bejrucie i Konstantynopolu.

- Pauli Sententiae – zbiór zwięzłych zasad prawnych, działo Paulusa z IIIw, dotyczy prawa prywatnego, w mniejszym stopniu karnego. Całość dzieli się na 5 ksiąg. Stanowiło ułatwienie dla prawników w czasie dominatu.

- Regulae Ulpiani – charakter elementarnego opracowania.

- Fragmenta vaticana – z licznych prac, powstały w celu zebrania i uporządkowania „dawnego prawa”. Jest to prywatny zbiór dokonany na Zachodzie w IVw. Ma charakter pionierski.

- Ustawy o cytowaniu – 426r, ustawodawca wyróżnił tylko 5 jurystów, których pisma miały dalej moc obowiązującą – Gaius, Papinian, Paulus, Ulpian i Modestyn. W sprawach, gdzie opinie jurystów były zgodne – bezwzględnie wiązały sędziego. Ogólnie wygrywała większość głosów za danym rozwiązaniem. W przypadku równości głosów, wygrywał ten wybór, za którym był Papinian. Jeśli Papinian zaś milczał przy równości głosów – wtedy mógł decydować sędzia.

e) Ustawodawstwo Justyniana:

- Uporządkowaniem systemu prawnego zajął się między innymi Trybonian, przy pomocy komisji. Uporządkowanie zajęło 7 lat, później wprowadzano tylko poprawki. Sam Kodeks Justyniana był gotowy w ciągu roku. Stworzono też „zbiór dawnego prawa” - Digesta. Justynian kazał też przygotować jeszcze jedno dzieło – podręcznik do nauki prawa – Instytucje ogłoszono nawet przez Digestami. Instytucje były jednocześnie obowiązującą ustawą. Instytucje przygotował Trybonian, Teofil i Doroteus. Digesta stały się ustawą, stworzyła je 17-osobowa komisja pod przewodnictwem Tryboniana, prace planowano na 10 lat, ale ukończono je w ciągu 3, co zawdzięcza się głównie podkomisjom (masa sabiniańska, masa edyktalna, masa papiniańska, masa luźna). Zawiera 50 ksiąg.

- Kodeks z 529 (Codex vetus), który był pierwszym kodeksem Justyniana, szybko potrzebował rewizji. W 534 postał Kodeks Justyniana, czyli uzupełnione wydanie z 529r. Stanowi on zbiór konstytucji cesarskich, komisja wybrała konstytucje dalej aktualne i włączyła je do nowego kodeksu, modyfikując w razie potrzeby ich treść. Materiał prywatnoprawny (księga 2-8), 5 ksiąg: źródła prawa, przepisy prawa kościelnego, prawo ustrojowe, prawo karne, prawo administracyjne i finansowe.

- Nowele: Novellae constitutiones (535-565) – Justynian przewidział, że w razie potrzeby będą wydawane nowe konstytucje i zostaną one zebrane w nowy zbiór urzędowy; nowele dzielą się na: rozdziały, paragrafy, zaczynają się od wstępu i kończą na epilogu. Nowele zostały wydane głównie w grece.

- Corpus iuris civilis – jedność ustawowa Justyniana, wszystkie ustawy były równe, „Coprus…” zaczęto używać w znaczeniu całego dorobku Justyniana, łącznie z nowelami. Redaktorzy zbiorów justyniańskich nazywani byli kompilatorami.

15. Oznaczanie ustaw – od nazwiska rodowego wnioskodawcy przy leges i plebiscita, przy rogatio pochodziła od dwóch wnioskodawców.

16. Każde społeczeństwo przechodzi przez okres prawa zwyczajowego (ius non scriptum) do prawa stanowionego (ius scriptum). Określenia prawa zwyczajowego: mores (zwyczaje), ius non scriptum, usus longaevus. Prawo zwyczajowe niewątpliwie istniało w okresie królewskim, prawo wspominało o ustawach królewskich (753-509 p.n.e.). W okresie republiki większą rolę odgrywał senat, który chciał przebić się ponad króla.

17.

a) Prawo pospolite (ius commune)

b) Prawo wyjątkowe (ius singulare)

Prawo pospolite przysługiwało szerokiemu kręgowi odbiorców, zawierało normy, które miały powszechne zastosowanie (np. darowizny były powszechne; zasiedzenie). Prawo wyjątkowe zawierało wyjątkowe normy prawne, które odnosiły się do ściśle określonej grupy osób czy też do pojedynczego zdarzenia (np. zakaz darowizny między małżonkami; spod zasiedzenia były wyłączone rzeczy skradzione).

18.

a) Prawo ścisłe (ius strictum)

b) Prawo słuszne (ius aequum)

Prawo ścisłe to normy, które powinny być wyjątkowo, rygorystycznie, surowo przestrzegane. W przypadku prawa słusznego, gdy uwzględniano zasady słuszności, dobrej wiary, sędzia mógł uwzględnić inne okoliczności uboczne jako mające wpływ na zakres odpowiedzialności.

19. System prawa rzymskiego

- Ius civile – rzymskie prawo cywilne - dotyczyło tylko obywateli rzymskich, było najstarsze. Nazywane prawem obywatelskim. Źródłem było prawo zwyczajowe, potem ustawy, uchwały zgromadzeń ludowych, uchwały senatu, czy też rozporządzenia cesarskie. Na terytorium rzymskim obowiązywała zasada personalności prawa. Obywatel rzymski podlegał swojemu prawu, niezależnie od miejsca, w którym się znajdował. Obywatele innych prowincji mieli swoje prawo. Z czasem prawo cywilne zaczęto odnosić tylko do prawa prywatnego. Było bardzo surowe, rygorystyczne, sformalizowane.

- Ius gentium – prawo narodów - było prawem ogólnonarodowym, wspólnotowym (prawo prywatne międzynarodowe). Miało szersze spectrum, odnosiło się też do cudzoziemców. Było nakierowane na odnoszenie się do zasad słuszności, opartych o wartości etyczne (np. dobra wiara – bone fidei; aequitas – względy słuszności). Było młodszą warstwą prawa rzymskiego od prawa cywilnego. Źródłem było prawo zwyczajowe. Zaczęto oznaczać je prawem międzynarodowym.

- Ius honorarium – prawo urzędnicze - było prawem zawartym w edyktach magistratur jurysdykcyjnych. Wywodzi się od honoru, oznacza sprawowaną godność lub urząd. Najważniejszym źródłem były edykty pretorów oraz edylów kurulnych, namiestników prowincji i kwestorów. Największy rozwój przypadł na II i I w. p.n.e. Miało wpływ na rozwój prawa prywatnego rzymskiego.

Urzędnicy, którzy tworzyli prawo, mogli:

a) Adiuvendi - wspomagać

b) Supplendi - uzupełniać

c) Corrigendi – poprawiać

20. Prawo rzymsko-bizantyjskie:

- Po śmierci Justyniana, Cesarstwo Wschodnie trwało do 1453r.

- Ekloga – została ogłoszona w 726r, niewielki zbiór przepisów prawa cywilnego i karnego o wyraźnie praktycznym znaczeniu. Sporo prawa zaczerpnięto z prawa zwyczajowego.

- Bazyliki – selekcja dawnych praw, zbiór obszerny, spisany w grece, zbiór jednolity.

- Heksabiblos – redukcja i uproszczenie Bazylik – zasady prawa Rzymskiego, jeszcze aktualne w Bizancjum.

- Sytuacja w zachodniej i środkowej Europie: szkoła glosatów (odnowa znajomości prawa rzymskiego w jego pełnym bogactwie, zostały one zbadane przez Irneriusa); szkoła komentatorów (ożywienie prawa rzymskiego i dostawanie go do współczesnych warunków, swobodna interpretacja tekstów).

1. PRAWO OSOBOWE

1. Osoba fizyczna – zaczyna się od urodzenia (żywego dziecka), a kończy na śmierci lub utracie wolności.

2. Za żywy płód brano pod uwagę płód po 7 miesiącu. Musiał mieć kształt ludzki.

3. Zdolność prawna zaczynała się od momentu urodzenia – tylko osób wolnych. Pełną zdolność prawną mieli tylko wolni obywatele Rzymu (jako sui iuris). Osoby alieni iuris miały ograniczoną zdolność prawną.

4. Latynowie i peregryni osiągali zdolność prawną według własnych systemów prawnych.

5. Nasciturus – płód poczęty, ale jeszcze nie urodzony, był uważany za część matki. Mógł mieć korzyści już za życia płodowego (np. spadek).

6. Zdolność prawna – podmiotowość prawna – jest to zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa prywatnego.

7. Zdolność do czynności prawnych – zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych kształtować sytuację prawną własną lub innych osób.

8. Caput – pojedyncza osoba + jej status prawny.

1. Status libertatis – stan wolności czy niewoli. Ludzie wolni (liberi) – wolnourodzeni (ingenui), wyzwoleńcy (libertyni).

2. Status civitatis – stanowisko w państwie – obywatele rzymscy, Latyni, cudzoziemcy.

3. Status familiae – stanowisko zajmowane w rodzinie. Familia to związek osób wolnych, obejmujący zwierzchnika i osoby podległe jego władzy. Podział na agnatio (na czele stał mężczyzna, a do jego rodziny wchodziło się przez akt prawny lub przez urodzenie, o przynależności do rodziny decydował węzeł prawny – podległość władzy. Po śmierci pater familias każdy mężczyzna stawał się takowym. Gentiles – osoby, które łączyło wspólne nazwisko rodowe i nic poza tym) lub cognatio (pokrewieństwo naturalne, linie: proste, boczne; krewni wstępni i zstępni).

1. Wpływ na sytuację prawną człowieka wolnego miała także cześć obywatelska (extistimatio), Rzymianie przywiązywali do niej wielką wagę.

2. Niesława (infamia, ignominia) spadała na obywatela albo wprost przez samo popełnienie czynu hańbiącego, albo przez zasądzenie w powództwie zniesławiającym. Dotknięty niesławą doznawał ograniczeń w dziedzinie prawa publicznego, w procesie cywilnym, w prawie familijnym i spadkowym.

3. Turpitudo – ujma w czci obywatelskiej, piętnowanie tą cechą należało do sędziego.

4. Zmiana stanowiska prawnego osoby nazywała się captis deminutio maxima, jej najwyższy stopniem była utrata wolności – skutki maxima porównywano do śmierci (spadek z kategorii osób do rzeczy).

5. Postliminium – niewola nieprzyjacielska (Rzymianin), jeńcy wojenni stawali się zawsze niewolnikami, więc przed konsekwencjami captis deminutio maxima chroniły go dwie fikcje:

1. Jeżeli jeniec wrócił z niewoli – używano prawa powrotu do poprzedniego miejsca zamieszkania i poprzedniej sytuacji prawnej. Sytuacja prawna była w zawieszeniu – gasły jedynie małżeństwo i posiadanie (trzeba to było odnowić).

2. Jeżeli Rzymianin zmarł w niewoli, to przyjmowało się, że śmierć nastąpiła z chwilą dostania się w niewolę. Umożliwiało to utrzymanie testamentu zmarłego i dziedziczenie po nim jako po wolnym człowieku.

1. Niewola była stanem dziedzicznym. Stan przechodził z matki na dzieci. Płód niewolnicy przypadał właścicielowi niewolnicy i powiększał jego majątek. Sprzedaż niewypłacalnego dłużnika prowadziła do prawdziwej niewoli poza granicami państwa, podobnie – sprzedaż dezerterów i osób uchylających się od spisu obywatelskiego. Na podstawie uchwały senatu z 52r. kobieta wolna, która utrzymywała stosunki z cudzym niewolnikiem bez zgody jego właściciela, stawała się niewolnicą tego samego właściciela – zgoda właściciela oznaczała jednak, że dzieci z tego związku staną się niewolnikami (cesarz Hardian to zmienił – matka wolna, dzieci też; Justynian całkowicie uchylił tę uchwałę senatu). Niewolnik: servus, niewolnica: ancilla, właściciel: dominus, władza nad niewolnikiem: potestas. Niewolnik był uznawany za rzecz, nie miał żadnych praw, właściciel miał nad nim władzę życia i śmierci, niewolnicy nie mogli zawierać małżeństw. Niewolnik, jeśli nabywał coś skutecznie, to dla swojego pana – jeśli chciał pogorszyć sytuację właściciela, to właściciel nie odpowiadał za taką sytuację. Później zmieniono niewolników z rzeczy na narzędzia mówiące. W sferze stosunków gospodarczych drogą do polepszenia sytuacji niewolników stało się znane już od IIIw.pne peculium (zespół wartości majątkowych, który właściciel powierzał niewolnikowi w zarząd – przez to niewolnik miał udział w dochodach). Niektórzy niewolnicy sami wykupywali się więc z niewoli. W czasie pryncypatu niewolnicy nie mogli walczyć ze zwierzętami, prostytuować się, a właściciele nie mogli wyrzucać starych i chorych niewolników - w przypadku, gdy właściciele tego nie dopilnowali, niewolnicy mogli szukać ochrony u władz publicznych. Wolność od czasu republiki nadawano za pójście do wojska, a od okresu cesarstwa – jeśli właściciel za bardzo znęcał się nad niewolnikiem. Porzucenie niewolnika nie oddawało mu wolności – stawał się on rzeczą niczyją.

2. Wyzwolenie nazywało się manumissio, rodzaje wyzwoleń były różne. Wyzwolenie według prawa cywilnego – przed organem władzy państwowej i za jego aprobatą (manumissio vindicta); wpis dotychczasowego niewolnika, za zgodą właściciela, na spis obywateli (manumissio censu); nadanie wolności w testamencie (manumissio testamento). Pojawiały się też osoby „warunkowo wyzwolone” – musiały się spłacić. Zdarzało się, iż właściciel w testamencie nakazywał wyzwolenie danego niewolnika. Za czasów Konstantyna funkcjonowało także wyzwolenie przed biskupem (manumissio in ecclesia). Był też podział wyzwolenia według prawa pretorskiego: wyzwolenia nieformalne, wyzwolenie w liście skierowanym do zniewolonego (takie wyzwolenie było nieformalne, a pretorzy nie pozwalali właścicielom ponownie wtrącić takie osoby do niewoli). Od 19r. takich wyzwoleńców nazywano Latynami upośledzonymi – niewolnik żył jak wolny, ale jego majątek po śmierci wracał do właściciela. Zmienił to dopiero Justynian, czyniąc niewolnika na stałe osobą wolną. W 2rpne wprowadzono ograniczenie wyzwoleń testamentowych, ograniczenie merytoryczne w 4r – wyzwalający musiał mieć min 20 lat, wyzwolony – min. 30 (czasem wyjątki). Wyzwalanie niewolników karanych lub używanych w cyrku było niepożądane – wyzwoleńcom nie można było osiedlać się w Rzymie. Wyzwoleniec = libertus. Wyzwoleńcy mieli ograniczenia w prawie (nie mieli dostępu do urzędów republikańskich). Prawo patronatu kształtowało pomiędzy patronem a wyzwoleńcem stosunki na zasadzie ojca i dzieci.

3. Osoby półwolne – osoby formalnie wolne, ich wolność nie była jednak pełna. Do tej kategorii zaliczali się np. dłużnicy poddani egzekucji osobistej; dzieci sprzedawane przez swoich ojców osobom postronnym, tylko na terenie państwa, w specyficzny stan zależności, sprzedany zachowywał swoje prawa publiczne i środki ochrony swojej godności osobistej; Koloni – byli to drobni dzierżawcy gruntów rolniczych, początkowo wolni, ale w okresie dominatu trwale przytwierdzani do ziemi – było to dziedziczne.

4. Związki osób - korporacje. Były to zespoły osób zjednoczonych dla osiągnięcia wspólnego celu. Związkiem ogółu obywateli było państwo rzymskie. Państwo rzymskie dysponując odrębnym majątkiem, prowadziło własną działalność gospodarczą, w oparciu o prawo publiczne. W pryncypacie znajdujący się w gestii cesarza majątek (fiscus), zaczęto traktować jak osobę prawną i odróżniano od skarbu pozostającego w gestii senatu. Jednak wraz z uzyskaniem przez cesarza władzy absolutnej, cały majątek państwowy podlegał zarządowi władcy jako prywatny majątek cesarza. Związkami takimi były także gminy oraz stowarzyszenia. Do najbardziej znanych należały stowarzyszenia rzemieślnicze, pogrzebowe, związki dzierżawców ceł i podatków.

Korporacje posiadały: majątek – odrębny, stanowił własność stowarzyszenia a nie jego członków. Korporacja miała oddzielnie prawo własności, oddzielne wierzytelności, zobowiązania, kasę – która gromadziła pieniądze i dokonywała wypłat, syndyka – który reprezentował korporację na zewnątrz.

5. Masy majątkowe – fundacje - wyodrębnione masy majątkowe przeznaczone dla celów użyteczności publicznej (wspomaganie ubogich, chorych). Początkowo nie miały charakteru fundacji samodzielnej. Kościołowi, który organizował działalność dobroczynną powierzano pewne masy majątkowe na cele religijne lub dobroczynne. Fundator przekazywał majątek z obowiązkiem przeznaczenia go na określony cel, realizowany za pomocą poszczególnych zakładów. Kościoły zazwyczaj albo nadzorowały wykonanie woli rozporządzającego, albo poprzez specjalnego zarządcę administrowały powierzonym majątkiem.

6. Zdolność do czynności prawnych była ograniczona w Rzymie na podstawie: płci, wieku, stanu umysłowego. Osoby mające pełną zdolność prawną – wolni mężczyźni, Rzymianie, sui iuris, dojrzali wiekiem, bez zakłóceń stanu umysłowego. Osoby pozbawieni pełnej zdolności do czynności prawnych – kobiety, mężczyźni (niedojrzali), albo dojrzali, ale chorzy umysłowo albo marnotrawcy). Osoby pozbawione zdolności prawnej – niewolnicy, osoby alieni iuris. Wiek: infantes – dzieci (do 7 lat), impuberes – niedojrzali (chłopcy – 14, dziewczynki – 12), puberes minores– dojrzali poniżej 25 lat, puberes – dojrzali, powyżej 25 lat. Ograniczeniom zdolności do czynności prawnych podlegali chorzy umysłowo (furiosi) i marnotrawcy (prodigi).

7. Zdarzenia prawne – np. urodzenie, śmierć. Mają skutki prawne.

8. Czynności prawne – celowe działania ludzkie, przez oświadczenie woli.

 jednostronne – dochodziły do skutku poprzez działanie jednej tylko osoby, np. wyzwolenie niewolnika lub sporządzenie testamentu.

 dwustronne – wymagają współdziałania co najmniej dwóch osób, np. zawarcie kontraktu

 na wypadek śmierci (mortis causa) – skutkowały po śmierci działającego, np. testament

 między żyjącymi (inter vivos) – skuteczne za życia działającego, np. kontrakt pożyczki

 rozporządzające – powodowały natychmiastowe przeniesienie, obciążenie lub zniesienie istniejącego prawa majątkowego osoby rozporządzającej, np. darowanie długu

 zobowiązujące – zawierały przyrzeczenia osób działających spełnienia świadczeń majątkowych w przyszłości, np. przyrzeczenie ustanowienia posagu,

 odpłatne – korzyści ekonomiczne są wzajemne, np. przy sprzedaży, najmie

 nieodpłatne – przesunięcia majątkowe bez świadczenia wzajemnego, np. darowizna.

 formalne – takie, do których zaistnienia potrzeba uroczystej formy

 nieformalne – wolę można wyrazić w jakikolwiek sposób, byle dostrzegalny i zrozumiały

 kazualne – zawisłe od causa, np. tradycja jako sposób przenoszenia własności

 abstrakcyjne – oderwane od jakiejkolwiek causa, np. mancypacja.

Treść czynności prawnej może ulec zmianie przez dołączenie do niej dodatkowych klauzul, które ograniczają jej skuteczność. Do najczęściej umieszczanych klauzul należały:

Warunek (condicio) – zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego uzależniano skuteczność czynności prawnej. Jurysprudencja rzymska wyróżniała następujące typy warunków:

o warunek zawieszający (skutki czynności prawnej zależą od zaistnienia zdarzenia), rozwiązujący (skutki następują natychmiastowo, a po zaistnieniu warunku – ustają)

o warunek potestatywny (zdarzenie zależne od woli warunkowo uprawnionego), losowy (zdarzenie niezależne od woli warunkowo uprawnionego) lub mieszany (zależne częściowo od woli uprawnionego warunkowo, częściowo od przypadku)

o warunek niemożliwy do spełnienia w sensie niemożliwości fizycznej lub prawnej.

 warunek rozwiązujący (condicio resolutiva) – skutki czynności prawnej następują od razu, ale mają ustać po ewentualnym spełnieniu się warunku.

 warunek losowy (condicio casualis) – niepewne zdarzenie było niezależne od woli warunkowo uprawnionego

 warunek mieszany (condicio mixta) – zależne częściowo od woli uprawnionego warunkowo, częściowo zaś od przypadku

Termin (dies) – zdarzenie przyszłe, ale pewnym. Wyróżnia się następujące rodzaje terminów:

o termin zawieszający, początkowy, z upływem którego następuje skuteczność czynności prawnej, np. z określonym terminem rozpoczyna się dzierżawa gruntu,

o termin rozwiązujący, końcowy, z upływem którego ustaje skuteczność czynności prawnej, np. z określonym terminem ustaje dzierżawa gruntu.

Polecenie (modus) – klauzula zawarta w czynności nieodpłatnej, nakładającej na osobę otrzymującą przysporzenie obowiązek pewnego zachowania się. Polecenie nie było warunkiem czynność i bez jego spełnienia była ważna, jednak obciążony był zobowiązany do wykonania polecenia, choćby moralnie.

W prawie rzymskim istniały czynności prawne nie dopuszczające ograniczenia ich skuteczności przez warunek lub termin. Należały do nich: objęcie spadku, uwłasnowolnienie spod władzy ojcowskiej, ustanowienie opiekuna, uznanie długu, zapis z wyboru, przysposobienie.

Oświadczenie woli – zewnętrzny wyraz woli osoby dokonującej czynności prawnej, występujący przy zawieraniu czynności prawnych. W przypadku niezgodności oświadczenia z wolą wewnętrzną następowała wada oświadczenia woli, co mogło prowadzić do jej nieważności.

Niezgodność oświadczenia woli z wolą wewnętrzną mogła być:

 świadoma – oświadczenie woli nie na serio, symulacja, zastrzeżenie potajemne,

 nieświadoma – pomyłka, błąd

Oświadczenie woli nie na serio - np. dla zabawy, nie pociągało za sobą skutków prawnych.

Symulacja – strony wykluczały skutki dokonywanej czynności prawnej - strony umówiły się, że dana czynność nie będzie powodować dla nich skutków prawnych.

Zastrzeżenie potajemne – jednostronnie zamierzona i przemilczana niezgodność między oświadczeniem woli a wolą wewnętrzną, przy czym owa rozbieżność nie była nikomu znana.

Pomyłka – nieświadoma niezgodność woli z oświadczeniem – oświadczający nie rozumiał własnego oświadczenia, oświadczył co innego niż zamierzał, popełnił pomyłkę językowa

Błąd – mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy. Osoba składająca oświadczenie myliła się co do okoliczności dokonywanej czynności prawnej, lub miała mylne wyobrażenie na temat samej czynności prawnej. Znaczenie miał błąd co do stanu faktycznego, natomiast błąd co do stanu prawnego uwzględniano tylko wyjątkowo (wobec kobiet i żołnierzy).

Jurysprudencja rzymska wyróżniała następujące rodzaje błędów:

• error in corpore – błąd dot. tożsamości przedmiotu lub osoby, np. ktoś kupił ocet zamiast wina. Czynność prawna była tu nieważna.

• error in negotio – błąd co do rodzaju (typu) czynności prawnej, np. ktoś podpisał akt darowizny, sądząc mylnie iż podpisuje akt kupna sprzedaży

• error in persona – błąd dot. tożsamości osoby, z którą miał być zawarty akt prawny, lub której miały dotyczyć skutki prawne, (błędne powołanie niewłaściwej osoby do spadku)

• error in materia – błąd dot. materii przedmiotu, (kupiono dzban srebrny myśląc że złoty) – czynność prawna była tu nieważna

• error in qualitate – błąd dot. jakości przedmiotu – błąd był z reguły nieistotny

• error in nomine – błąd dotyczący nazwy - niewłaściwego oznaczenia przedmiotu – błąd nie naruszał czynności prawnej

Podstęp – świadome działanie mające na celu oszukanie drugiej osoby, tak, aby ta osoba zawarła niekorzystną dla siebie czynność prawną. Czynność prawna była ważna, ale stronie poszkodowanej przysługiwały specjalne środki procesowe

• exceptio doli – zarzut procesowy przeciwko powództwu działającego podstępnie o wykonanie czynności prawnej dokonanej pod wpływem dolus. Środek przysługiwał tym, którzy nie wykonali jeszcze zobowiązania, a zostali pozwani o jego wykonanie.

• actio doli – skarga przysługiwała poszkodowanemu, który wykonał już niekorzystne zobowiązanie pod wpływem dolus. Poszkodowany mógł dochodzić odszkodowania w powództwie karnym, a zasądzenie wywoływało infamię,

• restitutio in integrum propter dolum – poszkodowany mógł dochodzić przywrócenia do stanu sprzed dokonania oszukańczej czynności prawnej.

Metus – czynność prawna zawarta pod wpływem groźby (przymusu psychicznego) innej osoby. Groźba musiała być przy tym bezprawna i dostatecznie poważna. Prawo pretorskie uznało metus za przestępstwo, poszkodowanemu przysługiwały specjalne środki procesowe.

• exceptio metus – dłużnik mógł się uchylić od spełnienia wymuszonego zobowiązania jeśli jeszcze go nie wypełnił a został pozwany o jego wypełnienie przez nieuczciwego kontrahenta

• actio quod metus causa – skarga wnoszona przeciwko osobie grożącej oraz przeciwko osobom trzecim odnoszącym korzyść z czynności zawartej pod groźbą. Umożliwiała poszkodowanemu uzyskanie wyrównania szkody,

• restitutio in integrum propter metum – poszkodowany mógł dochodzić przywrócenia do stanu sprzed dokonania wymuszonej groźbą czynności prawnej.

1. W drodze konwalescencji można było nieważnej w zasadzie czynności prawnej nadać jednak jakieś znaczenie, a dzięki konwersji można było nieważną czynność prawną utrzymać w mocy.

2. Czynności wzruszalne – poprawne pod każdym względem i ważne, ale mogły być niekiedy pozbawione skutków przez prawne działanie osób zainteresowanych – np. czegoś, co powstawało pod groźbą.

3. Zastępstwo w czynnościach prawnych: alieni iuris (zarówno osoby wolne, jak i niewolnicy). Zastępstwo pośrednie: zastępca działa na zewnątrz, we własnym imieniu, z dokonanych czynności nabywa zrazu dla siebie i zobowiązuje się sam, skutki przynosi to dopiero w drodze wtórnej czynności na zastąpionego, np. kognitor, kurator. Zastępstwo bezpośrednie: przedstawiciel działa w cudzym imieniu, a skutki jego działania spadają wprost na reprezentowanego, np. prokurator – zarządca majątku.

2. PRAWO RZECZOWE

1. Res corporales – rzeczy materialne, można je dotknąć. Res incorporales – rzeczy niematerialne, np. spadek.

2. Niektóre rzeczy powinny być wyjęte z majątku i z normalnego obrotu prawnego: res divini iuris (prawo boskie, np.: rzeczy poświęcone kultowi religijnemu, rzeczy poświęcone specjalnemu kultowi zmarłych, w szczególności cmentarze, rzeczy oddane pod szczególną opiekę bogów, mury i bramy Rzymu, znaki graniczne) oraz res humani iuris (prawo ludzkie, rzeczy z natury służące do powszechnego użytku, np. woda, rzeczy należące do państwa i przeznaczone do użytku publicznego).

3. Res mancipi- rzeczy szczególnie wartościowe, np. grunty położone w Italii wraz z budynkami, niewolnicy, zwierzęta. Res nec mancipi – rzeczy mniej wartościowe, np. pieniądze, sprzęty domowe, słonie, wielbłądy.

10