Jak rozpoznać ucznia zdolnego?

Pojęcie zdolności używane jest w psychologii dla określenia tych właściwości psychiki człowieka, które warunkują możliwość skutecznej działalności w określonych dziedzinach przy wykonywaniu różnych zadań. Zdolności mogą przejawiać się w rozmaitych dziedzinach człowieka, przyjęto więc podział zdolności na ogólne i specjalne.

Zdolności ogólne uwidaczniają się w każdym działaniu i wpływają na wszelkie poczynania. Często nazywa się je inteligencją ogólną, definiowaną jako ogólna zdolność do uczenia się, ogólna zdolność rozwiązywania nowych zadań i problemów, zdolność przystosowania się do nowych zadań i warunków.

Natomiast zdolności specjalne są związane z określonymi rodzajami, dziedzinami bądź formami działalności. Są to zdolności „do czegoś”, zdolności kierunkowe, jako że występują w określonych kierunkach działalności ludzkiej.

Niektórzy psychologowie formułując definicję „ucznia zdolnego” podkreślają, że ucznia takiego charakteryzuje wysoki poziom zdolności, szczególnie zaś wysoki poziom zdolności ogólnych. Poziom ten określa się dolną „granicą” ilorazu inteligencji, równą przynajmniej 120.

Drugą podstawową cechą uczniów zdolnych jest wysoki poziom zdolności specjalnych, czyli uzdolnień, np.: matematycznych, przyrodniczych technicznych czy artystycznych. Kryterium podziału uzdolnień są często przedmioty nauczania lub inne zakresy działalności szkolnej i pozaszkolnej.

Trzecią ogólną cechą uczniów zdolnych jest to, że uczniowie ci mają wysokie osiągnięcia w nauce. Wybitnie zdolnych można definiować jako posiadających wysoko zorganizowany system nerwowy, charakteryzujący się możliwością osiągnięć wymagających wysokiego stopnia intelektualnej abstrakcji lub twórczej wyobraźni. Osiągnięcia oryginalne i twórcze są więc kolejną cechą, którą można przypisać uczniom zdolnym.

Każda z tych czterech cech wyróżnia uczniów zdolnych, ale poszczególni uczniowie, nie muszą mieć wszystkich wymienionych cech. Ponadto uczniów tych charakteryzują inne cechy, które zgodnie ze strukturą osobowości pozostają w określonych związkach ze zdolnościami i warunkują zarówno ujawnienie się i rozwój jak i osiągnięcia.

Do tych cech należą przede wszystkim

• Silne i stosunkowo szerokie zainteresowania. (Jedną z największych pasji uczniów zdolnych jest czytanie książek o tematyce naukowej, historycznej, podróżniczej. Ich biblioteki domowe są bogate, często korzystają z bibliotek. Wiele dzieci zdolnych zajmuje się kolekcjonerstwem. Ich kolekcje są na ogół bogate i częściej mają charakter naukowy. Z uwagi na zainteresowania intelektualne często silnie angażują się oni do udziału w konkursach i olimpiadach).

• Silna motywacja do zajmowania się wybranymi dziedzinami działalności

• Określone postawy wobec szkoły, nauczycieli, treści kształcenia (m.in. duży krytycyzm w stosunku do treści nauczania, a także metod)

• Właściwości temperamentne związane z silnymi typami układu nerwowego i niektóre zachowania uwarunkowane przez te właściwości. Między innymi są to: zdolność do wytężonej pracy, łatwość skupiania się przez dłuższy czas nad problemem, stosunkowo duże zrównoważenie emocjonalne, często tzw. szybki styl pracy.

Uczniowie zdolni często przejawiają cechy introwertyczne tzn., że są skłonni do zamykania się w sobie, wyłącznego interesowania się własnymi myślami, uczuciami, lubowania się w nich, z czym łączy się często rozluźnienie kontaktu z otoczeniem.

Wielu psychologów stwierdziło u uczniów zdolnych dość częste występowanie niektórych zachowań łączonych z różnymi, kilkoma cechami osobowości. Stwierdzono więc m.in. że stosunkowo łatwo znoszą oni niepewności i konflikty, są wytrwali w swych dążeniach, samodzielni, mają poczucie własnej wartości, przejawiają skłonności do dominacji, niekiedy są agresywni. Wyróżniają się też większą wrażliwością, dużym poczuciem sprawiedliwości, wytrwałością w głoszeniu idei uznanych przez siebie za słuszne, bezkompromisowymi postawami.

Niektóre z tych cech powodują, że uczniowie zdolni nie zawsze dobrze funkcjonują w grupach rówieśniczych. Zdarza się, iż są oni wyobcowani, odizolowani od grup kolegów. Z jednej strony sami wyłączają się z kręgu kolegów szkolnych, nie znajdują tam bowiem partnerów o podobnym poziomie intelektualnym, zainteresowaniach itp. Często obserwuje się chętne przebywanie tych uczniów z ludźmi dorosłymi lub starszymi kolegami. Z drugiej strony dzieci zdolne bywają - ze względu na swą „inność” odrzucane przez kolegów z grup rówieśniczych.

Badacze uczniów zdolnych tacy jak M. Tyszkowa i K. Lewandowska zwracają uwagę na to, że uczniów zdolnych cechują jeszcze takie cechy jak: pilność, obowiązkowość i wysokie aspiracje.

Zdaniem A. Strzałeckiego uzdolnieni wyróżniają się ponadto takimi cechami jak:

• Są bardziej stanowczy, dominantywni, przywódczy, pełni inicjatywy, aktywni i samowystarczalni;

• Są mniej zahamowani, mniej formalni i konwencjonalni, nie tłumią popędów;

• Mają silną motywację, umiłowanie i zapał do pracy;

• Są niezależni;

• Są bardziej krytyczni, rzadziej zadawalają się połowicznymi rozwiązaniami;

• Mają szerokie zainteresowania, dużą wiedzę, są chaotyczni w jej stosowaniu;

• Nie przywiązują wagi do spraw materialnych;

• Mają bardziej „kobiece” zainteresowania, brak im męskiej agresywności;

• Są introwertykami, ludźmi niezbyt towarzyskimi, pełnymi rezerwy;

• Są emocjonalnie mało zrównoważeni, lecz potrafią skutecznie wykorzystać swoją zmienność w działaniu.

Podobne cech charakteryzujące osobowość (sformułowań) mają również uczniowie zdolni.

Uczniowie zdolni nie muszą mieć oczywiście wszystkich wymienionych wyżej cech. Należy jednak pamiętać, że między dziećmi zdolnymi występują często duże różnice intelektualne.

Do wyłonienia z zespołu klasowego uczniów zdolnych można użyć testu: „PRÓBA GRAFICZNA DO BADANIA MYSLENIA TWÓRCZEGO”.

Test ten ma postać dziewięciu kółek tej samej wielkości, ułożonych w trzech rzędach, w równych odstępach, po trzy w każdym. Próba graficzna służy diagnozie zdolności myślenia twórczego u badanych dzieci. Zadanie dziecka polega na stworzeniu wspaniałego i niezwykłego rysunku przez dorysowanie elementów i łączenia kółek w dowolny sposób.

Swoje spostrzeżenia dotyczące kierunku zdolności ogólnych czy specjalnych uczniów wychowawca powinien przekazać rodzicom tych dzieci oraz następnemu wychowawcy, który przejmie po nim prowadzenie zespołu klasowego w czwartej klasie. Ma to zapobiec przeoczeniu czy niewykorzystaniu w pełni potencjału twórczego, a więc zapobiec zmarnowaniu ich talentu.

Literatura:

Bieluga K. „Uczeń zdolny w klasach I - III”, „Życie szkoły” nr 6 1997

Borzym I. „Uczniowie zdolni”, PWN Warszawa 1979

Lewowicki T. „Kształcenie uczniów zdolnych”, WSiP, Warszawa 1990

---