Magdalena Zawadzka

Puławy

POJĘCIE Z HISTORII KULTURY:

• słowo to weszło do historii kultury polskiej ponieważ w 2. poł. XVIII w. było żywym ośrodkiem życia kulturalnego i politycznego;

• kulturowy sens tej nazwy zaczął się, kiedy Puławy stały się terenem działalności Adama Kazimierza Czartoryskiego i jego żony Izabeli z Flemmingów;

• Puławy odgrywały ważną rolę w historii polskiego oświecenia (reprezentatywność głównej siedziby rodu, inicjatywy polityczne i kulturalne podejmowane przez Czartoryskich, powstające tu środowisko literackie);

• nazwa zaczęła oznaczać nie tylko miejscowość, ale także całokształt różnorodnej działalności tego rodu rozwijanej w Puławach, również w Warszawie, Sieniewie, Wołczynie, Wysocku.

HISTORIA

• początek awansu Puław należy wiązać ze Stanisławem Herakliuszem Lubomirskim; wszedł on w posiadanie Puław przez małżeństwo z Zofią Opalińską (córką Łukasza); za jego czasów wzniesiono w Puławach półobronny zamek;

• o wzroście znaczenia Puław zdecydowało dobre położenie geograficzne, walory krajobrazowe, rozwój transportu wiślanego;

• po śmierci Lubomirskiego Puławy odziedziczyła jego córka Elżbieta, po mężu Sieniawska; rozwinęła tam ożywioną działalność artystyczną i budowlaną;

• w 1731 roku jej jedyna córka Zofia ( wdowa po Denhoffie) wniosła Puławy jako wiano Augustowi Czartoryskiemu; Czartoryscy zajęłi się rozbudową Puław- stworzono wspaniały zespół parkowo- archtektoniczno- rzeźbiarski, a dawny zamek przekształcono w rokokowy pałacyk; rola Puław zaczęła się już wtedy ustalać (Zofia odstąpiła Augustowi II Wilanów, a otrzymała w zamian Pałac Błękitny w Warszawie);

• ważne są bogate tradycje intelektualne i artystyczne rodów zamieszkujących Puławy: Opalińskich, Lubomirskich, Morsztynów, Sieniawskich);

• założyciel Familii K. Czartoryski poślubił Izabelę z Morsztynów (córkę Andrzeja), która zdobyła ogładę i wykształcenie na dworze Marii Ludwiki;

• Izabela była założycielką pierwszego salonu w Polsce o charakterze politycznym i intelektualnym (przed powstaniem dworu Stanisława Augusta- główny ośrodek życia towarzyskiego i intelektualnego W-wy);

• Elżbieta Sieniawska i jej córka wniosły duży wkład w rozwój mecenatu artystycznego w Polsce;

• Jedną z najważniejszych dat dla rozwoju Puław jest dzień ślubu A. K. Czartoryskiego i Izabeli Flleming (Czartoryscy zostali finansowymi potentatami o aktywniej zajmowali się polityką- chcieli przeprowadzenia w kraju reform i wyniesienia na tron polski Augusta).

POWĄZKI I PAŁAC BŁĘKITNY

• początkowa działalność Adama Kazimierza koncentrowała się w w-wskim Pałacu Błękitnym, a jego żony w podwarszawskiej wiosce- Powązkach;

• te dwa miejsca to pierwszy etap kształtowania się instytucji magnackiego mecenatu naukowego i literackiego oraz koncepcji własnego środowiska kulturalnego;

• Pałac Błękitny: zbierało się tam grono wybitnych intelektualistów i pisarzy oświecenia ( Czartoryski chciał spolonizować wybitnych zagranicznych uczonych i artystów); skupiali się tu także pisarze będący pod opieką księcia ( F. Karpiński, F. D. Kniaźnin, F. Zabłocki); z Pałacem związani byli: C. Czaplic, K. Rogaliński, W. Jakubowski, J. E. Minasowicz; Pałac wyposażony był w bogatą bibliotekę;

• Pałac oddalał się od idei salonu, ewoluował wyraźnie w kierunku stowarzyszeń naukowych i literackich;

• Powązki: nie miały ambicji intelektualnych lub literackich; miało to być miejsce wypoczynku, uciech i towarzyskich zabaw; usiłowano urzeczywistnić tu sielski i arkadyjski ideał życia, organizowano festyny i zabawy wiejskie, bawiono się w rolnictwo;

• Powązki i osoba właścicielki stały się tematem wielu poetyckich utworów zanim ukształtował się wątek Puław istniał już wątek powązkowski, zainicjował go Naruszewicz w 1772 r. wierszem Powązki , rezydencję odwiedzali i opisywali: Krasicki, Trembecki, Niemcewicz, Mier, Czaplic, Minasowicz, Kniaźnin); poezja powązkowska rozwijała się w kręgu dworskiego komplementu i była istotnym elementem ludycznej obyczajowości i rozrywki;

LATA 1782- 1796

• w 1782 A. K. Czartoryski otrzymał drogą sukcesji Puławy, które uczynił główną rezydencją rodu;

• położenie Puław pozwalało utrzymać szerokie kontakty z krajem, a walory reprezentacyjne przyczyniły się do och popularności;

• Czartoryscy chcieli obsadzić na tronie Adama Jerzego;

• Koncepcja Puław jako głównej siedziby politycznej i kulturalnej była przejawem ambicji rodu zmierzającego do utworzenia własnego ośrodka intelektualnego i artystycznego;

• wraz z Czartoryskimi przybyli do Puław uczeni, artyści, poeci, liczna koalicja; książę interesował się możliwością sprowadzania do Polski wybitnych uczonych i artystów;

• jeszcze przed 1795 powstał w Puławach środowisko literackie mające własny program estetyczny, rokokowo- sentymentalnym;

• nadwornym poetą Puław był Kniaźnin;

• do puławskiej plejady należeli J. Szymanowski, J. Koblański, S. K. Kłokocki, G. Piramowicz, Niemcewicz;

• w W-wie istniała tzw. kolonia puławska; jej członkowie byli zwolnieni z obowiązków wobec dworu z powodu podeszłego wielu lub innych zajęć i mieszkali w Pałacu Błękitnym, należeli do niej Czaplic, M. J. Szymanowscy, Borysławski, płk. Rogaliński;

• przed trzecim rozbiorem były jednym z najważniejszych ośrodków sztuki; działali tutaj: F. Boucher. M. Bacciarelli, Norblin, Ch. P. Aigner (twórca Domu Greckiego), Marynek ( twórca Świątyni Sybilli i Domu Gotuyckiego);

• Puławy miały także nadwornego muzyka- W. Lessle oraz własną orkiestrę;

• istniał w Puławach teatr amatorski; jeden letni „Na Kępie”, drugi zimowy- w pałacu; najwięcej sztuk dla teatru dostarczał Kniaźnin, stroną muzyczną zajmował się Lessel, scenografią- Norblin; w przedstawieniach brała udział cała rodzina Czartoryskich, domownicy, a niekiedy przypadkowi goście;

• bardzo popularne były na dworze „żywe obrazy”, którymi uświetniano uroczystości rodzinne i ważne spotkania;

• w rezydencji przebywali uczeni pełniący niekiedy funkcje nauczycieli dzieci Czartoryskich: filolog N. I. Schow, G. E. Groddeck, ekonomista Dupont de Nemours, matematyk L` Huiller;

• Puławy przejęły funkcje Powązek i Błękitnego Pałacu- w typie egzystencji puławskiej mieścić się miał wzór wiejskiej rezydencji z zabawami, galami, życiem familijnym i rodzaj uczonej kooperacji, stowarzyszonej pod przewodnictwem mecenasa;

• Czartoryscy reaktywizowali wzór patronatu renesansowego, opartego na modelu hellenistycznym i uzupełnili go typowymi dla oświecenia wyobrażeniem o „republice poetów i uczonych”;

• opozycyjność Puław wobec ośrodka królewskiego przejawia się przede wszystkim na płaszczyźnie politycznej i literackiej;

• Puławy wypracowały wzór literatury czułej (sentymentalizm), nachylonej jednakże do rokoka (modyfikacja gustów rokokowych i preferencji poezji intymnej, ukazującej przeżycia jednostki), odcinającej się od programowego klasycyzmu królewskiej stolicy;

• twórczość Kniażnina ( głównego przedstawiciela puławskiego sentymentalizmu) służyła rozrywce dworu i opiewaniu ważniejszych „okoliczności”, jak też wyrażaniu osobistych doznań i uczuć;

• zjazdy organizowane w Puławach: kształtowanie się politycznej opozycji magnackiej; w czasie jednego ze zjazdów w 1786 wystawiono Matkę Spartankę Kniaźnina- miał to być argument patriotyczny przemawiający na rzecz Puław; sztukę oglądało 500 widzów;

• po 1791 Puławy umocniły swą rolę ośrodka patriotycznego- udzielono poparcia T. Kościuszce; w odwecie za pomoc w insurekcji wojska rosyjskie w 1794 zniszczyły Puławy oraz okoliczne wsie;

• w tych latach Puławy skrystalizowały koncepcje środowiska, ugruntował się mecenat Czartoryskich; puławski ośrodek ustanowił w pewnym sensie wzorzec oświeceniowej, magnackiej kultury;

LATA 1796- 1815

• w 1796 I. Czartoryska podjęła decyzję i odbudowie zniszczonej rezydencji ( akt ten był elementem deklaracji patriotycznej, miał symbolizować niezniszczalność sił narodowych);

• w latach 1796- 1815 zmieniła się koncepcja puławskiego ośrodka- przekonanie, że najważniejszą misją dziejową stało się zachowanie własnej narodowości i ocalenie symboli chwały;

• ze środowiska lit. I kulturalnego przekształcają się Puławy w miejsce apoteozowania heroicznej przeszłości kraju, pielęgnacji narodowej tradycji i pamiątek; ośrodek stał się miejscem przechowującym trofea, wybranym okręgiem, w którym otacza się kultem symbole narodowości i rycerskości; wyraźne jest także dążenie do stylizacji sakralnej; rozwija się puławski historyzm, folkloryzm, sentymentalnie interpretowany fizjokratyzm, kult rycerstwa i ideałów wolnościowych; wzrasta w tym czasie ranga tematyki patriotycznej, rycerskiej i historycznej ( Niemcewicz, Woronicz, Kropiński), zwiększa się rola pierwiastek uczuciowego ( J. Lipiński, F. Bernatowicz), zmienia koncepcja aprobowanego bohatera (kochanek i rycerz). W literaturze i sztuce zaczyna dominować estetyka późnego sentymentalizmu, nasycona typowym dla Puław idyllizmem i kultem ideałów arkadyjskich.

• nowej roli Puław sprzyja po 1795 degradacja W-wy jako ośrodka stołecznego;

• po trzecim rozbiorze bardzo ważną rolę gra Izabela Czartoryska- kieruje rozbudową pałacu, organizacją angielskiego ogrodu, budową Świątyni Sybilli, Domu Gotyckiego, kolekcjonowaniem zbiorów muzealnych; zmienił się wówczas rokokowy styl dawnego budynku ( dobudowano 2 skrzydła) na bardziej klasycystyczny;

• ogród puławski: wg projektu Sawage`a; ogród obejmował w jednolitej formie krajobrazowej lasy, pola, łąki, prawdziwe chaty wiejskie; w 1805 ukazały się Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów I. Czartoryskiej; ogród wypełniony zoostał licznymi pamiątakami i pomnikami; postawiono Świątynie Sybilli- przeznaczona na muzeum eksponatów narodowych, Dom Gotycki- pomyślany jako panteon chwały polskiej i obcej o raz miejsce emocjonalnie interpretowanych pamiątek; Świątynia Sybilli- wieszczą siłę przypisywano zbiorom muzealnym- miały eksponować heroizm polskiego oręża od czasów najdawniejszych; dużo miejsca odgrywały militaria historyczne; na najwyższy piedestał narodowy wuyniesiono Żółkiewskiego, Chodkiewicza, Czarnieckiego, Kościuszkę, J. Poniatowskiego; Dom Gotycki- sprawy polskie wtopiono w szerokie tło światowe; w 6 pomieszczeniach ułożono zbiory z różnych epok i o różnej wartości hist.; zwaloryzowany emocjonalnie był tu przede wszystkim temat narodowowyzwoleńczy; eksponowano idee i cnoty rycerskie; reaktywizowano atmosferę turniejów, bohaterów krzyżowych, literaturę średniowiecza,; księżna wprowadziła do architekturi Domu Gotyckiego elementy pol. Przez wmurowanie inskrypcji, a nawet fragmentów zniszczonych nagrobków renesansowych; dostosowywano rekwizyty kościelne do koncepcji gmachu muzealnego; nieregularny plan budynku- 9 ścian o różnej tematyce: Kazimierz Wielki, Długosz, Żółkiewski, Kościuszko, Cyd i Chimena, Boguta i Sędziwój; egzemplifikowano wątki romantycznych miłości i tragiczne dzieje uczucia ( Abelard i Heloiza, Romeo i Julia, Cyd i Chimena), malownicze podróże, tzw. niesamowite historie; obog niewątpliwych arcydzieł malarskich (Rafael, Rembrandt), kosztownej broni, saskiej porcelany, przechwywano tu zasuszone gałązki, kwiatki, ułomki z grobu Romea i Julii; Dom Gotycki- muzeum piśmiennictwa polskiego o obcego, rodzaj sentymentalnego archiwum: umieszczano tak dokumenty, rękopisy, stare druki, niekiedy teksty lit. i pamiątki po pisarzach; Dom Gotycki dostarczał literaturze motywów oraz przygotowywał klimat zainteresowań i upodobań ( Puławy Niemcewicza, Sybilla Woronicza, fragmenty Ziemiaństwa K. Koźmiana, Moje dumania J. M. Fredry); rozwój puławskiego historycyzmu, gotycyzmu, fizjokratyzmu oraz sentymentalizacja życia i obyczajów;

• działalność księcia: Myśli o pismach polskich -suma poglądów księcia na kulturę narodową; książę zajął się opracowaniem monografii Zygmunta Augusta ( w ramach Towarzystwa Przyjaciół Nauk) oraz gromadzeniem zbiorów hist.; książę był inspiratorem powstania pierwszej w jęz. pol. Powieści sentym.- obycz. : Malwiny Wirtemberskiej; przy współudziale księcia T. Mostowski założył najnowocześniejszy typ drukarni i przystąpił do wznowienia klasyków pol. oraz wydawania popularnej serii romansów i podróży w jęz. pol; książę wsparł finansowo pracę Lindego nad Słownikiem języka polskiego; poparł badania nad jęz. litewskim ; interesował się zabytkami Słowian; większość inicjatyw podejmował w W-wie, Sieniawie, Wiedniu, gdzie przebywał w związku z godnością feldmarszałka austriackiego;

• zainteresowanie folklorem;

• temat puławski upowszechnia się w literaturze i wchodzi ponadto w obręb gatunków pozaliterackich, szczególnie pamiętników i wspomnień (Niemcewicz, Woronicz, Kropiński, F. Dzierżykraj Morawski, J. M. Fredro);

• z Puławami związani są ważni politycy: T. Matuszewicz ( min. skarbu), T. Mostowski ( min. spraw wewn.) i A. Linowski (członek rady stanu);

• po utworzeniu Księstwa W- wskiego Puławy, oddzielone od Galicji, zbliżają się znów do W-wy, ale dane im miano stolicy literackiej ma już sens metaforyczny, odnoszący się do mecenatu Czartoryskich, nie miejscowości; życie towarzyskie rezydencji ożywia się z okazji większych wydarzeń politycznych;

• próby akcentowania odrębności ośrodka (wprowadzenie munduru Puławskiego);

• zmiana struktury środowiska kulturalnego i literackiego Puław w 1. poł. XIX w. - rolę ośrodków magnackich zaczynają przejmować stowarzyszenia naukowe i kulturalne powstające w miastach; kształtowanie się warstwy inteligenckiej przyspiesza autonomizację społeczną sztuki i liter., a w rezultacie pozycja magnackiego mecenatu staje się anachroniczna;

LATA 1815- 1831

• okres ten to powolny zmierzch rezydencji i wygasanie jej funkcji kulturalnych i politycznych;

• ożywienie do Puław wnosi jedynie Wirtemberska;

• do 1823 roku Sieniawa odgrywa rolę drugiej, dość ważnej rezydencji Czartoryskich;

• w 1813 Czartoryscy dzielą Puław- Puławy i Włostowice przejmuje w dożywocie Izabela, nie ustając w pracy nad budową i upiększaniem rezydencji;

• po 1815 centrami życia towarzyskiego i umysłowego stają się: W-wa, Wilno, Lwów, nieco później Kraków, Poznań, Wrocław;

• Puławy zaczynają pustoszeć, przebywa tam jedynie Izabela, latem bawi tak M. Wirtemberska;

• W tym okresie młodsza generacja Czartoryskich zaczyna zajmować coraz więcej miejsca w życiu kulturalnym epoki; znakomitą indywidualnością literacką okazuje się Wirtemberska ( Malwina, Niektóre zdarzenia, myśli i uczucia doznane za granicą); w 1817 ukazuje się Pielgrzym w Dobromilu I. Czartoryskiej wzbogacony Powieściami wiejskimi Wirtemberskiej; duży wpływ dla rozwoju oświaty miała działalność miał A. K. Czartoryski; Wirtemberska ( Córka A K. Czartoryskiego i Izabeli z Felińskich) stała się adresatką wielu komplementów poetyckich, wierszy okolicznościowych, literackich dedykacji, w salonie Wirtemberskiej bywają: Kropiński, J. M. Fredro, Linowski, Niemcewicz, Matuszewicz, Mostowski i inni;

• W archiwum Czartoryskich przechowały się tomiki, często nie publikowanych, składane księżnie w dowód sympatii i szacunku;

• Z osobą Wirtemberskiej należy wiązać „prywatny” nurt poezji puławskiej;

• Rola Puław ogranicza się powoli do zadań wielkiej rezydencji magnackiej; rozwijają się różne typy zabaw, w których uczestniczą goście i domownicy: fety organizowane w Kępie, „żywe obrazy”, „Prace wiejskie” w fermach i holenderniach, pełne galanterii turnieje, walki i szturmy oparte na stylizacji rycerskiej, widowiska o zabarwieniu egzotycznym, szczególnie orientalnym itd.; rozwijają się modne w tym czasie gry towarzyskie, szarady, konkursy na literackie improwizacje; Puławy odrzucają rozrywki popularne na innych dworach: polowania, igrzyska myśliwskie, zjazdy towarzyskie, hulaszcze karnawały; odżywa jednocześnie wzór miejscowości- cichej przystani, arkadyjskiego zakątka, siedliska „pięknych dusz”; w okresie Królestwa Kongresowego Puławy lansują własny sposób organizacji życia, własne (rycerskie i sentymentalne) obyczaje, propagują w dalszym ciągu narodowość i polskość;

• Puławom obca była zawsze rewolucjonizm i radykalne przełamywanie norm społecznych, estetycznych, obyczajowych;

• literatura tego środowiska, związana mocno z życiem arystokracji, mogła się definiować w kategoriach preromantycznych; typ rezydencji magnackiej i magnackiego mecenat, literatury uczonych i czułych ośrodków nie zmieściłby się w nurcie romantycznego sposobu myślenia, nawet gdyby Puławy nie zostały zniszczone w 1831 r.; po 1831 A. J. Czartoryski wyemigrował do Paryża, podążyła za nim Wirtemberska po śmierci matki; dobra Czartoryskich uległy konfiskacie na rzecz rządu carskiego, a zbiory puławskie zostały ukryte i następnie wywiezione do dóbr galicyjskich, a stamtąd do Hotelu Lambert w Paryżu. W 2. poł. XIX w. powróciły do kraju i stworzyły podstawę Muzeum Czartoryskich w Krakowie.

1

---