GÓRNICTWO W UJĘCIU HISTORYCZNYM

Górnictwo jest jedną z najstarszych dziedzin techniki, jego początki sięgają czasów przedhistorycznych. Poszczególne etapy rozwoju górnictwa są zbieżne z okresami wyróżnionymi w dziejach ludzkości.

W początkowym okresie wiązało się z wykorzystywaniem materiałów potrzebnych do produkcji broni myśliwskiej i narzędzi niezbędnych w życiu codziennym. Obok drewna, rogów i kości zwierząt stosowano niektóre odmiany skał oznaczających się dużą twardością, a zarazem podatnych na obróbkę (krzemienie). Początkowo pozyskiwano je na powierzchni, a następnie na wychodniach. W późniejszym okresie rozpoczęto kopalnie dołów oraz drążenie wyrobisk podziemnych.

Ślady pierwotnego górnictwa na ziemiach polskich z neolitu znajdują się w Krzemionkach Opatowskich, gdzie w okresie lat 2300 do 1800 p.n.e. wydobywano pasiaste krzemienie.

Już w epoce kamiennej wydobywano krzemień płytkimi szybikami wykonywanymi w wychodniach pokładów tej kopaliny. W tym okresie stosowano urabianie prostymi narzędziami oraz za pomocą ognia (palono ognisko w przodku a dla zwiększenia efektu polewano skałę wodą).W okresie tym zna­ne było już złoto, miedź rodzima, ołów, srebro i cynk.

W epoce brązu szyby górnicze osiągały głębokość 100 m oraz posiadały wykute w przeciwległych ścianach stopnie służące do schodzenia i wychodzenia z kopalni. Z szybów drążono chodniki, które prowadzono z biegiem kruszconośnych żył. Skały urabiano za pomocą narzędzi górniczych wykonywanych z brązu. Urobione skały wydobywano na powierzchnię początkowo w workach skórzanych lub plecakach a w okresie późniejszym przy użyciu kołowrotów z linami z łyka lipowego czy z linami konopnymi. Wyrobiska oświetlano za pomocą kaganków olejnych w obudowie glinianej lub miedzianej.

Dla epoki żelaza charakterystyczne są żelazne narzędzia urabiające: kilofy, żelazka i młoty. Głębokość szybów sięgała już do 140 m. Chodniki, o niedużych wymiarach, zabezpieczano za pomocą drewna. Transport urobku w chodnikach odbywał się, w późniejszym okresie epoki, za pomocą taczek, a nawet wózków na kółkach. Do transportu urobku w szybach stosowano ) kieraty poruszane siłą ludzką lub zwierząt domowych.

Następny okres rozwoju górnictwa datuje się między VI a XVI wiekiem naszej ery. W pierwszej połowie XVI w. głębokość szybów wynosiła 145+200 m a ich średnice dochodziły do 4,5 m. Obudowa szybów i wyrobisk była drewniana. Ważnym czynnikiem rozwoju górnictwa było wynalezienie w pierwszej połowie XIV w. prochu, pierwszego materiału wybuchowego, stosowanego do rozsadzania twardych skał.

Szerszy rozwój górnictwa, w tym i górnictwa węglowego, rozpoczął się od daty wynalezienia maszyny parowej (1769 r.). Dużym osiągnięciem zwiększającym wydobycie kopalń było zastosowanie maszyn wyciągowych i pomp poruszanych parą.

Elementami postępu w dziedzinie górnictwa w XIX i XX w było zastosowa­nie w kopalniach dynamitu, powietrza sprężonego i energii elektrycznej. Obecnie górnictwo zalicza się do jednej z najbardziej zmechanizowanych i zelektryfikowanych gałęzi przemysłu.

Do najstarszych kopalń na ziemiach polskich zalicza się kopalnie krzemienia w Krzemionkach Opatowskich (sprzed 15000 lat), bursztynu w północnym obszarze Polski (3000 do 2000 lat p.n.e.) oraz soli w okolicach Inowrocławia (około 3000 lat p.n.e.).

Pierwsze wzmianki historyczne, sięgające czasów Bolesława Chrobrego (992+1025), dotyczą górnictwa soli w Wieliczce. Kopalnia ta, nazywana magnum sal, wchodziła w skład żup krakowskich. Pierwsze informacje o stanie ko Górnictwo jest jedną z najstarszych dziedzin techniki, jego początki sięgają czasów przedhistorycznych. Poszczególne etapy rozwoju górnictwa są zbieżne z okresami wyróżnionymi w dziejach ludzkości.

Już w epoce kamiennej wydobywano krzemień płytkimi szybikami wykony­wanymi w wychodniach pokładów tej kopaliny. W tym okresie stosowano urabianie prostymi narzędziami oraz za pomocą ognia (palono ognisko w przodku a dla zwiększenia efektu polewano skałę wodą).W okresie tym zna­ne było już złoto, miedź rodzima, ołów, srebro i cynk.

W epoce brązu szyby górnicze osiągały głębokość 100 m oraz posiadały wykute w przeciwległych ścianach stopnie służące do schodzenia i wychodze­nia z kopalni. Z szybów drążono chodniki, które prowadzono z biegiem krusz­conośnych żył. Skały urabiano za pomocą narzędzi górniczych wykonywanych z brązu. Urobione skały wydobywano na powierzchnię początkowo w workach skórzanych lub plecakach a w okresie późniejszym przy użyciu kołowrotów z linami z łyka lipowego czy z linami konopnymi. Wyrobiska oświetlano za po­mocą kaganków olejnych w obudowie glinianej lub miedzianej.

Dla epoki żelaza charakterystyczne są żelazne narzędzia urabiające: kilofy, żelazka i młoty. Głębokość szybów sięgała już do 140 m. Chodniki, o niedużych wymiarach, zabezpieczano za pomocą drewna. Transport urobku w chodnikach odbywał się, w późniejszym okresie epoki, za pomocą taczek, a nawet wózków na kółkach. Do transportu urobku w szybach stosowano ) kieraty poruszane siłą ludzką lub zwierząt domowych.

Następny okres rozwoju górnictwa datuje się między VI a XVI wiekiem naszej ery. W pierwszej połowie XVI w. głębokość szybów wynosiła 145+200 m a ich średnice dochodziły do 4,5 m. Obudowa szybów i wyrobisk była drewniana. Waż­nym czynnikiem rozwoju górnictwa było wynalezienie w pierwszej połowie XIV w. prochu, pierwszego materiału wybuchowego, stosowanego do rozsadzania twardych skał.

Szerszy rozwój górnictwa, w tym i górnictwa węglowego, rozpoczął się od daty wynalezienia maszyny parowej (1769 r.). Dużym osiągnięciem zwiększają­cym wydobycie kopalń było zastosowanie maszyn wyciągowych i pomp poru­szanych parą.

Elementami postępu w dziedzinie górnictwa w XIX i XX w było zastosowa­nie w kopalniach dynamitu, powietrza sprężonego i energii elektrycznej. Obec­nie górnictwo zalicza się do jednej z najbardziej zmechanizowanych i zelektry­fikowanych gałęzi przemysłu.

Do najstarszych kopalń na ziemiach polskich zalicza się kopalnie krzemienia w Krzemionkach Opatowskich (sprzed 15000 lat), bursztynu w północnym ob­szarze Polski (3000 do 2000 lat p.n.e.) oraz soli w okolicach Inowrocławia (oko­ł0 3000 lat p.n.e.).

Pierwsze wzmianki historyczne, sięgające czasów Bolesława Chrobrego (992+1025), dotyczą górnictwa soli w Wieliczce. Kopalnia ta, nazywana mag­num sal, wchodziła w skład żup krakowskich. Pierwsze informacje o stanie ko­palni wielickiej i jej urządzeniach pojawiają się dopiero w statucie króla Kazi­mierza Wielkiego z 1368 r. Najstarsze plany kopalni zostały sporządzone w ok­resie 1636+1648 r. przez miernika Marcina Germana. Plany te opatrzone napi­sem "Filum Anadnoe in Labiryntho" wydano w Gdańsku. Ważnym wydarze­niem w dziejach kopalni Wieliczka było zainstalowanie w szybie Regis w 1860 r. pierwszej parowej maszyny wyciągowej, którą w 1911 r. zastąpiono maszyną elektryczną. Pierwsze prace związane z podsadzaniem starych wyrobisk w kopalni rozpoczęto w 1897 r. natomiast nad zaprowadzeniem sztucznej wen­tylacji w kopalni w 1902 r.

Do żup krakowskich wchodziła również kopalnia w Bochni (parvum sal), której dzieje są ściśle związane z kopalnią w Wieliczce. Według zapisków klasz­toru Dominikanów w Jarosławiu, król Bolesław Wstydliwy nadał im, przywile­jem w Korczynie w 1253 r., prawo wydobywania soli. Wynika z tego, że kopal­nia soli w Bochni znana była już wcześniej. Jest również wzmianka z 1248 r. o najstarszym szybie Sutoris .

Prócz tych dwóch kopalni soli kamiennej, znanych było w tym czasie w zachodniej Małopolsce 13 źródeł i 4 szyby solankowe. Warzelnie soli były w Soli, Szydzinie koło Skawiny, Słonem i Szydzinie pod Babią Górą.

Obok górnictwa solnego krakowskiego rozwijało się górnictwo solne ruskie. Uważa się, że było ono o wiele starsze niż krakowskie. Świadczą o tym znale­zione na hałdach w dawnej żupie solnej w Utropach monety z czasów cesarza Hadriana, młotek z rogowca i dłuto z krzemienia. Rękopisy stwierdzające ist­nienie warzelni obok żup solnych pochodzą z czasów Kazimierza Wielkiego. Do żup ruskich będących własnością królewską należały: Tyrawa Solna, Stara­sól, Jasienica, Modrycz, Stebnik, Solec, Truskawiec, Kałusz i Sołotwino. Istnia­ły ponadto żupy, które były własnością prywatną .

Najstarsze wzmianki o wydobywaniu złota na Dolnym Śląsku pochodzą z 1025 r. Eksploatację metali srebra i ołowiu rozpoczęto w Polsce w 1298 r. w kopalniach sławkowskich w Kieleckiem. Kopalnie błyszczu ołowiu okruszcowa­nego srebrem pod Olkuszem istniały już w XIV w. Pierwszym surowcem wydoby­wanym na Górnym Śląsku w okolicach Bytomia był ołów, którego eksploatację rozpoczęto w XVI w. Najstarsze ślady górnictwa rud żelaza i hutnictwa pochodzą z czasów od VII w p.n.e. do IV w n.e. i odnoszą się do wyrobisk górniczych i pie­ców do wytapiania żelaza, tzw. dymarek, odkopanych na obszarze tzw. Starego Zagłębia między Kielcami a Radomiem. Rudy żelaza wydobywano też w Kowa­rach na Dolnym Śląsku o czym świadczą wzmianki w kronikach dolnośląskich z 1148 r. Eksploatacja rud żelaza w XIV w rozszerzyła się w XIV w, na okolice Częstochowy i Górnego Śląska. Dynamiczny rozwój górnictwa i hutnictwa żelaza przypada na drugą połowę XIX w

Wydobywanie siarki rozpoczęto już w XVI w Swoszowicach pod Krako­wem, a w początkach XVII w. w Czarkowej.

Pierwszym surowcem energetycznym eksploatowanym w Polsce był węgiel kamienny. Najstarsza kopalnia węgla kamiennego powstała, co potwierdzają badania historyczne, pod Tęczynem koło Krakowa w XVII w Na skalę prze­mysłową rozpoczęto eksploatację węgla kamiennego dopiero w drugiej połowie XVIII w. na Dolnym Śląsku (w 1743 r.) oraz na Górnym Śląsku (w 1748 r.).

Najmłodszą gałęzią górnictwa w Polsce jest górnictwo ropy naftowej i gazu ziemnego. Początki rozwoju tej gałęzi sięgają daty wynalazku lampy naftowej w 1853 r. i dotyczą obszaru Podkarpacia. Wydobywanie ropy naftowej na skalę przemysłową datuje się w Polsce od 1866 r.

palni wielickiej i jej urządzeniach pojawiają się dopiero w statucie króla Kazi­mierza Wielkiego z 1368 r. Najstarsze plany kopalni zostały sporządzone w ok­resie 1636+1648 r. przez miernika Marcina Germana. Plany te opatrzone napi­sem "Filum Anadnoe in Labiryntho" wydano w Gdańsku. Ważnym wydarze­niem w dziejach kopalni Wieliczka było zainstalowanie w szybie Regis w 1860 r. pierwszej parowej maszyny wyciągowej, którą w 1911 r. zastąpiono maszyną elektryczną. Pierwsze prace związane z podsadzaniem starych wyrobisk w kopalni rozpoczęto w 1897 r. natomiast nad zaprowadzeniem sztucznej wen­tylacji w kopalni w 1902 r.

Do żup krakowskich wchodziła również kopalnia w Bochni (parvum sal), której dzieje są ściśle związane z kopalnią w Wieliczce. Według zapisków klasz­toru Dominikanów w Jarosławiu, król Bolesław Wstydliwy nadał im, przywile­jem w Korczynie w 1253 r., prawo wydobywania soli. Wynika z tego, że kopal­nia soli w Bochni znana była już wcześniej. Jest również wzmianka z 1248 r. o najstarszym szybie Sutoris .

Prócz tych dwóch kopalni soli kamiennej, znanych było w tym czasie w zachodniej Małopolsce 13 źródeł i 4 szyby solankowe. Warzelnie soli były w Soli, Szydzinie koło Skawiny, Słonem i Szydzinie pod Babią Górą.

Obok górnictwa solnego krakowskiego rozwijało się górnictwo solne ruskie. Uważa się, że było ono o wiele starsze niż krakowskie. Świadczą o tym znale­zione na hałdach w dawnej żupie solnej w Utropach monety z czasów cesarza Hadriana, młotek z rogowca i dłuto z krzemienia. Rękopisy stwierdzające ist­nienie warzelni obok żup solnych pochodzą z czasów Kazimierza Wielkiego. Do żup ruskich będących własnością królewską należały: Tyrawa Solna, Stara­sól, Jasienica, Modrycz, Stebnik, Solec, Truskawiec, Kałusz i Sołotwino. Istnia­ły ponadto żupy, które były własnością prywatną .

Najstarsze wzmianki o wydobywaniu złota na Dolnym Śląsku pochodzą z 1025 r. Eksploatację metali srebra i ołowiu rozpoczęto w Polsce w 1298 r. w kopalniach sławkowskich w Kieleckiem. Kopalnie blyszczu olowiu okruszcowa­nego srebrem pod Olkuszem istniały już w XIV w. Pierwszym surowcem wydoby­wanym na Górnym Śląsku w okolicach Bytomia był ołów, którego eksploatację rozpoczęto w XVI w. Najstarsze ślady górnictwa rud żelaza i hutnictwa pochodzą z czasów od VII w p.n.e. do IV w n.e. i odnoszą się do wyrobisk górniczych i pie­ców do wytapiania żelaza, tzw. dymarek, odkopanych na obszarze tzw. Starego Zagłębia między Kielcami a Radomiem. Rudy żelaza wydobywano też w Kowa­rach na Dolnym Śląsku o czym świadczą wzmianki w kronikach dolnośląskich z 1148 r. Eksploatacja rud żelaza w XIV w rozszerzyła się w XIV w, na okolice Częstochowy i Górnego Śląska. Dynamiczny rozwój górnictwa i hutnictwa żelaza przypada na drugą połowę XIX w

Wydobywanie siarki rozpoczęto już w XVI w Swoszowicach pod Krako­wem, a w początkach XVII w. w Czarkowej.

Pierwszym surowcem energetycznym eksploatowanym w Polsce był węgiel kamienny. Najstarsza kopalnia węgla kamiennego powstała, co potwierdzają badania historyczne, pod Tęczynem koło Krakowa w XVII w Na skalę prze­mysłową rozpoczęto eksploatację węgla kamiennego dopiero w drugiej połowie XVIII w. na Dolnym Śląsku (w 1743 r.) oraz na Górnym Śląsku (w 1748 r.).

Najmłodszą gałęzią górnictwa w Polsce jest górnictwo ropy naftowej i gazu ziemnego. Początki rozwoju tej gałęzi sięgają daty wynalazku lampy naftowej w 1853 r. i dotyczą obszaru Podkarpacia. Wydobywanie ropy naftowej na skalę przemysłową datuje się w Polsce od 1866 r.

Literatura

1. Staroń T.: Górnictwo ogólne. Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Lubelskiej, Lublin 1995

2. Herman Heinz Wille : W głąb Ziemi. Wydawnictwo „Śląsk“, Katowice 1982

4

---