Ludwik Stomma
Tablice Mendelejewa
Stomma poszukuje matrycy ludowego spojrzenia na świat na podstawie medycyny ludowej (która ze względu na duży materiał źródłowy umożliwia wyodrębnienie konkretnych zasad).
1. Ekskrementy w medycynie ludowej (recepty str. 152-153)
Za Leachem wskazuje na mediacyjny charakter ekskrementów, usytuowanych pośrednio w opozycjach człowiek-nie człowiek, życie-śmierć. Zjawiska znajdujące się na granicach klas, niedające się całkowicie włączyć w żadną z nich utrudniają ustalenie jednolitej wizji świata, dlatego też obejmowane są w kulturze ludowej zakazami, staja się tabu. Tak dzieje się w przypadku wydzielin ludzkiego ciała. Jednak w obliczu choroby tabu to często łamano, używając ludzkich lub zwierzęcych odchodów jako środka leczniczego. Stomma stara się to wyjaśnić nawiązując do teorii Arnolda Van Gennepa. Czas, jak również życie ludzkie dzieli się na szereg przeciwstawnych odcinków jakościowo różnych(w życiu rodzinnym, cyklu dorocznym i In.). By przejść z jednego w drugi trzeba dokonać obrzędu przejścia (faza wyłączenia ze stanu dotychczasowego, marginesu i włączenia do nowego). W fazie marginesu człowiek nie należy ani do stanu wyjściowego ani do tego, do którego zmierza, mamy tu, więc do czynienia z sytuacją mediacji (x=(y+z) i (-y+-z)). Czas zdrowia i choroby również można rozpatrywać jako odmienne stany. Mamy tu, więc do czynienia z sytuacjami przejścia(zachorowania i wyzdrowienia): opuszczenia stanu zdrowia, marginesu, wejścia w chorobę i odwrotnie. Zjawiska mediacyjne są niebezpieczne dla zdrowego człowieka, grożąc mu zepchnięciem poza stan, w którym się znajduje, jednak są pożądane w sytuacji choroby, gdy potrzebna jest człowiekowi zmiana stanu. W ekskrementach zawiera się element życia i element cieleśnie-ludzki, są, więc stosowane w celu wskrzeszenia ciała martwego(np. obmywanie moczem miejsc odmrożonych), przywrócenia funkcji organom mającym dawać życie (kobiecie podejrzanej o bezpłodność okładają części rodne odchodami cielnej krowy zmieszanymi z kogucim moczem), uzupełnianiem ubytków cielesnych (ranę po zacięciu siekierą leczy się „zatykając łajnem”). Wydzieliny zwierzęce: graniczą w opozycji zwierze-nie zwierze, zawarty jest wiec w nich pierwiastek cech fizycznych danego zwierzęcia(zając-dobry słuch, ptaki-wzrok, krowa-płodność, kogut-potencja, świnia-żołądek), więc w medycynie ludowej nie tylko ma popychać w kierunku marginesu, ale też może wspomóc organy szczególnie narażone.
2. Granice, czasy przejścia i „dziwni zmarli”
- niektóre kategorie zmarłych: sytuacja zawieszenia między życiem a śmiercią - w przypadku osób, które umarły w stanie marginesu lub tych, których śmierć nie została potwierdzona odpowiednimi rytuałami, - czyli ci, którzy w sensie biologicznym wyszli z jednego stanu i weszli do następnego, ale w sensie obrzędowo - magicznym nie wyszli ze stanu poprzedniego. (np. śmierć w czasie ślubu, martwe płody, itd.) Ci, którzy są istotami nienależącymi do tego ani do tamtego świata, będący, więc w stanie mediacji- stają się demonami.
Mediacyjny charakter demonów i „ludzi demonogennych” uwypuklają miejsca w przestrzeni i okresy, z którymi wiąże te postacie podanie ludowe(miejsca graniczne: rozstajne drogi, miedze, próg, granice wsi itd.). Miejsca rozgraniczające przestrzeń, więc należące do dwóch porządków = miejsca niebezpieczne, objęte tabu. Tam grzebie się niebezpiecznych zmarłych. Granice są również najczęstszymi miejscami ukazywania się demonów. Kolejnym ważnym elementem są czasy przejścia, ma je każdy rok, każda doba (północ, południe, zmierzch, świt). Wtedy najczęściej pojawiają się demoniczne istoty. Przepisy medycyny ludowej odzwierciedlają te relacje między istotami mediacyjnymi, granicami i czasami przejścia. Polegają na potęgowaniu mediacji w różnych wymiarach. (leku typu a+b+c+x używa się dopiero wobec nieskuteczności prostszych, np. a+x)Stomma rozpisuje je na formuły: a-czasy przejścia, b-granice, c-istoty mediacyjne, x- dodatkowe opozycje i ich konfiguracje. Np. recepta: chory na tzw. Kurza ślepotę, włazi o wschodzie słońca na wrota (a+b, czas przejścia + granica), przepisy 156-157, formuły 166.
3. Opozycja lewe-prawe:
np. brud spod paznokcia lewej ręki wrzucony do wódki powoduje u osoby która wódkę te wypije, bóle głowy i ślepotę. Brud spod paznokcia prawej ręki-przypadłości te leczy. Albo Kobieta, która chce urodzić syna powinna rano wstawać z łóżka „prawą nogą” i odwrotnie, jak dziewczynkę - lewą, Albo: kto spożyje mały palec lewej ręki nieżywo urodzonego dziecka do tego o północy na krzyżowej drodze, zwrócony na północ, będzie mógł bezkarnie krzywdzić śpiących. Pojawia się szereg relacji:
Prawe-męskie(syn)-szczęście-jasność(wyleczenie ślepoty)-południe
Lewe-żeńskie(córka)-nieszczęście-ciemność-kierunek północny
4. Opozycja cisza-hałas:
Wychodząc od kwestii rytualnego podnoszenia wrzawy, Stomma odnajduje w receptach i wiedzy ludowej kolejny ciąg relacji:
Hałas-życie-wiosna-płodność-jasność-kierunek wschodni-góra
Cisza-śmierć-zima-bezpłodność-ciemność-kierunek zachodni-dół
Recepty: jeśli dziecko przy chrzcie płacze i krzyczy to będzie żyło, jeśli nie-umrze/
Tylko hałas może przywrócić świat do życia, dlatego początek wiosny liczy się od pierwszego grzmotu/ górale witali świt w dni niektórych świąt wchodząc na wierzchołki wzgórz, gdzie zwróceni twarzami na wschód, podnosili wielką wrzawę na widok podnoszącego się słońca./ brak przyśpiewek i pohukiwań na weselu spowodować może bezpłodność panny młodej.
5. Opozycja otwarte-zamknięte w wiedzy ludowej:
Przykłady: starano się by w czasie porodu nie było nic związanego, zamkniętego/ po urodzeniu wszystko powinno być zamknięte, dziurki od klucza pozatykane, okno zasłonięte itd. / przy ciężkim konaniu otwiera się skrzynie, drzwi, okna.
(Opozycję otwarte/zamknięte pojawia się już w mitologii greckiej-korzystała z niej bogini Hera, chcąc opróżnić narodziny Heraklesa-syna Zeusa i Alkmeny).
Teoria obrzędów przejścia Van Gennepa pokazuje, że aby zmienić stan, trzeba zostać najpierw wypuszczonym ze stanu poprzedzającego, po przejściu przez mediacyjna fazę marginesu, zostać związanym, zamkniętym w nowym stanie. Opozycja otwarte zamknięte towarzyszy wszystkim obrzędom rodzinnym (np. rozpleciony/oczepiny) a także dorocznym, gospodarczym, w medycynie ludowej (uchronienie od choroby, przywrócenie zdrowia, uniemożliwienie przywrócenia zdrowia, spowodowanie zachorowania). Opozycja otwarte-zamknięte jest równoważna opozycji zmiana-ciągłość.
W receptach medycyny ludowej dotyczących zwalczania chorób pojawiają się często wskazania ilościowe. Przeważa liczba trzy (podnoszona do 2,3, a nawet 4potęgi). Np. ból zębów przechodzi, gdy się ich dotknie trzy razy kością z cmentarza(3x3)/ na zapalenie płuc trzeba zmówić dziewięć razy po dziewięć zdrowasiek dziewięć razy po dziewięć potrzeć piersi kwiatem dziurawca(3x3x3x3). Pojawia się tez 7 i 77
W przypadku zabezpieczania przed chorobą pojawia się dwójka, jej iloczyny i 88. Aby to zrozumieć należy wyjaśnić znaczenie liczb w kulturze ludowej. Dzieli się je na parzyste i nieparzyste. Np. przy stole wigilijnym ma być parzysta liczba biesiadników(chyba, że jest kobieta w ciąży), jeśli złamie się tą zasadę-ktoś umrze w następnym roku (liczba nieparzysta spowoduje zmianę stanu obecnego). Ale liczba dań musi być nieparzysta, aby szczęście sprzyjało w następnym roku. Zmiana może tu oznaczać zarówno przybytek jak i ubytek dóbr, tutaj pojawiają się dodatkowe zabiegi, aby zapewnić sobie zmianę na korzyść - np. rzucanie kuti, ostatniej potrawy w górę, związywanie nóg stołowych łańcuchem. Unieruchamia się szereg dół-nieszczęście, natomiast łączy się góra-szczęście z otwarte-nieparzyste.
Mamy, więc do czynienia z ciągiem relacji:
Ciągłość-zamknięte-parzyste
Zmiana-otwarte-nieparzyste
(W znaczeniu liczb nieparzystych zachodzą pewne różnice-Iwanow/Toporow: trzy to z założenia 2+1, natomiast 7 można rozumieć jako 6+1 lub 4+3, gdzie 4 jest symbolem uniwersalności i całości, 7 może, więc oznaczać zmianę totalną, w odróżnieniu od fragmentarycznej, częściowej zmiany powodowanej przez 3. W medycynie 3 wykorzystuje się przy leczeniu wyraźnie zlokalizowanych chorób(np. ból zębów, gardła), 7 w przypadkach ogólnych (żółtaczka, epilepsja itd.))
6. Opozycja na zewnątrz-do wewnątrz w medycynie ludowej:
Nasz świat, świat swoich, jest jedynie rzeczywisty. Poza jego granicami rozciąga się nieznany i pozbawiony kształtu bezmiar, tajemniczy i straszny świat demonów, zmarłych, obcych. Choroba jest usuwana na zewnątrz, poza obręb ciała, poza orbis interior, do krainy śmierci (w zamówieniach: gdzie nie doświeci, nie dopieje, nie doleci, nie pokrace, nie dowieje itd). Natomiast moc, życie znajduje się wewnątrz kręgu swojskości i bliskości (wielość centrów świata w kulturze ludowej:np. dom, wieś, Częstochowa…). Mamy ciągi:
Orbis eksterior-na zewnatrz-dalekie-śmierć i:
Orbis interior-do wewnątrz-bliskie-życie
7. Opozycja przód-tył w wiedzy ludowej:
Np. przeciw urokom odpluwa się w tył, przez lewe ramie/ zakaz oglądania się za siebie w ludowych legendach.
Za plecami, z tyłu czai się nieszczęście i śmierć, kierunek na przód wiedzie ku pomyślności i życiu. Odpluwanie za siebie uroków, choroby, to uśmiercanie, unicestwianie ich. Reguła „do tyłu” jest uzupełniana przez stronę lewą i kierunek północny. Uzyskujemy serie przeciwstawień:
Przód-życie-prawe-południe-góra-przyszłość
Tył-śmierć-lewe-północ-dół-przeszłość
(dół-śmierć, góra-życie: rytuał składania na ziemi/w wodzie dzieci, chorych, umierających, co oznacza śmierć i ponowne narodziny). Zarówno ziemia jak i woda w kulturach indoeuropejskich kojarzone są z płodnością, narodzinami, kobiecością:
Kobieta-ziemia-woda-płodność
Z drugiej strony zarówno ziemia(pochówek) jak i woda(żywioł) związane są ze śmiercią. Równoważność 2 sprzecznych interpretacji i brak cech mediacyjnych wody i ziemi, pozwala wysunąć przypuszczenie, że szereg kobieta-ziemia-woda-płodność nie łączy się jako całość z opozycjami życie-śmierć, przód-tył. Żeńskie łączone jest w polskiej kulturze ludowej raczej z lewym-nieszczęściem-ciemnością-kierunkiem północnym. Kobieta jest istotą nieczystą, zwłaszcza w okresie ciąży, menstruacji, co wiąże się z mediacyjnym charakterem tych okresów życia, np. nie może zbliżać się do ognia, aby go nie skalać. Narodziny są konsekwencją śmierci, kobieta jest, więc skażona śmiercią, nieczysta gdyż związana z płodnością. Przeciwstawieniem płodnego-dającego śmierć-żeńskiego jest bezpłodne-dające życie-męskie, jak ogień stawiany po stronie męskiej, z którego nic nie może się zrodzić, ale przy cieple, którego życie się rozwija. Można tu dodać triadę ogień-słońce-niebo. Odnajdujemy, więc w kulturze ludowej szeregi:
Męskie-niebo-ogień-bezpłodność-słońce
Żeńskie-ziemia-woda-płodność-księżyc.
Tabela str.186 pokazuje szeregi opozycji, ”tablice Mendelejewa” tekstu polskiej kultury ludowej XIX wieku. Wszystkie elementy w górnej części rzędów pionowych wchodzą ze sobą w pewne związki, podobnie jak elementy w dolnej części rzędów pionowych. Rzędy poziome ukazują standardowe połączenia elementów opozycyjnych. Opozycje na marginesach tabeli poza poziomymi liniami występują wymiennie z opozycjami bazowymi tego samego rzędu pionowego. Tabela nie wyczerpuje zbioru opozycji bazowych organizujących świadomość mityczna chłopa polskiego, może jednak, nawet w takiej formie, być użyteczna przy:
- badaniach porównawczych
- tworzeniu znaczeniowych klasyfikacji zjawisk
- wyjaśnianiu znaczenia wierzeń, rytuałów i opowieści ludowych, a także społecznych postaw i zachowań
- demaskowaniu wtórnych racjonalizacji i fałszywych reinterpretacji mitów
Jednak konieczna jest ostrożność w rozstrzyganiu, jaki element tych opozycji, mediacji desygnuje dany mitem (np. kogut może desygnować płodność, diabła, wschód, jak również triumf chrześcijaństwa). Konieczna jest ostrożna i drobiazgowa analiza relacji symbolicznych, systematycznych i homologicznych każdego mitemu i każdego znaku.
Brak w tablicach Mendelejewa opozycji sacrum-profanum, gdyż sacrum objawia się w hierofaniach, a hierofanią może być cokolwiek bez względu na umiejscowienie w tekście kultury ludowej. A objawienie się sacrum przez dany znak nie oznacza uświęcenia całej klasy znaków, do której należy. Albo 2 przeciwstawne kategorie, należące do odrębnych ciągów opozycji, mogą obie należeć do sfery sacrum (np. swój/obcy).
Medycyna ludowa stanowi zbiór kombinacji, zdeterminowanych przez „Tablice Mendelejewa” elementów opozycji i mediacji. Zawiera się w nich wizja kosmosu, odmienna zupełnie od tej wypracowanej przez współczesną naukę europejską. Istnienie recept bardziej celnych z punktu widzenia współczesnej medycyny jest kwestią przypadku. Dobór recept jest oparty na tablicach Mendelejewa, czyli na micie, a nie na racjonalnej analizie reakcji i skutków.