Rozwój układu 

nerwowego

Dr hab. n. med., prof. nadzw. UM  

Andrzej Głąbiński 

Oddział Kliniczny Propedeutyki 

Neurologicznej z Pododdziałem 

Udarowym

I Rozwój układu 

nerwowego człowieka

Rozwój układu nerwowego przyjęto 

rozpatrywać w aspekcie:



 filogenetycznym (porównanie 
budowy i czynności układu 
nerwowego u zwierząt na różnych 
szczeblach ewolucji)



ontogenetycznym (bada się proces 
powstawania komórek nerwowych w 
życiu zarodkowym, rozwój mózgu i 
rdzenia kręgowego w życiu płodowym 
aż do urodzenia, a następnie 
kształtowanie się funkcji mózgu w 
okresie dojrzewania)

Rozwój filogenetyczny

U organizmów jednokomórkowych, nie 

mających wyspecjalizowanych narządów, 
pobudliwa jest cała komórka stanowiąca ich 
ciało.

Organizmy te reagują na bodźce mechaniczne, 

co umożliwia im omijanie przeszkód podczas 
poruszania się: są wrażliwe na bodźce 
chemiczne, dzięki którym orientują się w 
otoczeniu i odróżniają pokarm od substancji 
niejadalnych.

GĄBKI- zwierzęta bez układu nerwowego, maja 

rozwinięty system włókien kurczliwych 
podobnych do mięśni gładkich, otaczających 
otworki ich ciała.

Najprostsza rozproszona sieć nerwowa 

występuje u polipów, a w formie promienistej 
u meduz

U zwierząt o wydłużonym kształcie ciała 

wydłużony jest również układ nerwowy. 

Układ nerwowy pragębowców

•

występowanie w brzusznej części 
ciała 

dwóch pni nerwowych

•

pnie połączone poprzecznymi 
spoidłami tworzącymi drabinkę 
nerwową

•

u ewolucyjnie wyższych 
pragębowców (pierścienic, 
stawonogów) oba pnie leżą blisko 
siebie albo łączą się, jak u 
dżdżownicy, w jeden wspólny pień

•

w miejscu komisur występują 
wówczas zgrubienia zwane zwojami 
nerwowymi



u dżdżownicy w części brzusznej ciała 
znajduje się pień nerwowy ze 
zwojami



od każdego zwoju odchodzą nerwy do 
mięśni w obrębie tego samego 
segmentu ciała



w zwojach nerwowych znajdują się 
neurony ruchowe unerwiające 
mięśnie



lokalny skurcz mięśni powstaje w 
wyniku prostego odruchu 
segmentalnego



skoordynowany przebieg skurczów 
poszczególnych segmentów, który 
umożliwia płynny ruch, odbywa się 
pod kontrolą zwoju głowowego

Układ nerwowy wtórnogębowców



układ nerwowy położony w grzbietowej 
części ciała



u kręgowców głowowa jego część- 
mózgowie- znajduje się w puszce utworzonej 
przez kości czaszki, a pozostała część- rdzeń 
kręgowy- w kanale kręgowym



segmentalna organizacja rdzenia kręgowego



każdy odcinek rdzenia unerwia pod 
względem czuciowym i ruchowym właściwy 
mu odcinek ciała



praca sąsiednich, a nawet odległych 
odcinków jest koordynowana dzięki 
wzajemnym połączeniom między 
ośrodkami rdzeniowymi



neurony ruchowe znajdują się u 
kręgowców w ośrodkowym układzie 
nerwowym, a ich wypustki podążają 
ku efektorom



neurony czuciowe znajdują się  u 
kręgowców poza ośrodkowym 
układem nerwowym, jednak nie na 
obwodzie, lecz w specjalnych zwojach 
nerwowych

RYBY

U ryb mózgowie składa się z trzech części:

•

Tyłomózgowia, w jego skład wchodzi -> rdzeń 
przedłużony i móżdżek

•

Śródmózgowia, którego głównym składnikiem są 
płaty wzrokowe

•

Przodomózgowia w jego obrębie wyróżnia się 
dobrze rozbudowane węchomózgowie i 
miedzymózgowie

PTAKI

U ptaków szczególne silnie rozwinięte są jądra 

podstawy, zwłaszcza struktura o nazwie 
hyperstriatum

Cienka jest natomiast kora mózgu

Kora rozwija się intensywnie dopiero u ssaków i 

przeważa objętościowo nad ośrodkami 
podkorowymi

U naczelnych powiększają się płaty czołowe, a u 

człowieka szczególnie ich część najbardziej 
wysunięta ku przodowi

Wraz z rozwojem filogenetycznym 

układ nerwowy kręgowców i 
wykształceniem się nowych struktur 
zaczyna się stopniowe przejmowanie 
funkcji rdzenia kręgowego przez 
ośrodki mózgu.

Proces ten nazywa się encefalizacją

Rozwój ontogenetyczny

•

Schemat ciała jest zakodowany genetycznie

•

Specjalne geny określają jego organizację 
segmentalną

•

Geny homeotyczne, wyznaczają umiejscowienie 
narządów w obrębie segmentów

•

Brak genu może spowodować brak całego 
związanego z nim segmentu

•

Już w XIX wieku opisano tzw. Mutanty 
homeotyczne u muszki owocowej (Drosophila 
melanogaster)

Tkanka nerwowa pochodzi z ektodermy.

Zygota-> morula-> blastula-> gastrula

po uformowaniu się gastruli, w środkowej części 

ektodermy powstaje zgrubienie zwane płytką 
nerwową-> 

w obrębie płytki zaznacza się wgłębienie (rynienka 

nerwowa)-> 

jednocześnie brzegi płytki zaginają się i łączą, przez 

co przekształca się ona w -> cewkę nerwową. 

Zalążkiem mózgowia są trzy pierwotne 

pęcherzyki zarodkowe:



Przodomózgowie



Śródmózgowie



Tyłomózgowie

Z pęcherzyków pierwotnych powstaje 

pięć pęcherzyków wtórnych:

o

przodomózgowie różnicuje się na-> 
kresomózgowie i międzymózgowie

o

tyłomózgowie pierwotne na -> wtórne i 
rdzeniomózgowie

o

śródmózgowie nie ulega podziałowi

Tyłomózgowie jest zawiązkiem mostu, a 

rdzeniomózgowie- rdzenia przedłużonego

Dalszy rozwój mózgu w życiu płodowym 

zależy od gatunku zwierzecia. U człowieka 
najintensywniej rozwija się kresomózgowie, 
które miedzy 10 a 14 tygodniem dominuje 
pod względem wielkości nad pozostałymi 
częściami.

W ontogenetycznie w pełni wykształconym mózgu 

można wyróżnić następujące części:



kresomózgowie 

kresomózgowie boczne
kresomózgowie środkowe



międzymózgowie 

wzgórze
podwzgórze
niskowzgórze



śródmózgowie 

konary mózgu
pokrywa śródmózgowia



tyłomózgowie wtórne 

most
móżdżek



rdzeniomózgowie

 

rdzeń przedłużony
blaszka pokrywowa komory 

czwartej

Dalszy rozwój

Istotnymi elementami w toku dalszego 

rozwoju są mielinizacja oraz 
wytwarzanie nowych połączeń 
synaptycznych.

Połączenia synaptyczne są widoczne 

już w okresie okołoporodowym, 
natomiast znaczny wzrost ich liczby 
oraz aktywności obserwuje się 
podczas zdobywania nowych 
umiejętności w ciągu życia.

Mielinizacja w ośrodkowym układzie 

nerwowym odbywa się dzięki 
oligodendrocytom. 

Obecność osłonek mielinowych istotnie 

zwiększa szybkość przewodzenia impulsów 
przez włókna nerwowe. 

Przed porodem zmielinizowane są jedynie 

włókna przebiegające przez podwzgórze 
oraz w jądrach podkorowych

.

Dalsza mielinizacja w pierwszych latach 

życia dotyczy dróg piramidowych oraz 
układu siatkowatego. W korowych 
włóknach kojarzeniowych mielinizacja nie 
kończy się przed 20. rokiem życia.

Neuron

Neuron – rodzaj komórek występujących w 

układzie nerwowym.

Najwięcej neuronów znajduje się w 

ośrodkowym układzie nerwowym. 

Neurony składają się z ciała komórki 

(perikarion albo soma) oraz wypustek 
cytoplazmatycznych: dendryty i akson, za 
pomocą których wytwarzają połączenia z 
innymi neuronami, bądź komórkami 
efektorowymi (wykonawczymi). 

Połączenia synaptyczne 

Synapsa – miejsce komunikacji błony 

kończącej akson z błoną komórkową 
drugiej komórki — nerwowej lub 
komórki efektorowej (wykonawczej) 
np. mięśniowej lub gruczołowej.

Impuls nerwowy zostaje przeniesiony z 

jednej komórki na drugą przy udziale 
substancji o charakterze 
neuroprzekaźnika (zwanego czasem 
neurohormonem) — mediatora 
synaptycznego (synapsy chemiczne) 
lub na drodze impulsu elektrycznego 
(synapsy elektryczne).



nerwowo-nerwowe — połączenie między 
dwiema komórkami nerwowymi



nerwowo-mięśniowe — połączenie między 
komórką nerwową i mięśniową



nerwowo-gruczołowe — połączenie między 
komórką nerwową i gruczołową

SYNAPSA

Typy synaps 

Elektryczne – w tych synapsach neurony prawie 

się stykają (gł. połączenia typu "neksus"). 
Kolbka presynaptyczna oddalona jest od kolbki 
postsynaptycznej o 2 nm. 

Możliwa jest wędrówka jonów z jednej komórki do 

drugiej - przekazywanie dwukierunkowe. Impuls 
jest bardzo szybko przekazywany. 

Występują w mięśniach, siatkówce oka, części 

korowej mózgu oraz niektórych częściach serca.

Chemiczne – w tych synapsach komórki są od siebie 

oddalone o ok. 20 nm, między nimi powstaje szczelina 
synaptyczna. 

Zakończenie neuronu presynaptycznego tworzy kolbkę 

synaptyczną, w której są wytwarzane neuroprzekaźniki 
(mediatory - przekazywane w pęcherzykach 
synaptycznych), które łączą się z receptorem, 
powodując depolaryzację błony postsynaptycznej. 

Występują tam, gdzie niepotrzebne jest szybkie 

przekazywanie impulsu, np. w narządach 
wewnętrznych.

Fizjologiczna śmierć neuronów

Neurony, które przegrały w rywalizacji o wytworzenie 

połączenia synaptycznego z narządem docelowym, 
giną.

Umieranie komórek jest procesem zachodzącym 

powszechnie w narządach organizmu. 

Zjawisko to zwane 

apoptozą, albo programowaną 

śmiercią komórki

, dotyczy także nadliczbowych 

neuronów w życiu płodowymi wczesnym okresie po 
urodzeniu.

 

W odróżnieniu od martwicy,  apoptoza nie 

jest spowodowana uszkodzeniem komórki i 
nie towarzyszy jej proces zapalny.

W wyniku apoptozy komórka rozpada się na 

fragmenty.

Enzymy aktywowane w jądrze komórki 

przecinają łańcuchy DNA, powodując ich 
fragmentację.

   Apoptoza jest  prawdopodobnie 

indukowana przez specjalne geny 

(protoonkogeny), 

aczkolwiek wykryto 

tez geny o odwrotnym działaniu- 
stymulujące procesy podtrzymujące 
przeżywalność komórki.