Antropologia ogólna i
teoria archeologii
Wykład nr 3
Arkadiusz Sołtysiak
Antropologia ogólna i
teoria archeologii
Wykład nr 3
Arkadiusz Sołtysiak
Klasyfikacja w archeologii
• klasyfikacja w archeologii służy do
budowania różnych wyjaśnień o
charakterze indukcyjnym
• znacznie ważniejsza u nas niż w
naukach humanistycznych i
przyrodniczych, może poza klasyfikacją
biologiczną, do której zresztą
nawiązuje
• D. Minta-Tworzowska, Klasyfikacja w
archeologii, Poznań 1994
Klasyfikacja w archeologii
• w roku 1836 Ch. Thomsen (jeszcze
przed początkami ewolucjonizmu!)
zaproponował podział pradzejów na
epoki kamienia, brązu i żelaza
• pierwsza klasyfikacja
archeologicznego zaproponowana
przez G. de Mortilleta w latach 70. XIX
wieku: kryterium stanowiło
podobieństwo formy lub sposobu
użytkowania
Klasyfikacja w archeologii
• na terenie Polski klasyfikacja Mortilleta
została zaszczepiona przez J. Zawiszę w
roku 1873: podział na epoki mamuta (wsp.
paleolit), renifera (wsp. mezolit), zwierząt
wyniszczonych (wsp. neolit)
• także podział epoki kamienia na kamień
łupany i kamień szlifowany
• w pierwszych klasyfikacjach typy były
uznawane za spójne pod względem
chronologicznym i terytorialnym
• wyznaczano "typy przewodnie",
charakterystyczne dla wyróżnionych kultur
archeologicznych lub okresów
Oscar Montelius
• Metoda typologiczna usystematyzowana przez
Monteliusa w 1903 r.
• Pierwsze założenie: znalezisko (lub zespół)
jest zbiorem wytworów; ten zbiór można
rozłożyć na poszczególne składniki i ich analiza
prowadzi do sklasyfikowania całego zbioru
• Drugie założenie: każdy przedmiot będący
wytworem ludzkim podlega określonym
prawom rozwoju; ten rozwój dotyczy formy
wytworu, rozumianej jako jego zewnętrzny
wygląd
Oscar Montelius
• według Monteliusa o powstaniu formy
decyduje wytwórca i jego środowisko
kulturowe, później jednak forma rozwija się
według niezależnych praw
• forma określa typ, wyłaniający się z prototypu
i niekiedy rozgałęziający się na nowe typy
• typ to podstawowa jednostka klasyfikacji
typologicznej służącej do ustalania chronologii
• trzy etapy ustalania chronologii:
◘ chronologia względna (następstwo typów)
◘ chronologia bezwzględna
◘ periodyzacja formalna
Oscar Montelius
• Etapy budowania typologii według
Monteliusa:
◘ najpierw prześledzenie zmian danego
typu w czasie i przestrzeni (ciąg typów)
◘ następnie ustalanie serii typów,
synchronicznych względem siebie
◘ w końcu złożenie ze sobą ciągów
typów z seriami typów i uporządkowanie
typologiczne całości zbioru artefaktów
Oscar Montelius
• najważniejsze są formy przewodnie, czyli takie,
które są powtarzalne i układają się w wyraźny
schemat rozwojowy
• w przypadku takiego schematu można wyróżnić
następujące parametry:
– kierunek typologiczny (czyli obserwacja zmian w
zespołach)
– występowanie danego wytworu w zespołach
– kryterium stratygraficzne pozwalające
zweryfikować chronologię względną poszczególnych
typów
• bardzo ważne w takiej klasyfikacji są znaleziska
zamknięte, czyli takie, których elementy są
równoczasowe
Oscar Montelius
• Wykorzystanie metody Monteliusa było powszechne i
nadal jest ona stosowana do porządkowania zespołów
i definiowania kultur archeologicznych, przemysłów i
innych jednostek chronologiczno–typologicznych
• na terenie Polski w roku 1914 Józef Kostrzewski
zaproponował klasyfikację opartą na zasadach
Monteliusa, stosowaną z pewnymi modyfikacjami do
dzisiaj:
– epoka kamienia (paleolit, mezolit i 3 okresy neolitu)
– epoka brązu wczesna (I), środkowa (II/III) i późna
(IV/V)
– epoka żelaza z okresem halsztackim,
przedrzymskim (lateńskim), rzymskim i
wczesnohistorycznym
– później dodatkowo okres wędrówek ludów
Dalszy rozwój teorii
klasyfikacji
• W latach 30. i 40. XX wieku w archeologii
amerykańskiej nastąpił rozwój teorii klasyfikacji
w archeologii
• klasyfikacja kulturowo-historyczna zamiast
typologiczno-chronologicznej
• I. Rouse (1939): typ jest pojęciem teoretycznym
• A. Krieger (1944): test znaczenia historycznego,
dzięki któremu można ustalić ważność typów
• J. Ford (1938): typ wyłącznie jako narzędzie
analityczne, służące do opisu zespołów
Dalszy rozwój teorii
klasyfikacji
• J.B. Wheat (1958): system hierarchiczny
◘ typ (jako podstawowa jednostka)
◘ odmiana (jednostki lokalne, różniące
się w niewielkim stopniu
◘ wiązka typów (jednostki
ponadlokalne, o większym zasięgu niż
typ)
Dalszy rozwój teorii
klasyfikacji
• F. Bordes (1950): nowy sposób wykorzystania
typologii narzędzi krzemiennych
• zamiast poszukiwania typów wiodących
jednoznaczny opis każdego typu narzędzi
• zamiast porównywania form narzędzi
porównywanie procentowych składów
poszczególnych typów na poszczególnych
stanowiskach
• założenie, że zmiany kulturowe znajdują
odzwierciedlenie nie w pojawianiu się i
zanikaniu form przewodnich, tylko w
zmianach proporcji różnych typów narzędzi
Nowe podejście do
klasyfikacji
• W latach 50. rozpowszechnienie się metody
radiowęglowej i innych metod datowania
sprawiło, że tradycyjne zastosowanie typologii
do budowania schematów chronologicznych
straciło dotychczasowe znaczenie.
• K. Pike (1954): definicja dwóch strategii
badawczych w archeologii:
◘ etyczne (opis zewnętrzny przejawów
kultury)
◘ emiczne (wyjaśnienie znaczeń niesionych
przez te przejawy)
Nowe podejście do
klasyfikacji
• J.H. Steward (1954): trzy definicje terminu
"typ":
◘ typy empiryczne (dostępne oglądowi i
intersubiektywne)
◘ typy umowne (rezultat idealizacji)
◘ typy kulturowe (nie podlegające kontroli
badacza)
• A.C. Spaulding: używanie procedur
statystycznych w archeologii
◘ definicja typu: "grupa wytworów
(artefaktów), wykazująca konsekwentny i
zgodny zespół cech, których połączone
własności dają charakterystyczny wzór" –
wykrywalny statystycznie
A.C. Spaulding
• Trzy podstawowe założenia:
– tworzenie typów jest procedurą odkrycia, to znaczy związki
cech są realne i empiryczne
– typ określa wzorzec zachowania ponieważ wytwór, który typ
oznacza, jest wynikiem ludzkiego zachowania
– płaszczyzną odniesienia typu jest zespół lub układ
• Procedura badawcza:
– opis danych za pomocą wymiarowo uporządkowanych klas
cech
– klasy cech tworzą wielowymiarową tablicę, w której
występują wszelkie możliwe kombinacje cech
– oblicza się oczekiwane i rzeczywiste częstości poszczególnych
kombinacji cech
– za pomocą testu chi
2
można stwierdzić istnienie nadwyżek
– te kombinacje cech, w których występują nadwyżki, to typy
• Od Spauldinga wykorzystanie taksonomii numerycznej w
archeologii.
Taksonomia numeryczna
• R. Whallon: klasyfikacja hierarchiczna przy
wykorzystaniu testu chi
2
• W latach 80. i 90. coraz bardziej zaawansowane
próby zastosowania numerycznych metod
klasyfikacji w archeologii
– analiza czynnikowa (składowych głównych)
– analiza dyskryminacyjna, ostatnio także analiza
kanoniczna
• Nadal jednak metody matematyczne stosowane na
poziomie "etycznym„ i brak możliwości przejścia na
poziom "emiczny"
• Ostatnio coraz częściej wykorzystywane klasyfikacje
oparte na analizach wielowymiarowych, nastawione
na wykrywanie korelacji między cechami
Typologia i procesualizm
• założenie, że każdy artefakt ma
nieskończoną liczbę cech
• pierwszym etapem klasyfikacji jest zatem
selekcja i wybór cech istotnych
• wybór ten jest uzależniony od umiejętności
badacza
• w ramach archeologii procesualnej na
większą skalę została wykorzystana
metoda grupowania (cluster analysis)
• pod wpływem D.L. Clarke'a (Analytical
Archaeology, 1968) zastosowanie teorii
systemów
D.L. Clarke
• każda jednostka archeologiczna to system
informacyjny
• wytwory stanowią odzworowanie aktywności wytwórcy
oraz procesu użytkowania
• wytwory i cechy wytworów grupowane w fazy i
tradycje
• korelacja cech na najniższym stopniu modelu tworzy
typ, dalej jest kompleks typów (zespół), kompleks
zespołów (kultura), wreszcie kompleks kultur
• w definiowaniu typów Clarke posługuje się metodami
statystycznymi i taksonomicznymi (gł. skalowanie
wielowymiarowe)
• typy wytworów pojawiają się, rośnie ich liczebność,
osiągają maksimum rozwoju i zanikają – model
„soczewkowaty”