Antropologia ogólna i teoria 

archeologii

Wykład nr 12

Określanie wielkości populacji na podstawie 

danych archeologicznych

Arkadiusz Sołtysiak

 

 

Archeologiczne metody 

określania wielkości populacji

• metoda oparta na analizie sieci 

osadniczej

– ogólny obszar zajęty przez osadnictwo
– szczegółowa analiza użytkowania stanowiska

• analiza resztek żywności i liczby 

artefaktów

• liczba pochówków

 

 

Analiza sieci osadniczej

• jako pierwszy zastosował ją H.S. Colton 

w 1932 w okolicach Flagstaff, Arizona

• na Bliskim Wschodzie Henri Frankfort 

w regionie Dijali w 1948

• metoda oparta na założeniu, że 

istnieje korelacja między wielkością 

populacji a obszarem osadnictwa

• założenie na pewno słuszne, ale nie 

określa, o jaki rodzaj korelacji chodzi 

(liniowa, logistyczna, wykładnicza itp.)

 

 

Analiza sieci osadniczej

• w różnych społecznościach może być różny 

obszar wykorzystany przez jednego 

osobnika, co zależy od wielu czynników

• liczba rodzin i liczba osób należących do 

rodziny

• organizacja społeczna i rodzaj aktywności 

na stanowisku

• organizacja przestrzenna podstawowych 

jednostek mieszkalnych oraz ich liczba i 

wielkość

• także wielkość obszaru osadnictwa nie 

zajęta przez mieszkania

 

 

Analiza sieci osadniczej

• przeciętna długość trwania domostwa
• długość trwania zasiedlenia całej 

osady, ewentualnie charakter cykli 

opuszczenia i ponownego zasiedlenia

• zmiany wielkości osady w czasie
• sposób zachowania pozostałości osady 

ma również wpływ na ostateczny wynik

• podobnie sposób prowadzenia badań 

nad siecią osadniczą – jeśli próba źle 

dobrana, dane mogą być nieprawidłowe

 

 

Analiza sieci osadniczej

• różne sposoby określania wielkości populacji 

na podstawie sieci osadniczej

• długość stanowiska (John Hack w 1942)

– daje to raczej wartości względne do porównywania 

między stanowiskami niż liczby bezwzględne

• obszar stanowiska w granicach określonych 

znaleziskami na powierzchni

– najczęściej stosowana metoda, Robert Adams w 

1965

• liczba domów, Henri Frankfort w 1950 w 

regionie Dijali

 

 

Analiza sieci osadniczej

• analiza objętości pozostałości po osadzie

• Ammerman i Cavalli-Sforza zaproponowali wzór na 

obliczenie liczby domów w określonym czasie:

N = VT/HP

• V = objętość pozostałości po osadzie

• T = długość użytkowania domu

• P = długość użytkowania stanowiska

• H = objętość materiałów z wnętrza domów

• liczba domów może być pomnożona przez liczbę 

członków rodziny (najczęściej 5 osób) i uzyskuje się 

wielkość populacji

• ta metoda wymaga precyzyjnego datowania i 

analizy konstrukcji domów oraz informacji o długości 

ich użytkowania z obserwacji etnograficznych

• trzeba także uwzględnić wynik erozji i przerw w 

osadnictwie

 

 

Analiza sieci osadniczej

• najczęściej stosowana metoda to 

określanie wielkości osadnictwa na 

podstawie znalezisk na powierzchni, a 

następnie mnożenie przez liczbę osób 

na ha

• Robert Adams założył, że na Bliskim 

Wschodzie średnia gęstość zaludnienia 

w obrębie osad to 200 osób na hektar

• obserwacje etnograficzne we 

współczesnych miastach i wsiach Iraku 

i Iranu

 

 

Analiza sieci osadniczej

• wcześniej Henri Frankfort mierzył wielkość domów i liczbę 

domów na hektar: na tej podstawie obliczył 300–500 

osób na hektar, czyli 20–34 m

2

 / osobę

• Colin Renfrew w 1972 dla osadnictwa późnobrązowego w 

Grecji założył 300 osób na hektar, a dla neolitu 200 osób

• C. Kramer stwierdziła jednak, że na wiejskich obszarach 

Iranu i Iraku gęstość zamieszkania wynosi średnio 120 

osób (od 50 do 200)

• w tej samej pracy wykazała, że korelacja między 

wielkością obszaru a liczbą ludności jest raczej średnia, r 

= 0.62

• a zatem wszystkie tego rodzaju wyliczenia trzeba 

traktować ostrożnie

• przeciętnie tylko ok. 60 obszaru osady jest zamieszkane

• różnice w gęstości zaludnienia osady mogą mieć związek 

z tym, czy jest otwarta, czy opasana wałem lub murami

• wał powoduje, że gęstość zaludnienia jest oczywiście 

większa

 

 

 

 

 

 

Analiza sieci osadniczej

• dla łowców-zbieraczy (na przykładzie 

Buszmenów) John Yellen obliczył, że w 

przypadku małych grup na każdego 

osobnika przypada nieco mniej niż 6 m

2

, 

dla grup większych niż 25 osób ta wartość 

wzrasta do ponad 10 m

2

• wynika to z tego, że im większa grupa, tym 

więcej potrzebuje przestrzeni wspólnej 

pomiędzy szałasami

• gęstość zaludnienia miasta może być 

różna na różnych obszarach i wzrasta w 

kierunku od peryferiów do centrum

 

 

 

 

Liczba i wielkość domów

• kolejna metoda to określanie liczby i wielkości 

domów na terenie osadnictwa

• na podstawie obserwacji etnograficznych można 

uzyskać informacje o średniej liczbie mieszkańców 

jednego domu

• James Hill (1970) stosował średnią 6.1 osób na dom 

dla Indian Pueblo, co daje 1.7 osoby na 

pomieszczenie

• inne wartości to 7–7.5 osoby w Kalifornii, 8–9 w Płn. 

Dakocie

• wartości te wydają się zawyżone, częściej obserwuje 

się rodziny 5-osobowe (rodzice i trójka dzieci)

• Indianie Illinois w 1680 mieli średnio 4.17 osób w 

rodzinie

• Majowie na wyspie Cozumel 4.9 osób w 1492

 

 

Liczba i wielkość domów

• według S.F. Cooka na pierwsze sześć osób 

trzeba liczyć 13.92 m

2

, na każdą dodatkową 

9.29 metra

• Steven LeBlanc zwrócił jednak uwagę, że 

jest duże zróżnicowanie obszaru osady 

zajętego przez jedną rodzinę i stąd wszelkie 

obliczenia obarczone dużym błędem

• poza tym nie wszystkie pomieszczenia w 

domu pełnią funkcje mieszkalne

• w przypadku pasterzy z okolic Nagada w 

Górnym Egipcie tylko 35% obszaru 

zamieszkiwali ludzie, 54% zwierzęta, 11% 

to magazyny

 

 

Liczba i wielkość domów

• kolejny problem wynika z braku informacji, które 

budynki były użytkowane w tym samym czasie

– część mogła stać w ruinie i nie być zamieszkana

– w przypadku współczesnych pueblów 22% pomieszczeń 

opuszczonych

• podczas rozwoju osadnictwa można założyć, że są 

trzy fazy:

– wzrost wielkości populacji i wznoszenie nowych budowli

– populacja osiąga maksymalny wzrost i równowaga między 

domami budowanymi i opuszczanymi

– spadek wielkości populacji i coraz więcej opuszczonych 

domów

• trzeba zatem znać dynamikę populacji, żeby używać 

tego rodzaju estymatora jej wielkości

• w przypadku spadku wielkości populacji liczba 

domów nie spada, a zatem taka sytuacja, jak gdyby 

wielkość populacji była stała

 

 

Objętość śmieci

• kolejna metoda oceny wielkości populacji zakłada, 

że ilość pozostałości po żywności oraz artefaktów 

jest proporcjonalna do liczby ludności

• założenie, że istnieje średni poziom konsumpcji 

żywności i narzędzi przez osobnika

• w roku 1956 Douglas Schwartz przebadał różnice w 

ilości skorup na stanowiskach Cohonina w Arizonie 

między 600 a 1200 n.e.

• użył dendrochronologii do wyróżnienia faz 

osadnictwa i przypisania im odpowiednich styli 

ceramicznych

• sprawdził, na których stanowiskach występuje dany 

styl i na tej podstawie określił zmiany w liczbie 

ludności

• metoda zawodna, gdyż zakłada taką samą liczbę 

ludności na każdym stanowisku

 

 

Objętość śmieci

• w roku 1960 E.V. McMichael zaproponował 

wskaźnik relatywnej wielkości populacji

– suma gęstości artefaktów na stanowisku 

podzielona przez czas jego zasiedlenia 

(ewentualnie fazy zasiedlenia)

– nieoczywiste założenie, że tempo wykonywania 

artefaktów jest stałe i nie ma także zmienności 

międzyosobniczej

• inne próby to pomiary objętości naczyń 

używanych do gotowania i podział przez 

objętość naczyń używanych do jedzenia – 

w celu określenia wielkości rodziny

– liczba naczyń do gotowania mogłaby być 

wskaźnikiem liczby rodzin

– założenie, że dysponujemy kompletem naczyń 

ze stanowiska

 

 

Objętość śmieci

• T.A. Kohler w 1978 zastosował bardziej skomplikowane 

podejście

• obliczył średnią masę naczynia (900 g.)
• na podstawie obserwacji etnograficznych ustalił, że w 

jednym domu średnio 30 naczyń

• ustalił tempo tłuczenia się naczyń (0.138 rocznie dla 

naczyń kuchennych i 0.056 dla ceramiki wysokiej 

jakości)

– to wszystko na podstawie analogii etnograficznych

• następnie przeprowadził symulacje dla różnych modeli 

wzrostu populacji (stała liczba, stały wzrost itp.)

• w przypadku różnych modeli wykazał, że na 

stanowisku McKeithen (Floryda) było nie mniej niż 19 

mieszkańców i nie więcej niż 300–400

 

 

Objętość śmieci

• nieco bardziej skomplikowane są próby określenia 

wielkości populacji na podstawie pozostałości żywności

• stosowane przede wszystkim do małych stanowisk 

łowców-zbieraczy

• bierze się pod uwagę kaloryczność pożywienia, jego 

dostępność i koszt pozyskania, średnie 

zapotrzebowanie roczne i inne parametry

• zastrzeżenie, że pozostałości różnych rodzajów 

pożywienia w różnym stopniu się zachowują

• poza tym niekoniecznie cała żywność była 

konsumowana na terenie stanowiska

• w przypadku obozowisk sezonowych trudno ustalić 

dokładnie, przez jaką część roku były zamieszkane

• stosowane na przykład do obliczania wielkości 

populacji wytwarzających śmietniska muszlowe 

(mezolit)

 

 

Objętość śmieci

• analiza liczby kości bizona na stanowiskach 

preriowych Ameryki Płn.

• badania przeprowadzone przez T.E. White'a, 

wyniki okazały się nieprawidłowe, na 
stanowisku składającym się z czterech 
„domów” wyszła średnia liczebność populacji 
1.4 osoby

• tak niski wynik może wynikać z założonego 

zbyt długiego czasu zasiedlenia

• w takiej metodzie brak dokładnej informacji o 

czasie zasiedlenia jest główną słabością

 

 

 

 

Objętość śmieci

• próby odwrócenia metody i obliczania 

długości zasiedlenia stanowiska na podstawie 
liczby pozostałości zwierzęcych, przy 
założeniu danej z góry liczebności grupy 
(ustalonej na podstawie obserwacji 
etnograficznych grup zbieracko-łowieckich)

• tu znów problem polegający na tym, że 

stanowisko mogło być zasiedlone sezonowo, 
co oczywiści spowoduje zaniżenie wyniku w 
stosunku do rzeczywistego czasu zasiedlenia

 

 

Liczba pochówków

• kolejną metodą jest określanie wielkości 

populacji na podstawie liczby 
pochówków

• słuszne założenie, że każdy musi umrzeć 

i w związku z tym teoretycznie metoda 
ta powinna być najbardziej wiarygodna

• jako pierwszy zastosował ją William 

Howells w 1960 roku do oceny wielkości 
populacji puebla Pecos

 

 

Liczba pochówków

• metoda ta wymaga posiadania informacji, jak 

długo było użytkowane cmentarzysko i ile osób 

na nim pochowano

• przy założeniu stabilnej liczby ludności i braku 

migracji oraz stabilnych wszystkich 

parametrów demograficznych, wielkość 

populacji można obliczyć dzieląc drugą liczbę 

przez pierwszą

• liczne zastrzeżenia

– nie wszystkie szkielety się zachowują

– dokładne datowanie cmentarzyska najczęściej jest 

niepewne

– trzeba przyjąć założenie, niekoniecznie prawdziwe, 

że wszystkie kategorie wiekowe i społeczne 

reprezentowane na cmentarzysku

 

 

Zmiany wielkości populacji 

światowej w pradziejach

• pierwotnym miejscem zasiedlanym przez ludzi 

była sawanna o charakterze parkowym

• stamtąd ekspansja na tereny bardziej suche i do 

lasu tropikalnego

• w następnej kolejności pozostałe obszary Starego 

Świata

• kolonizacja Australii ok. 40.000–30.000 BP lub 

nawet wcześniej

• kolonizacja Nowego Świata przed 20–25.000 BP
• średnie tempo ekspansji na samym początku nie 

wyższe niż 0.02 km/rok

• w czasie zasiedlania Australii i Nowego Świata 

mogło wynosić 1 km/rok

 

 

 

 

Zmiany wielkości populacji 

światowej w pradziejach

• ekspansja na nowe tereny i adaptacja do ich 

warunków zwiększały wielkość dostępnych 
zasobów, które nasz gatunek mógł 
wykorzystać

• wzrost wielkości populacji jest wiązany z 

ewolucją kultury, która umożliwia znacznie 
szybsze przystosowywanie się do otoczenia niż 
dobór naturalny

• parametry demograficzne wczesnych form 

ludzkich trudne do uchwycenia ze względu na 
małą liczbę znalezisk i brak 
reprezentatywności

 

 

Zmiany wielkości populacji 

światowej w pradziejach

• wcześni ludzie, jako łowcy-zbieracze, nie 

byli zbyt liczni

• mała gęstość zaludnienia wymuszona przez 

dostępne zasoby

• mała liczba pozostałości archeologicznych 

po grupach zbieracko-łowieckich

• według szacunków E.S. Deeveya

– w dolnym paleolicie 125.000 ludzi,

– w środkowym milion,

– w mezolicie 5.320.000

• przy średniej gęstości zaludnienia 0.04 os/km

2

 

• jest to gęstość zaludnienia 

charakterystyczna dla aborygenów Australii

 

 

 

 

Zmiany wielkości populacji 

światowej w pradziejach

• według J. Birdsella w dolnym paleolicie 

zamieszkane przez ludzi 30% Afryki i 10% 

Eurazji, w środkowym odpowiednio 90% i 20%, 

w górnym odpowiednio 90% i 40%

• do górnego paleolitu próby określenia gęstości 

zaludnienia to raczej spekulacje, dla górnego 

paleolitu możliwe już ostrożne szacunki

• według L. Angela 0.1 os/km

2

 w basenie M. 

Śródziemnego

• średni przyrost naturalny

– dla dolnego paleolitu 0.00007%
– dla mezolitu 0.0033%

 

 

Zmiany wielkości populacji 

światowej w pradziejach

• górną granicą wzrostu jest wielkość zasobów 

w poszczególnych biomach możliwych do 

wykorzystania przez łowców-zbieraczy

• według obliczeń Fekhriego Hassana 

optymalna wielkość zasobów to 8.600.000 

osób, w tym najwięcej na sawannach 

(5.600.000), a zatem w pierwotnych 

regionach zasiedlonych przez człowieka

• w paleolicie schyłkowym ta liczba mogła być 

większa o 10–15% ze względu na 

wykorzystanie zasobów morskich

 

 

Zmiany wielkości populacji 

światowej w pradziejach

• podczas ekspansji człowieka przed 

wprowadzeniem rolnictwa dwie zmiany 

spowodowały wzrost wielkości dostępnych 

zasobów środowiska

– po pierwsze zasiedlenie także mniej korzystnych 

biomów

– po drugie różne adaptacje lokalne w schyłkowym 

paleolicie

• obie zmiany podniosły optymalną wielkość 

zasobów do 10 milionów, co nie znaczy 

oczywiście, że taka była ówczesna wielkość 

populacji

• trzeba brać pod uwagę także długookresowe 

fluktuacje związane ze zmianami klimatu, 

niekiedy dość drastycznymi (zwł. 

zlodowacenie)