OSOBOWOŚĆ

Piotr K. Oleś

Instytut Psychologii KUL

Rok akademicki 2013/14

 

 

Każda  jednostka  jest  pod  pewnym 

względem
1. taka, jak wszystkie inne osoby
2. taka, jak niektóre inne osoby
3. taka, jak żadna inna osoba.

Clyde Kluckhohn, & Henry A. Murray

 (1953, s. 

53)

 

 

Warszawa, Wydawnictwo 

Naukowe „Scholar”, 

2009

wydanie 

nowe

 

 

L. A. Pervin, PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI. 
Gdańsk: GWP, 2002.

L. A. Pervin, O. P. John, OSOBOWOŚĆ: TEORIA I 
BADANIA (wyd. 8), Kraków: Wydawnictwo UJ, 
2002.

D. Cervone, L. A. Pervin, Osobowość: Teoria i 
badania (wyd. 10). Kraków: Wydawnictwo UJ, 
2011.

C. S. Hall, G. Lindzey, TEORIE OSOBOWOŚCI. 
Warszawa, PWN, 2001.

C. S. Hall, G. Lindzey, J. B. Campbell, TEORIE 
OSOBOWOŚCI. WYDANIE NOWE.. Warszawa, 
Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, pózn.

 

 

P.K. Oleś, K. Drat-Ruszczak, Osobowość. W: J. 
Strelau, D. Doliński (red.), PSYCHOLOGIA (T.1., 
R.8, s. 651-764). Gdańsk, GWP, 2008.

J. Strelau (red.), PSYCHOLOGIA, Tom 2. 
Rozdziały 34, 35, 36. Gdańsk, GWP, 2000.

D. P. McAdams, THE PERSON: AN INTEGRATED 
INTRODUCTION TO PERSONALITY PSYCHOLOGY 
(wyd. 3), Fort Worth: Harcourt College Publ., 
2001.

 

H. Gasiul, PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI. NURTY, 
TEORIE, KONCEPCJE, Warszawa, Difin, 2006.

  

 

 

 

Warszawa, Lublin:     
Wydawnictwo Naukowe 
„Scholar”, Wydawnictwo 
KUL, 

2006/2010

 

 

Wymagania ?

Zrozumieć, czym jest ‘osobowość’ i jak 

działa

Pisemny egzamin testowy:

– ok. 20 pytań z czterema odpowiedziami jedna 

trafna; obejmuje zagadnienia podstawowe, 
trzeba odpowiedzieć na co najmniej 10 pytań;

– jedno pytanie problemowe: porównanie teorii, 

geneza zjawisk, np. lęku, intencjonalność – w 
różnych teoriach (za 0 - 15 punktów).

Aktywność podczas zajęć: udział w dyskusji 

(wypowiedź za 1 punkt)

 

 

Dlaczego warto słuchać wykładów?

1.

Gwarantuję poziom – współczesna teoria 

osobowości

2.

Z teorii osobowości korzysta się w ramach 

każdego działu psychologii – wiedza użyteczna

3.

Wykłady będą akcentowały problemy – dają 

do myślenia 

4.

Teoria osobowości – podana i 

przedyskutowana pozwala rozumieć i 

interpretować rozmaite zachowania ludzkie – 

będą przykłady

5.

Bezpośredni przekaz służy tworzeniu wiedzy 

aktywnej

 

 

Elementy  przednaukowej  teorii  osobowości 
obecne  są  w  kulturze:  filozofia,  religia, 
literatura, muzyka, sztuki plastyczne.

Teorie,  które  wywarły  największy  wpływ  na 
rozwój  nauki  o  osobowości:  psychoanaliza 

S. 

Freuda

  i  teoria  self 

W.  Jamesa

  (koniec  XIX  i 

pocz. XX wieku).

Psychologia 

osobowości 

jako 

dyscyplina 

empiryczna  narodziła  się  w  latach  30.  - 
psychologiczne  studium  niepowtarzalnej 
jednostki.
1932 –  

Character and Personality

 

  

Journal of Personality

 

 

Czy psychologia 

osobowości

 jest 

potrzebna ?

U źródeł: 

psychologia osobowości = studium 

niepowtarzalnej jednostki

Teoria osobowości:

1. Jest przewodnikiem dla badaczy: ujawnia 

ważne pytania 

2. Porządkuje znane wyniki
3. Pozwala przewidywać

 

(Larsen, Buss, 2005, s. 19).

 

Różne definicje akcentowały rozmaicie rozumianą
•  

strukturę

       lub
•  

funkcje

integrujące różne formy aktywności jednostki.

 

 

G. W. ALLPORT

:

„Osobowość, 

to 

dynamiczna 

organizacja  wewnątrz  jednostki  tych 
psychofizycznych  systemów,  które 
determinują 

unikalne 

przystosowanie do środowiska”

 (1937, 

s. 48)

 

 

 

L. A. PERVIN

:

„Osobowość  jest  to  złożona  całość  myśli, 
emocji  i  zachowań,  nadająca  kierunek  i 
wzorzec  (spójność)  życiu  człowieka.  Podobnie 
jak  ciało,  osobowość  składa  się  zarówno  ze 
struktur,  jak  i  procesów,  i  odzwierciedla 
działanie  tyleż  natury  (geny),  co  środowiska. 
Pojęcie osobowości obejmuje również czasowy 
aspekt  funkcjonowania  człowieka,  osobowość 
zawiera  bowiem  wspomnienia  przeszłości, 
reprezentacje  mentalne  teraźniejszości  oraz 
wyobrażenia  i  oczekiwania  co  do  przyszłości” 

(1996/2002, s. 416).

 

 

G. W. ALLPORT

:

Osobowość,  to  dynamiczna  organizacja  wewnątrz 
jednostki  tych  psychofizycznych  systemów,  które 
determinują  unikalne  przystosowanie  do  środowiska" 
(1937, s. 48)

 

L. A. PERVIN

:

„Osobowość  jest  to  złożona  całość  myśli,  emocji  i 
zachowań,  nadająca  kierunek  i  wzorzec  (spójność) 
życiu człowieka. Podobnie jak ciało, osobowość składa 
się  zarówno  ze  struktur,  jak  i  procesów,  i 
odzwierciedla  działanie  tyleż  natury  (geny),  co 
środowiska.  Pojęcie  osobowości  obejmuje  również 
czasowy aspekt funkcjonowania człowieka, osobowość 
zawiera 

bowiem 

wspomnienia 

przeszłości, 

reprezentacje 

mentalne 

teraźniejszości 

oraz 

wyobrażenia  i  oczekiwania  co  do  przyszłości” 
(1996/2002, s. 416).

 

 

R. Larsen, D. Buss:

Osobowość

 - to zespół wzajemnie powiązanych i 

względnie trwałych cech i mechanizmów 

psychologicznych wewnątrz jednostki, które 

wpływają na jej interakcje i 

przystosowanie do 

środowiska fizycznego, społecznego i 

intrapsychicznego

 

(2005, 4)

Akcent pada na:
1. współzależność cech i mechanizmów psychicznych
2. interakcję między osobą a środowiskiem 

(percepcja, wybór, kreowanie, manipulowanie)

3. adaptację jako centralną funkcję osobowości 

(cele, radzenie sobie, dostosowanie)

4. szeroką koncepcję przystosowania - do środowiska 

fizycznego, społecznego i intrapsychicznego: myśli, 

wspomnienia, doświadczenia osobiste, uczucia, 

pragnienia, wyobrażenia, marzenia.

 

 

Teoria osobowości ma charakter

teorii integrującej

Podejście skoncentrowane na 

osobie

- przedmiotem poznania jest konfiguracja

 

zmiennych w osobie

- jednostką analizy jest osoba

  

Podejście skoncentrowane na 

zmiennych

- przedmiotem poznania są zmienne

dużo wiemy o zmiennych
dużo wiemy o ludziach
ale mało wiemy o osobie

 

 

Pojęcie OSOBOWOŚĆ jest potrzebne

- 

dla 

uchwycenia 

niepowtarzalności 

jednostki
-  dla  opisania  i  wyjaśnienia 

spójności

 

zachowań, uczuć i myśli 
- jako 

wspólna płaszczyzna opisu i analiz 

różnych  zmiennych

,  np.  temperament, 

popędy, 

nawyki, 

umiejętności,  dążenia, 

przekonania o sobie - nie jako suma części ale 
jako nowa jakość 
-  dla 

całościowego  opisu  zmian  na 

przestrzeni  życia

  w  zakresie  intelektu, 

przekonań, 

adaptacji 

do 

środowiska, 

kontaktów 

interpersonalnych, 

koncepcji 

siebie.

 

 

+ przeświadczenie o posiadaniu osobowości: 
istnieje bogaty obszar osobistych 
doświadczeń i ich interpretacji oraz 
intencjonalnej aktywności, które dają 
poczucie tożsamości i podmiotowości

 + rozstrojenie lub zaburzenie funkcji 
integrującej, koordynującej i 
ukierunkowującej aktywność 

Czy to jeszcze ja?
Czy jestem sobą?

 

 

 Ale
 

wprowadzenie 

pojęcia 

osobowość 

umożliwia

 

-„opisanie” zjawisk nie poznanych
-  prowadzenie  pozornych  wyjaśnień,  na 
zasadzie  błędnego  koła  (np.  zmiana  linii 
życia)
-  prowadzenie  „badań”  na  zasadzie 
zestawiania 

zmiennych  pochodzących  z 

odmiennych 

kontekstów  teoretycznych 

(np. przekonanie 

o własnej skuteczności i 

siła ego)

 

 

Osobowość odnosimy do bogactwa 

zachowań

 

Teoria osobowości ma charakter 

teorii 

integrującej

OSOBOWOŚĆ:

 

• ujawnia ciągłość, stabilność i spójność
• przejawia się na wiele sposobów – zachowania, myśli, 

uczucia

• cechuje się organizacją; w istocie kiedy brak 

organizacji,

lub kiedy jest pokawałkowana, 

jest to objawem zaburzeń

• wyznacza to, jak jednostka odnosi się do świata 

społecznego

• jest pojęciem psychologicznym, ale ma także 

odniesienia do fizycznych, biologicznych 
charakterystyk osoby.

      

Na podstawie: Michel, Shoda, Smith 

(2003, s. 4)

 

 

Badania:

NOMOTETYCZNE
IDIOGRAFICZNE

Zmienne:
ILOŚCIOWE:

Średnie poczucie sensu życia: M=100, SD=12

JAKOŚCIOWE:

Maria  znajduje  sens  życia  w  opiece  nad 

zwierzętami.

Wojciech  myśli  o  śmierci,  odkąd  został  sam  z 

dziećmi. 

 

 

Badania

KWESTIONARIUSZOWE – KORELACYJNE

wiele zmiennych
liczne grupy
możliwe zafałszowania

(„Czy jesteś uczciwym człowiekiem?”)

  

 

 

EKSPERYMENTALNE:

kontrola zmiennych
mało zmiennych
obiektywne  wyniki  ale  warunki 

sztuczne

  

 

 

KLINICZNE:

wieloaspektowa analiza jednostek 
ingerencja w przedmiot badania
brak  kontroli  warunków  i  różne 

metody

  

 

 

Korelacyjne

Eksperymental

ne

Kliniczne

Liczba  
zmiennych
Rodzaj 
zmiennych
Kontrola
Standaryzacja
Warunki
Zakres poznania
Wnioskowanie

Duża

Ilościowe

Nie
Tak

Quasi-

naturalne

Ograniczony

Współzależnoś

ci

Mała

Ilościowe/jakoś

c.

Tak
Tak

Sztuczne/natur.

Wąski

Przyczynowe

Duża

Jakościowe/iloś

c.

Nie
Nie

Naturalne

Szeroki

Opis/wyjaśnien

ie

 

 

KONTROWERSJE:

Co formuje osobowość: 

natura

 czy 

kultura

 ?

Motywacja 

świadoma 

czy 

nieświadoma

 ?

„

Osoba

 czy 

sytuacja

 ?”

Co decyduje o kierunku aktywności:

instynkt 

czy 

intencje podmiotu

 ?

 

 

Psychologia osobowości - wieża 

Babel ? 

TEORIE:

UCZENIA SIĘ
POZNAWCZE
SPOŁECZNO-POZNAWCZE
CECH
SOCJOBIOLOGICZNE

 

PSYCHODYNAMICZNE
HUMANISTYCZNE
FENOMENOLOGICZNO-EGZYSTENCJALNE
NARRACYJNE

 

 

 

Czy możliwa jest 

INTEGRACJA

 

nauki o osobowości?

TAK !

Perspektywę 

integracji 

nauki 

o 

osobowości nakreśliła dyskusja na temat 
statusu teorii cech, a zwłaszcza modelu 
Wielkiej  Piątki,  zainicjowana  przez 

L.A. 

Pervina

, w 1992 roku i opublikowana na 

łamach  Psychological  Inquiry  w  1994 
roku.

 

 

 

 

PSYCHOANALIZA  -  

S. Freud

 

(1856-1939)

Uwarunkowania historyczne i 
socjokulturowe
Synteza romantyzmu i racjonalizmu 
w koncepcji zdrowia:

zdolność do miłości i do 

pracy

Motto:

 

Praca naukowa 

doprowadzi do poprawy świata

 

 

Wczesne poglądy:

Zasada zachowania energii  

czy to 

prawda?

Hipoteza uwiedzenia 

 czy to prawda?

 

Trzy dogmaty psychoanalizy:

Determinizm
Konflikt
Nieświadomość

 

 

Konflikt
  Źródła i rodzaje lęku:

 

Lęk

 realistyczny  przed zagrożeniem 

tkwiącym w środowisku

 

Lęk

 neurotyczny  wynika z konfliktu 

między popędami a samokontrolą

 

Lęk

 moralny  przed karą od 

wewnątrz w 

przypadku gratyfikacji 

popędu

 

 

Topograficzny model osobowości

 

- 

świadomość

 - możemy zwerbalizować i 

logicznie o tym mówić

 

- 

przedświadomość

 - nie jesteśmy tego 

aktualnie świadomi, ale możemy to 
przywołać

 

- 

nieświadomość

 - tego nie możemy 

przywołać, zawiera elementy aktywnie 
wypierane

 

 

ŚWIADOMOŚĆ

PRZEDŚWIADOMO

ŚĆ

NIEŚWIADOMOŚĆ

Id – 

to

Ego - 

Ja

Superego: 

nad – 

Ja

 

 

id

o

       Su

  per

ego

Świadome 

decyzje

Mechanizmy 

obronne

E

g

 

 

Id

 - całkowicie nieświadome

zasada przyjemności

 

Popęd seksualny - libido
Popęd śmierci - thanatos (agresja)

Ego

 - wyłania się z id; czerpie energię z id;

uzgadnia żądania id z wymaganiami świata

 

zasada rzeczywistości

jest częściowo świadome  podejmowanie 

decyzji
Nieświadoma część ego  

mechanizmy 

obronne

Mechanizm obronny to nieświadoma 

strategia ego, która zniekształca 

rzeczywistość celem zmniejszenia lęku.

 

 

Superego

 - powstaje w wyniku kompleksu Edypa

  zinternalizowana reprezentacja norm i wartości

nabytych przez identyfikację z rodzicami

Id

: 

Tak, zrób to teraz

  

=

  

Superego

: 

Nie, nigdy, nie 

wolno

Znaczna część superego jest nieświadoma.
Funkcje superego:

1) pohamować seksualne i agresywne impulsy id,
2) nakłonić ego wzięcia pod uwagę celów moralnych
3) osiągnięcie perfekcji.

Podsystemy superego: sumienie i ideał ego.
sumienie - 

nie powinieneś

 i dotyczy głównie celów 1 i 

2.

ideał ego - 

powinieneś

 i zaangażowane w cele 2 i 3. 

S

IE

 

 

Faza latencji

libido nie wyraża się wprost, ale przez 

zabawę, naukę, relacje z rówieśnikami

 

Faza genitalna

dojrzewanie biologiczne i dojrzałość 

psychoseksualna
- ku pragnieniom heteroseksualnym i miłości 

altruistycznej
- ekspresja libido z korzyścią dla jednostki i 

społeczności
- ukierunkowanie energii popędowej 

 w zdolność do miłości i pracy

przy jednoczesnym radzeniu sobie z lękiem 

(nieunikniony konflikt wewnętrzny)

 

 

Podsumowanie:

• Teoria spójna, płodna heurystycznie,

 ale w wielu elementach nieweryfikowalna

• Lepiej stosuje się do patologii niż do normy
• Wpływ na rozwój nauki i na kulturę
• Znaczenie nieświadomości i 

przedświadomości  

badania, interpretacje

• Modułowa struktura umysłu – 

coś w tym jest

 

 

 

Co trzeba i warto wiedzieć?

• Życie psychiczne, uczucia, motywacja, nawet 

przekonania nie wyczerpują w tym, co 
świadome, mamy nieświadome motywy.

• Znamy część życia psychicznego, reszta 

pozostaje ukryta, a ma wpływ na zachowanie.

• Na nasze zachowanie oddziałują siły, nad 

którymi  nie mamy kontroli, a nawet o nich nie 
wiemy.  

• Zdrowie tym lepsze i większa część życia 

psychiki jest świadoma.

• Istnieją mechanizmy obronne, chroniące przed 

zbyt silnym lękiem.