Udział czynników

psychospołecznych w

powstawaniu chorób

somatycznych

CZĘŚĆ 1

Magdalena Łazarewicz, Zakład Psychologii Medycznej, Akademia Medyczna w Warszawie

[e-mail]

Tydzień temu…



Główne Szkoły Psychologii



Psychoanaliza



Behawioryzm



Gestalt (psychologia postaci)



Psychologia Humanistyczna



Psychologia Poznawcza



Medycyna a Psychologia - Główne nurty badawcze



Medycyna Psychosomatyczna



Medycyna Behawioralna



Psychologia Medyczna



Psychologia Zdrowia



Model biomedyczny a model holistyczny

Główne wnioski



Człowiek jest jednostką bio-psycho-
społeczną tak w zdrowiu jak i w chorobie
(podejście holistyczne)



Choroby somatyczne mają podłoże
polietiologiczne



Efekty leczenia, rehabilitacji i profilaktyki
zależą m.in. od rodzaju relacji pracowników
służby zdrowia z pacjentem

Umysł i ciało…

Krótka relaksacja

Dzisiaj

Stres



Stres biologiczny



Stres psychologiczny i radzenie sobie ze
stresem



Mechanizmy obronne osobowości jako
sposoby radzenia sobie ze stresem



Odporność na stres



Powiązania stresu i zdrowia

STRES

Czym on jest?

Stres Biologiczny 1

Model „walki lub ucieczki” Cannona (1932)

Stres jako reakcja na
zewnętrzne stresory

• pobudzenie i mobilizacja
organizmu do walki lub
ucieczki

Stres biologiczny 2

Reakcja „walki lub ucieczki”

1. Poburzenie autonomicznego
układu nerwowego i osi
podwzgórze – przysadka –
nadnercza

2. Uwolnienie katecholamin
wyprodukowanych przez
nadnercza

3. Katecholaminy wywołują
odpowiedź w wielu częściach
ciała

Stres biologiczny 3 -

Reakcje

organizmu

Przysadka pobudza
nadnercza

Źrenice rozszerzają się

Włosy „stają dęba”

Skóra blednie (obkurczenie
biegnących pod nią naczyń)

Przyśpieszenie i
pogłębienie oddechu

Wątroba uwalnia
zmagazynowaną
glukozę

Dłonie pocą się

Mięśnie szkieletowe
otrzymują więcej tlenu i
glukozy

Serce bije szybciej

Nadnercza uwalniają
adrenalinę

Trawienie ulega
zwolnieniu

Słabnie kontrola nad
zwieraczem pęcherza

Stres biologiczny 4



Ogólny Zespół Przystosowania Selyego

(general adaptation syndrome

- GAS

)



STRES= nieswoista reakcja organizmu na wszystkie stawiane mu

żądania



nie rodzaj, ale intensywność bodźca, przesądza o tym, czy wywoła on

reakcję stresową



3 stadia reakcji stresowej

Stresor

Alarm!

Wzrost
aktywności

Przygotowanie
organizmu na
spotkanie i
poradzenie sobie
ze stresorem

Odporność

Radzenie
sobie i próby
opanowania
skutków
stadium
alarmowego

Wyczerpanie

Jeśli w stadium
odporności stresor
nie zostanie
opanowany,
następuje
wyczerpanie
organizmu

From: Ogden, J. (2000) Health Psychology. Buckingham: Open University
Press.

Reakcja
organizmu

Stres biologiczny 5

O

d

p

o

rn

o

ść

n

a

s

tr

e

s

Niska

Wysoka

Odporność organizmu na stres utrzymuje
się do wystąpienia wyczerpania

Wystąpienie

stresora

Stadium 1

Reakcja

alarmowa

(mobilizacja

zasobów)

Stadium 2

Odporność

(radzenie sobie ze

stresorem)

Stadium 3

Wyczerpanie

(rezerwy/zasoby

wyczerpane)

Kiedy były to reakcje
adaptacyjne?



U człowieka pierwotnego biochemiczny

mechanizm reakcji na stresor pełnił funkcję

obronną - pobudzał do walki lub ucieczki w

sytuacjach bezpośredniego zagrożenia życia



Rozwój cywilizacji – zmiana charakteru

oddziałujących na człowieka stresorów i ich

znaczne nagromadzenie.



Pierwotnie adaptacyjny mechanizm,

uaktywniany każdorazowo w sytuacjach

mających charakter zagrożeń społecznych

obraca się przeciwko człowiekowi:



Nie mogąc rozładować reakcji stresowej,

człowiek ponosi negatywne konsekwencje

nadmiaru uwalnianych hormonów

stresowych (katecholamin).

Stres biologiczny -
podsumowanie

„Walka lub ucieczka” Cannon’a i GAS Selye’go:



Opisuje stres w terminach modelu S-R (bodziec

reakcja)



Sugeruje stałą / jednolitą reakcję na wszelkie

stresory i nie uwzględnia znaczenia czynników

psychologicznych



Opisuje jednostki jako pasywne i automatycznie

reagujące na zewnętrzny świat.

Stres psychologiczny



Trzy różne znaczenia „stresu” w
psychologii:



Stan psychiczny



Specyficzna sytuacja



Specyficzna relacja (transakcja) pomiędzy
jednostką a otoczeniem

Stres jako stan psychiczny

Stres = Strach

Napięcie emocjonalne wywołane czynnikami zewnętrznymi lub

wewnętrznymi

Psychofizyczna reakcja na bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne

Reakcja taka dotyczy wszystkich trzech aspektów emocji:

Aspekt poznawczy

Jednostka zdaje sobie

sprawę ze zmian jakie

zaszły w zakresie treści

i siły emocji

Aspekt
behawioralny

tendencja do
określonych zachowań
związanych z danymi
bodźcami

Aspekt wegetatywno-

somatyczny

Wskaźniki fizjologiczne

emocji (reakcje biologiczne

na zewnętrzne lub

wewnętrzne bodźce)

Stres jako sytuacja 1

Sytuacją stresową jest taka sytuacja,
która:



zakłóca tok czynności,



zagraża czymś człowiekowi



lub utrudnia / uniemożliwia
zaspokojenie potrzeb

(Reykowski, 1966)

Stres jako sytuacja 2

Sytuacja stresowa:



Sytuacja frustracyjna



Sytuacja konfliktowa

Stres jako sytuacja 3

Sytuacja stresowa:



Sytuacja frustracyjna

kiedy zaistniała
przeszkoda uniemożliwia
nam realizację celu

Stres jako sytuacja 4

Możliwe sposoby zachowania w sytuacji frustracyjnej

przeszkod
a

CEL

Cel zastępczy

pokonani
e

ominięci
e

Wyznaczenie celu
zastępczego

rezygnacj
a

Ćwiczenie umysłu

Jak zachować może się pacjent widzący swoją chorobę /

niepełnosprawność jako przeszkodę? - PRZYKŁĄDY

przeszkod
a

CEL

Cel zastępczy

pokonani
e

ominięci
e

Wyznaczenie celu
zastępczego

rezygnacj
a

Stres jako sytuacja 5



Sytuacja konfliktowa

taka sytuacja, w których dwie rzeczy wykluczają się

nawzajem lub gdy jedna czynność służy realizacji dwóch

celów:



2 pozytywne cele a możemy osiągnąć tylko jeden z nich

(konflikt między dążeniem i dążeniem)

„osiołkowi w żłoby dano”



Musimy wybrać pomiędzy 2 negatywnymi sytuacjami

(konflikt między unikaniem i unikaniem)

wybór „mniejszego zła”



Aby osiągnąć pozytywny cel trzeba zdecydować się na

nieprzyjemne okoliczności (konflikt między dążeniem i

unikaniem).

„nie ma róży bez kolców”
„aby być piękną musisz pocierpieć”

Stres jako transakcja 1



Transakcyjny model stresu Lazarusa i Folkman
(1970)

Richard S. Lazarus (Saxon Donnelly photo)

„Stres to określona relacja między jednostką a
otoczeniem, która oceniana jest przez nią jako
obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i
zagrażająca jej dobrostanowi”.

(Lazarus i Folkman, 1984)

Ze stresem mamy do czynienia wtedy, gdy w

relacji tej dochodzi do zakłócenia równowagi

między tym, czego wymaga od nas otoczenie,

a tym, co jesteśmy w stanie zrobić.

Ocena poznawcza

Co To? Czyli ocena pierwotna

W wyniku oceny pierwotnej
sytuacja jest uznana za:

 nieistotną

 pozytywną lub

 stresujacą

 strata, zagrożenie i
wyzwanie
dla dobrostanu jednostki.

„There is nothing either good or bad, but thinking makes it

so“ Shakespeare

Co począć? Czyli ocena
wtórna

W odniesieniu do wewnętrznych
i zewnętrznych

 dostępnych zasobów oraz

 zasków i strat

jako konsekwencji działania
skierowanego na radzenie sobie
z daną sytuacją stresową.

Stres jako transakcja 2

 strata - powstała szkoda

 zagrożenie - antycypowana
szkoda

 wyzwanie - własna ocena możliwości
opanowania sytuacji i zyskania czegoś

Kategorie sytuacji stresowych

w ocenie

pierwotnej:

rozróżnienie sytuacji ma wpływ na strategie zaradcze,

ich skuteczność, a także na zdrowie psychiczne i fizyczne

emocje ujemne

emocje dodatnie i
ujemne

Stres jako transakcja 3

Proces oceniania: ocena pierwotna i wtórna

sytuacj
a

stresująca

strata

zagrożenie

wyzwanie

zasoby

emocje

ujemne lub dodatnie

neutralna

pozytywna

O

C

E

N

A

P

O

Z

N

A

W

C

Z

A

Stres jako transakcja 4

Ocena (appraisal):

• subiektywna, zależna od podmiotu

• nieświadoma

• pod wpływem mechanizmów
obronnych

• z powodu np. niewiedzy czy braku
uwagi

Emocje (i stres):

• są rezultatem procesów poznawczych

• raz pobudzone emocje mogą z kolei
wpływać na ocenę poznawczą w postaci
przewartościowania (reappraisal)

Stres jako transakcja 5

Radzenie sobie ze stresem - definicja

Stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki,

mające na celu opanowanie

określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań,

ocenianych przez osobę

jako obciążające lub przekraczające jej zasoby.

(Lazarus i Folkman, 1984)

Stres jako transakcja 6

Funkcje radzenia sobie ze

stresem:
 rozwiązanie problemów
 regulacja przykrych

emocji

konflikt funkcji :

np. redukcja leku
odnośnie guzków piersi
może odsuwać działania
prewencyjne lub podjęcie
leczenia

współpraca funkcji:

np. redukcja leku umożliwi
lepszą odpowiedź na
egzaminie

Stres jako transakcja 8

Funkcje radzenia sobie ze stresem:

Stres jako transakcja 9

Wymiary Sposobów Radzenia sobie ze stresem (CISS - Endler i
Parker)



Endler i Parker wyróżniają:



styl skoncentrowany na problemie



styl skoncentrowany na emocjach



styl skoncentrowany na unikaniu



unikanie poprzez poszukiwanie kontaktów
towarzyskich



unikanie poprzez angażowanie się w
czynności zastępcze.

Mechanizmy obronne osobowości 1



Są to nawykowe, automatyczne, przeważnie

nieuświadamiane myśli i zachowania mające na

celu redukcję lęku i innych negatywnych emocji

oraz niedopuszczenie do spadku samooceny.



Odgrywają szczególna rolę wśród

psychologicznych sposobów umożliwiających

człowiekowi radzenie sobie ze stresem.



są często „aktywowane” w sytuacjach stresowych, lecz

zazwyczaj nie prowadzą do realnej zmiany sytuacji

(zapewniają za to „komfort emocjonalny” pomimo

występowania sytuacji stresowej).

Mechanizmy obronne osobowości

2

Wyparcie

mechanizm pozwalający na
utrzymywanie poza
świadomością myśli, uczucia,
zdarzenia będące źródłem lęku.

Wypieranie przez Billa faktu iż
lato dobiegło końca stało się
poważnym problemem…

Mechanizmy obronne osobowości 3

Fantazjowanie

- odwrócenie uwagi od konkretnego

zadania i zwrócenie jej na własne reakcje wyzwolone pod

wpływem bodźców zewnętrznych; ucieczka w świat fantazji

w celu rozwiązania wewnętrznych lub zewnętrznych

konfliktów.

Mechanizmy obronne osobowości

4

Projekcja

przypisywanie innym własnych poglądów, zachowań lub cech,

najczęściej negatywnych.

Np. Matka krzyczy na dziecko. Sądzi, że dziecko jest wyjątkowo

agresywne. W rzeczywistości sama jest agresywna.

Ludzie nie projektują swoich cech ani na
osoby zbyt podobne do nich (mogłoby to
utrudnić udowadnianie, że samemu się tych
cech nie posiada), ani na osoby zbyt
odmienne (wówczas teza projekcji
wydawałaby się niewiarygodna).

Projekcja często uzasadnia agresywne
zachowania poprzez podbudowywanie wiary
w agresywne nastawienie całego świata i
konieczność samoobrony. Staje się to
wówczas typowym symptomem paranoi.

Mechanizmy obronne osobowości

5

Intelektualizacja

Intelektualne opracowanie impulsów agresywnych lub

seksualnych, pozwalających odciąć się od doznań cielesnych,

konfliktowych myśli lub uczuć.

Racjonalizacja

Intelektualizacja często uzupełniana jest przez

racjonalizację

- uzasadnianie, znajdowanie wymówek lub

pomniejszanie znaczenie celu po to, aby zmniejszyć poczucie

odpowiedzialności, winy lub rozczarowania.

np.



Kobieta która została zgwałcona poszukuje informacji odnośnie

innych przypadków gwałtu, psychologii gwałcicieli i ofiar, bierze

udział w lekcjach samoobrony itp. (zamiast w bardziej

bezpośredni sposób uporać się z psychicznymi i emocjonalnymi

problemami).

Mechanizmy obronne osobowości

6

Identyfikacja

Jednostka w różnym stopniu upodabnia się do

kogoś innego, utożsamia z drugim człowiekiem,

przejmuje jego myśli, cele i zachowania.

[Gdy między poziomem aspiracji a poziomem osiągnięć

zachodzi znaczna różnica, a człowiek traci widoki

osiągnięcia ważnych celów życiowych, wówczas może

znaleźć częściowe ich zaspokojenie w sposób pośredni,

w wyniku identyfikacji].



np. Matka nie zdołała spełnić w życiu swych ambicji

zawodowych; usilnie pragnie, aby spełniły je jej dzieci;

identyfikuje się z nimi w zakresie ich kariery zawodowej, toteż

ich niepowodzenia i sukcesy odbiera jak własne.

Sublimacja - przemieszczenie celu
popędowego na zgodny z wartościami
społecznymi.

Mechanizmy obronne osobowości 7

Np.

• Malarstwo, którego tematyką

są akty.

• Osoba z tendencjami

sadystycznymi zostaje
chirurgiem.

Kompensacja

Polega na dążeniu do uzyskania
powodzenia w jakiejś dziedzinie i
wyrównanie w ten sposób niepowodzeń
doznawanych na innym polu.

Nadkompensacja

Dążenie do osiągnięcia sukcesu w
dziedzinie, która pierwotnie była źródłem
niepowodzeń.

Mechanizmy obronne osobowości 8

Odporność / wytrzymałość na stres
1

Niereagowanie pobudzeniem

emocjonalnym na sytuacje, której

cechy uzasadniałyby uznanie jej za

stresową, oraz zdolność do

utrzymania kierunku działania i

sprawności pomimo znajdowania się

w sytuacji ocenianej jako stresowa.

Strelau (2000) dzieli stresory na:



uniwersalne (obiektywne) - takie, które praktycznie u

wszystkich osób wywołają stan napięcia



stresory subiektywne - w przypadku których indywidualne

różnice w zakresie wielu zmiennych odgrywają ważną

rolę.

Ludzie posiadają także pewne obszary obniżonej

tolerancji na stres, różne u różnych osób.

POWSTAJE PYTANIE:
Jakie czynniki powodują, że coś dla konkretnej

osoby jest stresem lub nim nie jest?

Odporność / wytrzymałość na stres
2

Jakie czynniki odpowiadają za odporność na stres?

1.

Temperament ( „genetyczne podłoże osobowości”). Silnie związany z

właściwościami układu nerwowego, takimi jak:



żwawość

(tendencja do szybkiego reagowania),



perseweratywność

(tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po

zaprzestaniu działania bodźca, który je wywołał),



wrażliwość sensoryczna

(zdolność do reagowania na bodźce o małej wartości

stymulacyjnej),



reaktywność emocjonalna

(tendencja do intensywnego reagowania na bodźce

wywołujące emocje, wyraża się w niskiej odporności emocjonalnej),



wytrzymałość (

zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających

długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji

zewnętrznej),



aktywność

(tendencja do zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań

dostarczających stymulacji zewnętrznej).

Odporność / wytrzymałość na stres
3

Jakie czynniki odpowiadają za odporność na stres? – c.d.

2.

Przeszłe doświadczenia



na bazie temperamentu, kształtują osobowość, wzory reagowania

emocjonalnego

(np. tendencję do reagowania na różne sytuacje gniewem, a

nie rozpaczą czy strachem itp.)

oraz sposób oceniania wydarzeń.



Osobowość może wiązać się z odpornością na stres np. poprzez

otrzymywaną ilość wsparcia społecznego

(osoby otwarte, nastawione na

kontakty z innymi ludźmi tzw. ekstrawertycy mogą mieć w swoim otoczeniu

więcej osób, które pomogą i osłabią skutki stresu, niż introwertycy).

3.

Motywacja

4.

Samoocena

5.

Style radzenia sobie ze stresem

6.

Optymizm – pesymizm

7.

Styl wyjaśniania zdarzeń

i wiele innych.

Odporność / wytrzymałość na stres
4

Powiązanie stresu dla zdrowia 1



Droga bezpośrednia (poprzez
procesy fizjologiczne)



Droga pośrednia (towarzyszące
stresowi myśli, emocje i
zachowania)

Powiązanie stresu dla zdrowia 2

Droga bezpośrednia (poprzez procesy

fizjologiczne):



w odpowiedzi na stresory pojawiają się silne reakcje

fizjologiczne mogące przerodzić się w schorzenie

(np. częste reagowanie podwyższonym ciśnieniem

krwi może prowadzić do jego utrwalenia);



nadmierna aktywność fizjologiczna może pogarszać

już istniejące problemy zdrowotne (np. podczas

różnych katastrof naturalnych zwiększa się ilość

osób umierających na zawał serca);



stres wpływa na odporność organizmu

(psychoneuroimmunologia).

Powiązanie stresu dla zdrowia 3

Droga pośrednia (towarzyszące stresowi

myśli, emocje i zachowania):



pojawiające się zachowania mogą prowadzić do

kolejnych sytuacji stresowych;



jeśli czujemy się zestresowani, staramy się

rozładować napięcie poprawić nastrój, np. sięgając

po papierosy czy alkohol;



koncentracja na stresie i doraźnych problemach

życiowych zmniejsza motywację do działań

zdrowotnych.