Prof. dr hab. Jolanta Zagrodzka

Instytut Psychologii

Stosowanej

Procesy poznawcze

jako mechanizm

regulacji zachowania

Podstawowe procesy
poznawcze

•

spostrzeganie (percepcja)

•

przechowywanie i odtwarzanie

informacji
(pamięć)

•

myślenie i rozwiązywanie

problemów

•

uczenie się

•

język i komunikacja

„

Percepcja

– proces

aktywnego odbioru,

analizy i interpretacji

zjawisk zmysłowych, w

których nadchodzące

informacje są

przetwarzane w świetle

zarejestrowanej w

pamięci wiedzy o

otaczającym świecie”

(wg. A. Grabowska, Mózg i zachowanie, PWN

2005)

Na spostrzeganie
oddziałują:

•

doświadczenia osobiste

•

doświadczenia kulturowe

•

nastawienie

•

zainteresowania

•

motywy

•

oczekiwania

J.Muller (1926) –

poszczególne zmysły maja

odrębne drogi nerwowe

wyspecjalizowane w

odbiorze, przewodzeniu i

analizie informacji

wzrokowych, słuchowych,

węchowych, smakowych i

czuciowych.

ale…
układy sensoryczne w
mózgu, chociaż
przekazują różne
doznania, mają
zasadniczo podobną
strukturę.

•

receptory

(w narządach zmysłów

lub zakończenia włókien nerwowych
w tkankach). Przetwarzają energię
specyficznego dla nich bodźca w
energię elektrochemiczną. W
każdym układzie są receptory
wyspecjalizowane na poszczególne
jakości bodźca (np. czuciowe – ból /
temperatura /dotyk)

•

drogi nerwowe

(odrębne kanały

nerwowe zapewniające segregację
informacji o różnych cechach
bodźca - np. barwa, ruch, kształt).
Wszystkie, z wyjątkiem węchowej
krzyżują się.

•

jądra wzgórza

(różne dla różnych

modalności)

•

swoiste pola kory mózgu

(tzw.

okolica projekcyjna)- także
wyspecjalizowane w analizie różnych
aspektów informacji

•

obszary asocjacyjne kory

Ogólne zasady działania
systemów
percepcyjnych:

•

Hierarchiczne przetwarzanie

informacji

– wyższe piętra

układów sensorycznych
korzystają z informacji
przesłanych przez niższe i
dokonują coraz bardziej
skomplikowanych operacji.

•

Wszystkie systemy

percepcyjne

współdziałają

ze sobą - mózg analizuje
jednocześnie informacje
różnych modalności.
Doznania z jednego zmysłu
mogą modyfikować doznania
z innego. Daje to możliwość
koordynacji wrażeń
płynących z różnych
zmysłów i powstanie w
umyśle spójnej reprezentacji
świata zewnętrznego

Uwaga

–

mechanizm

niezbędny dla powiązania w
całość informacji
analizowanych w różnych
strukturach mózgu.
Koordynuje czasowo i
wzmacnia aktywność tych
grup neuronów, które są
zaangażowane w analizę
interesujących nas elementów
otoczenia. Zapewnia, że
spostrzegany obraz przybiera
postać obiektu o określonym
znaczeniu, występującym na
mniej ważnym, pomijalnym tle

(wg. A. Grabowska, 2005)

Uwaga –

mechanizm

redukcji nadmiaru
informacji (wg. E.
Nęcka, 2000)

Struktury mózgowe
zaangażowane w procesy
uwagi:

•

podkorowe

– poduszka, wzgórki

czworacze górne, przedmurze

Struktury mózgowe
zaangażowane w procesy
uwagi:

•

korowe

– kora przedczołowa,

tylna część kory ciemieniowej,
dolna część kory skroniowej

Uwaga a świadomość
(pole uwagi

≠

pole

świadomości)

•

procesy przeduwagowe

(nieświadoma obróbka bodźców
prezentowanych w b. krótkim
czasie) Doświadczenia Murphy i
Zajonc, 1994

•

czynności

automatyczne

vs.

czynności

kontrolowane

Podstawowe funkcje
uwagi

•

selektywność

– zdolność do

wyboru jednego bodźca ,
źródła stymulacji, lub ciągu
myśli, przy pominięciu innych
(cocktail-party phenomenon)

Podstawowe funkcje
uwagi

•

czujność

– zdolność do

długotrwałego oczekiwania na
pojawienie się ściśle
określonego bodźca (sygnału)
przy jednoczesnym
ignorowaniu pozostałych
bodźców (szumu)

Podstawowe funkcje
uwagi

•

przeszukiwanie

– proces

aktywny, systematyczne
przeszukiwanie pola
percepcyjnego w celu wykrycia
obiektów spełniających
założone kryterium.
Utrudniony przez

dystraktory

czyli bodźce zakłócające

Podstawowe funkcje
uwagi

•

kontrola czynności jednoczesnych

–

czynności wykonywane w tym samym czasie
spowalniają się wzajemnie (tzw.

psychologiczny okres refrakcji

), co

sugeruje, że kontrola czynności
jednoczesnych polega na przetwarzaniu
szeregowym, nie równoległym. Każda
czynność wymaga pewnej porcji ogólnej
energii mentalnej (tzw.

zasoby uwagi

której ilość jest ograniczona. Dlatego
nadzorowanie 2 czynności jednocześnie
prowadzi do pogorszenia wskaźników
wykonania przynajmniej jednej z nich,
chyba, że obie są proste lub
zautomatyzowane i łącznie zasoby nie
przekraczają możliwości systemu. Kontrola
czynności jednoczesnych wymaga
skutecznego mechanizmu

przełączania

uwagi

z jednej czynności na drugą.

Testy służące do badania
procesów uwagi

•

Test Ciągłego Wykonania (Continous

Performance Test)

- bada zaburzenia w

zakresie ciągłości i selektywności uwagi i jej

oporności na zakłócenia (dystraktory)
O.b. ma jak najszybciej reagować

naciśnięciem klawisza „myszy”, kiedy na

monitorze ukaże się ta sama sekwencja

znaków dwa razy z rzędu i musi

powstrzymać się od reakcji, kiedy

nastepujące po sobie bodźce są różne.

Ocenia się: liczbę błędnych R, liczbę R na

bodźce nieistotne (fałszywie rozpoznane)

[Borkowska 2002]

•

Test Wykreślania Liter Bourdona

O.B. prezentuje się arkusz z
ciągiem różnych liter i prosi się o
jak najszybsze wykreślanie liter e i
r w ciągu 3 minut. Ocenia się liczbę
poprawnie wykreślonych liter,
liczbę liter opuszczonych i
skreślonych dodatkowo
[Borkowska 2002]

Testy służące do badania
procesów uwagi

•

Test czasu reakcji (RT)

z Wiedeńskiej

Baterii Testów Test - służy do pomiaru
uwagi czasu reakcji na proste bodźce.
Zdanie o.b. polega na jak najszybszym
zareagowaniu (naciśnięciem na
odpowiedni klawisz) na wystąpienie
określonego bodźca wzrokowego lub
dźwiękowego. Np. wersja S9 – pomiar
czasu reakcji na prosty bodziec świetlny
(żółta lampka),wersję S10 – pomiar czasu
reakcji na prosty bodziec słuchowy
(dźwięk). Szybkość reakcji wiąże się ze
zdolnością do skupienia uwagi na
wykonywanym zadaniu. Podstawowy
wynik testu stanowią: mediana czasów
reakcji (msek.), tzw. rozkład czasów
reakcji, reakcje prawidłowe, brak reakcji.

Testy służące do badania
procesów uwagi

•

Wyniki tych badań wskazują

na znaczenie molekularnych

mechanizmów plastyczności

synaptycznej i ekspresji genów

w procesach pamięci

długoterminowej [Kaplan i

wsp. 2003]. Wiadomo już, że

procesy uczenia się i pamięci

mogą powodować trwałe

zmiany morfologiczne,

biochemiczne i fizjologiczne w

ośrodkowym układzie

nerwowym [Amadio i wsp.

2004].

Procesy pamięci

PAMIĘĆ

proces odpowiedzialny za

zdolność organizmu do:

•

kodowania

•

przechowywania

•

odtwarzania informacji

Pamięć nie jest procesem
jednorodnym. Różne rodzaje
pamięci regulowane są przez
odmienne mechanizmy mózgowe

Klasyfikacja pamięci w
oparciu o kryterium
czasu:

•

pamięć sensoryczna

wstępny etap kodowania
informacji związany
bezpośrednio z percepcją
(milisekundy, kilka sekund).
W zależności od modalności
wyróżnia się

pamięć

ikoniczną

(wzrokową) lub

echoiczną

(słuchową)

Klasyfikacja pamięci w
oparciu o kryterium
czasu:

•

pamięć krótkotrwała

inaczej

świeża lub operacyjna
(sekundy, minuty) - krótki
czas przechowywania
informacji, ograniczona
pojemność, zwykle świadoma.
Stanowi podstawę operacji
umysłowych.

Klasyfikacja pamięci w
oparciu o kryterium
czasu:

•

pamięć długotrwała

(miesiące, lata) – duża
pojemność, często
nieświadoma

Rodzaje pamięci
długotrwałej ze
względu na charakter
nabywanej informacji

Podział pamięci ze
względu na format
przechowywanych
informacji wg Tulvinga

Pamięć

długotrwała

Pamięć

proceduralna

Pamięć

semantyczna

Pamięć

epizodyczna

W zależności

charakteru

informacji

Pamięć proceduralna

•

Działa w sposób

automatyczny

•

Reakcje dostosowane do wymagań

środowiska, reakcje te

nie są

świadome

•

Wiedza jak – wykonywanie

prostych czynności:

umiejętność

czytania, pisania, jazdy na rowerze

•

Pamięć

bodźców i reakcji

•

Reakcje powstałe w skutek uczenia

się

S-R

– proste nawyki i złożone

umiejętności zautomatyzowane

Maruszewski 2002

Pamięć semantyczna

•

Stanowi zorganizowaną wiedzę jednostki o

słowach, symbolach słownych, pojęciach ich

znaczeniach i relacjach tzw.

wiedza o języku

•

Zapis informacji na podstawie danych

pośrednich, z różnych źródeł, za pomocą

komunikatów językowych

•

Uporządkowana wiedza

pojęciowo

•

Ogólne informacje o świecie

związana z

wykształceniem

•

Aktualizacja

informacji ma charakter

automatyczny

•

Wykorzystywana w sądzie – jako wiedza

specjalistyczna np.

biegli sądowi

Maruszewski 2002

Pamięć epizodyczna

•

Zapis doznań zmysłowych

– informacje o

zdarzeniach, faktach związanych z naszym

doświadczeniem.

•

Informacje magazynowane są wg

osi czasu

(różne okresy życia)

•

Osobiste doświadczenia

– przypominanie

osadzone w kontekście nastroju z różnymi

dodatkowymi skojarzeniami

•

Psychoterapia

– wydobywanie wspomnień i

reorganizacja ich w nowe systemy pamięci

•

Nie jest związana z wykształceniem ogólnym

związana z tzw. mądrością życiową -

samoświadomość

•

Wykorzystywana np. w sądzie –

zeznania

świadków

Maruszewski 2002

Podział pamięci ze
względu na stopień
świadomości

•

pamięć świadoma

(najczęściej

deklaratywna). Może być dowolnie
przywoływana Zaburzona po
uszkodzeniach płatów skroniowych –
amnezja następcza lub wsteczna, która
może być też przejściowym skutkiem
psychicznej traumy. U osób starszych
degraduje się szybciej

Podział pamięci ze
względu na stopień
świadomości

•

pamięć nieświadoma

(utajona).

Wspomnień ukrytych nie można
przywoływać dowolnie. Predysponują do
podejmowania określonych zachowań w
reakcji na specyficzne bodźce,
powtarzanie działań, które
wykonywaliśmy w przeszłości. Nie
zaburzona w przypadku amnezji.
Np.pacjenci amnestyczni uczą się
czynności ruchowych i gier, mimo
niepamięci samego faktu uczenia się.

Struktury mózgowe
istotne dla procesów
pamięci

•

płaty skroniowe

(w tym hipokamp i

ciała migdałowate) -rozległe
uszkodzenia prowadzą do amnezji
wstecznej i następczej. Pacjent H.M.

•

płaty czołowe

- krytyczna rola w

procesach organizacji w czasie i
przestrzeni. Uszkodzenia prowadzą do
zaburzeń zapamiętywania
rozmieszczenia obiektów, zdarzeń w
przestrzeni i czasie. Brak zaburzeń
pamięci epizodycznej.

Struktury mózgowe
istotne dla procesów
pamięci

•

ciała suteczkowate i wzgórze

uszkodzone w chorobie Korsakowa
(alkoholicy). Głęboka amnezja wsteczna
i następcza. Pamięć krótkotrwała
stosunkowo dobrze zachowana.

•

zwoje podstawne mózgu

- uszkodzone

w chorobie Parkinsona. Kluczowa rola w
uczeniu się zautomatyzowanych,
złożonych aktów ruchowych nie
wymagających świadomej kontroli.

Zdolność do krótkotrwałego
utrzymania w pamięci istotnych
informacji i

manipulowania

nimi.

(Alan Baddeley, twórca pojęcia
„pamięć operacyjna”)

Pamięć operacyjna

– working memory

Lokalizacja pamięci
operacyjnej w mózgu

Model pamięci
operacyjnej

[Baddeley i Wilson
2002]

Centralny ośrodek

wykonawczy

Pętla fonologiczna

Bufor epizodyczny

Zapis wzrokowo

-przestrzenny

Pętla fonologiczna
(artykulacyjna)

•

Jest systemem

kontrolnym

odpowiedzialnym

za przetwarzanie informacji językowych. W

procesie tym główną funkcje pełni tzw.

bezgłośne powtarzanie

, które jest niezbędne

do odświeżenia zanikającego śladu

pamięciowego. Ślady pamięciowe zanikają,

jeżeli nie będą utrwalone poprzez

powtórzenie w ciągu 2-3 sekund. Jeżeli

kolejne informacje nie będą napływały, to

aktualna informacja może być nadal

powtarzana.

Pętla fonologiczna
(artykulacyjna)

•

Pojemność zależna jest od czasu

System ten ma istotny związek z

nabywaniem umiejętności

językowych, a według wielu autorów

jest to system wykształcony przez

ewolucję w trakcie rozwoju mowy.

•

Badania przy użyciu PET wskazują, że

przechowywanie informacji w pętli

fonologicznej związane jest z

aktywnością

lewej części bruzdy

Sylwiusza

, zaś

stałe

powtarzanie

informacji z aktywnością

ośrodka

Broca

[Baddeley 1998, 2000, 2003].

Zapis wzrokowo-
przestrzenny

•

Jest odpowiedzialny za przetwarzanie

dwóch typów informacji –

wzrokowych

przestrzennych

. Wyobrażenia wzrokowe są

rodzajem informacji wzrokowej

przechowywanej w pamięci

długoterminowej, jednak korzystanie z nich

jest możliwe w sytuacji bieżącej za

pośrednictwem systemu przestrzennego.

Wizualne aspekty wzoru i barwne

wyobrażenia mogą angażować czynność

płatów potylicznych

, natomiast

przestrzenne aspekty są związane z

aktywnością

płatów ciemieniowych

Bufor

epizodyczny

•

jest podsystemem o

ograniczonej

pojemności

magazynowania informacji,

którego nadrzędną cechą jest zdolność

łączenia informacji

o różnym charakterze w

jedną kompleksową strukturę. Pełni więc on

funkcję

pośrednika

pomiędzy pozostałymi

podsystemami pamięci operacyjnej. Zadanie

jego polega na aktywnym tworzeniu,

łączeniu i kojarzeniu oraz krótkotrwałym

przechowywaniu wielomodalnych informacji

z innych systemów, we współpracy z

pamięcią długoterminową. System ten jest

podstawą świadomego rozumowania

[Baddeley 2000, 2003].

Centralny ośrodek
wykonawczy

•

Pełni funkcje

nadrzędną

w stosunku do

pozostałych podsystemów. Rolą jego jest

koordynowanie

złożonych informacji z

innych podsystemów, tak aby działanie

jednostki było efektywne, nadzoruje

przebieg złożonych zadań,

wymagających przetwarzania informacji

oraz wydobycia ich z pamięci

długoterminowej. Czynność jego

związana jest z aktywnością

grzbietowo-

boczną częścią kory przedczołowej

mózgu.

Pamięć operacyjna jest
też ściśle związana z
pamięcią
autobiograficzną
(epizodyczną)

•

Mechanizm neuronalny
pamięci epizodycznej
wymaga współdziałania
ośrodków korowych:
głównie

kory przedczolowej

oraz

hipokampa

Testy do oceny
funkcjonowania pamięci
operacyjnej

•

WCST

(

Test Sortowania Kard Wisonsin

)

został opracowany przez amerykańskiego

badacza E.A. Bergera w 1948 roku.

•

N-back

do badania wzrokowej pamięci

operacyjnej opracowany przez Richarda

Coopolę [1999].

•

TMT Test Łączenia Punktów

(

Trail Making

Test TMT

) do badania wzrokowo-

przestrzennej pamięci operacyjnej [Reitain

i Wolfson 1985].

•

STROOP

(

Stroop Color-Word Interference

Test

) opracowany przez Stroopa w 1935.

WCST

•

Osobie badanej na monitorze komputera prezentuje się

cztery karty wzorcowe

, na których znajduje się:

jeden

czerwony trójkąt, dwie zielone gwiazdki, trzy żółte krzyże,

cztery niebieskie koła

. U dołu ekranu pojawiają się kolejno

karty (maksymalnie 128), które badany ma rozkładać

według przyjętego przez komputer kryterium: koloru,

kształtu i liczby elementów. Komputer nie informuje osoby

badanej o aktualnie obowiązującym kryterium ani o

zmianie kryterium. Rozkładania kart osoba badana

dokonuje poprzez dotknięcie piórem świetlnym właściwego

miejsca na monitorze lub za pomocą klawiatury.

•

W ocenie bierze się pod uwagę:



liczbę popełnionych

błędów perseweracyjnych



liczbę błędów nieperseweracyjnych,



liczbę poprawnie ułożonych kategorii,



procent reakcji zgodnych z koncepcją logiczną oraz



liczbę kart wykorzystanych do ułożenia pierwszej

kategorii

(Borkowska 2002)

N-back

•

Polega on na szybkiej prezentacji

bodźców wzrokowych −

cyfr

lub

liter

•

Osoba badana musi

zapamiętać

cyfrę

aktualnie

wyświetlaną

oraz cyfry, które

ją

poprzedzały

. Zadaniem osoby

badanej, w zależności od wersji testu,

jest rozpoznanie, czy dany bodziec

widziała

bezpośrednio przed

prezentowanym aktualnie (

1-back

), czy

też

dwie kolejki wcześniej

(

2-back

). W

ocenie testu bierze się pod uwagę liczbę

reakcji poprawnych, błędnych oraz czas

reakcji. [Coopola 1999].

Rodzaj

świadomej pamięci

deklaratywnej

. Dotyczy zdarzeń,

faktów i doświadczeń z
własnego życia w trzech
głównych obszarach:
dotyczących; świata
zewnętrznego, własnej osoby
oraz relacji między sobą a
światem. Zabarwienie

afektywne

. Istotna dla

kształtowania się inteligencji
emocjonalnej.

Pamięć

autobiograficzna

(Tulving, 1972 )

Pamięć

autobiograficzna

(Tulving, 1972 )

Charakter hierarchiczny

– na

poziomie najogólniejszym
główne fazy własnego życia w
stałej sekwencji, ważne
zdarzenia mają dokładną
lokalizację czasową, dzięki
czemu mogą być punktami
orientacyjnymi dla innych
wspomnień