Spisała: Ewa L. Cetnar, kontakt: [e-mail], GG: 3891955

1

Procesy poznawcze – wykład 5 (Pani dr Maria Zając, 21 marca 2005r.)

Dygresje

•

Egzamin: 13, 14, 16, 17 czerwca.

•

Poszczególne fonemy [dźwięki] organizują się w morfemy [słowa], morfemy łączą się
we frazy, następnie frazy odpowiednio układają się w zdania, a szereg zdań tworzy
wypowiedź.

1

•

Teoria koherencji – teoria filozoficzna, w myśl której prawdziwość sądu polega na
jego niezaprzeczalności względem sądów uprzednio przyjętych.

2

Pojęcia

3

•

Ewokacja – przedstawienie, pokazanie, wywołanie wspomnienia, wizji, ewokować –
wywoływać, uprzytamniać.

•

Desygnat – przedmiot myśli odpowiadający wyrazowi.

•

Koherentny – spoisty, spójny, zwarty.

Wykład właściwy

Umysł człowieka jest jedynym systemem, który tworzy znaki i symbole w trakcie

przetwarzania jako notacje pomocnicze, redukujące dane pierwotne oraz w celi wyrażania i
komunikowania indywidualnych doznań.

Kompetencja komunikacyjna to idealna wiedza użytkowników danego języka,

dotycząca zasad posługiwania się nim (reguły pragmatyczne), w zależności od sytuacji, roli
społecznej oraz intencji mówiącego. Wiąże się ona z analizatorem pragmatycznym, który
odpowiada za wypowiedzi. Wraz z analizatorem syntaktycznym pełni funkcje regulujące
myślenie, - koordynuje i kontroluje.

1.

Zdanie gramatyczne ogranicza mówiący podmiot. W kompetencji komunikacyjnej

zawieszona jest językowa.

Funkcjonalny i komunikacyjny aspekt wypowiedzi wyraża formuła: ja to mówię

(piszę) tobie, żeby...

4

, gdzie zaimek osobowy to kontekst społeczny, a spójnik wskazuje na

cel, intencje wobec słuchacza.

1

George A. Miller, Eugene Galanter i Karl H. Pribram: Plany i struktura zachowania.

2

Słownik Wyrazów Obcych PWN 1980.

3

Słownik Wyrazów Obcych PWN 1980.

4

Akt illokucyjny

Analizator pragmatyczny mowy

1. Wypowiedzi
2. Akty mowy
3. Typy dyskursu
4. Warianty językowe
5. Style osobiste

Spisała: Ewa L. Cetnar, kontakt: [e-mail], GG: 3891955

2

2.
Teoria znaku językowego Karola Bühlera

5

(1934)

Pole językowe tworzą: mówca, słuchacz i fakty, o których się mówi. Znak językowy

pełni następujące role:

•

Dla mówiącego jest ekspresją jego stanów psychicznych,

•

Dla odbiorcy jest uaktywniającym lub hamującym sygnałem,

•

Dla rzeczywistości pozajęzykowej pełni funkcję symbolu (reprezentacji).

Język jest narzędziem (organonem), dzięki któremu jedna osoba mówi do drugiej o

przedmiotach i zdarzeniach.

Znak to przedmiot lub zjawisko, które wskazuje, zastępuje, odnosi się, czyli oznacza

inny przedmiot, stan rzeczy konkretny lub abstrakcyjny (desygnat). Znak traktowany jest jako
nośnik znaczenia.

Kultura ludowa zna baśnie, gdzie słowa nie są traktowane jako znaki językowe, ale

jako naturalne. Przypisuje się im konkretną, magiczną moc, zawartą w samym słowie, jego
brzmieniu, desygnacie, albo okolicznościach. Do tej kategorii należą również teksty religijne,
sakralne. Wtedy Bóg rzekł: „Niechaj się stanie światłość!” I stała się światłość.

6

Zdania są tworzone w jakimś celu i spełniają jakąś funkcję. Bühler wyróżnił role:

•

Przedstawieniową (odnoszenie się do faktów rzeczywistości pozajęzykowej),

•

Ekspozycyjną,

•

Ewokującą (wywoływanie określonego zachowania słuchacza).

Złożoność polega na wielofunkcyjności.

Teoria aktów mowy Johna Austina i Johna Searle’a
W każdej wypowiedzi można wyróżnić jej część będącą aktem mowy.

•

Illokucja – wyraża intencje mówiącego,

•

Lokucja - dotyczy jakiegoś faktu w rzeczywistości pozajęzykowej, (treść wyrażanego
sądu),

•

Perlokucja – dotyczy skutku, jaki dana wypowiedź rzeczywiście odniosła na odbiorcy.

Searle wyróżnia illokucje szczegółowe:

•

Stwierdzenia (Mówię ci, że...)

•

Ekspresje (Czuję, że...)

•

Dyrektywy (Nakazy i zakazy; Rób, co ci każe)

•

Zobowiązania (Zrobię, co każesz; Obiecuję, że...)

5

Oryginalny diagram ilustrujący tę teorię jest obrócony o 180º.

6

Księga Rodzaju 1, 3

Znak

Odbiorca (Słuchacz)
Ewokacja (Sygnał)

Ź

ródło (Mówca)

Ekspresja (Symptom)

Przedmioty i zdarzenia
Reprezentacja (Symbol)

Spisała: Ewa L. Cetnar, kontakt: [e-mail], GG: 3891955

3

•

Deklaracje (Stworzenie nowego stanu rzeczy, jak np. prawa, ogłaszanie zawarcia
małżeństwa, illokucja najbardziej zbliżona do magicznego użycia słowa)

3.
Dyskurs jest całością złożoną z wypowiedzi, mającą swój początek i koniec.

7

Typy wyróżnione przez Osiejuka (1988):

•

Konwersacyjny (wymiana informacji podczas rozmowy),

•

Narracyjny (opis epizodów),

•

Proceduralny (algorytm),

•

Ekspozycyjny, przedstawiający (rozwiązywanie jakiegoś tematu).

Cechy tekstu
Beaugrarde

i

Dressler

-

kryteria tekstowości

Duszak – test spostrzegany
jest jako

Komentarz

Spójność

Formalnie związany

Powiązanie zdań

Koherencja

Pojęciowo koherentny

Intencjonalność

Łatwo interpretowalny

Akceptacilność

8

Akceptowany przez odbiorcę

Informacyjność

Informacyjny

Ważność

merytoryczna,

elementy nowości

Sytuacyjność

Intertekstowość

Dobrze wkomponowany w
sytuację użycia

Wielogłosowość, cytowania

Według dr Zając najistotniejsze dla tekstu, będącego odpowiedzią na kolokwium są:

spójność, informacyjność i intertekstowość.

Tekst kształtuje się wokół trzech parametrów: tytułu (jest o czymś), celu (po coś) oraz

organizacji (w jaki sposób). Pozwalają one spełnić wymogi natury: poznawczej, funkcyjno 0-
interakcyjnej i formalnej.

Semiotyczne obszary tekstu

•

Obraz (reprezentacja rzeczywistości pozajęzykowej),

•

Forma i kanał oddziaływania komunikacyjnego,

•

Specyficzna struktura formalna.

Procesy dyskursywne to te, za pomocą których mówiący i słuchający koordynują

wzajemne procesy rozumienia i mówienia, przetwarzają mentalnie wypowiedzi partnerów w
celu ustalenia wspólnych ram interpretacji. W myśl ostatniego kłótnia jest nadużyciem.

Dialog odznacza się przemiennością rów mówiącego i słuchającego.
Para przyległa składa się z dwóch wypowiedzi, danych przez różne osoby. Taką parę

łączy zasada odpowiedniości: pierwszy jej człon wyznacza drugi.

9

Np. pytanie i odpowiedź.

Różne ujęcie języka w kolejności chronologicznej:

1. Kod (w kognitywiźmie)
2. Gramatyka

7

Ida Kurcz V.A. 23.4.6

8

Od ang. acceptability

9

Ida Kurcz V.A. 23.4.6

Spisała: Ewa L. Cetnar, kontakt: [e-mail], GG: 3891955

4

3. Dyskurs i tekst
4. Uniwersalna gramatyka

Współcześnie natywistyczne podejście do badań nad językiem określa się terminem

uniwersalnej gramatyki (UG), traktowanej jako genetyczne wyposażenie gatunku homo
sapiens.

10

Zjawiska językowe dzieją się w otoczce zjawisk niewerbalnych.

Jak to się dzieje, że dziecko zaczyna tworzyć teksty?

Analizator fonologiczny jest ćwiczony wtedy, gdy dziecko wydaje dźwięki, z których

niektóre zostają utrwalone. Na początku dziecka podwaja sylab: mama, tata, - tworzy się
język pierwotny (protojęzyk).

Pod koniec 1. roku życia dziecko operuje 4 – 5 słowami (...).

11

Teoria socjosemiotyczna Johna Halliday’a (1975)
W systemie językowym dorosłych istnieją trzy warstwy:

•

Fonologiczna,

•

Semantyczna,

•

Leksykogramatyczna.

Dziecko posiada dwuwarstwowy protojęzyk – jest on złożony z dźwięku (ekspresji) i

znaczenia (treści). Systemy komunikacyjne zwierząt również są dwuwarstwowe.

10

Ida Kurcz V.A. 23.2.1

11

Maria Kielar – Turska V.A. 8.2.1.7