Spisała: Ewa L. Cetnar, kontakt: akaszik@interia.pl, GG: 3891955 

1

Procesy poznawcze – wykład 5 (Pani dr Maria Zając, 21 marca 2005r.) 

 
Dygresje 

• 

Egzamin: 13, 14, 16, 17 czerwca. 

• 

Poszczególne fonemy [dźwięki] organizują się w morfemy [słowa], morfemy łączą się 
we  frazy,  następnie  frazy  odpowiednio  układają  się  w  zdania,  a  szereg  zdań  tworzy 
wypowiedź.

1

 

• 

Teoria  koherencji  –  teoria  filozoficzna,  w  myśl  której  prawdziwość  sądu  polega  na 
jego niezaprzeczalności względem sądów uprzednio przyjętych.

2

 

 
Pojęcia

3

 

• 

Ewokacja  –  przedstawienie,  pokazanie,  wywołanie  wspomnienia,  wizji,  ewokować  – 
wywoływać, uprzytamniać. 

• 

Desygnat – przedmiot myśli odpowiadający wyrazowi. 

• 

Koherentny – spoisty, spójny, zwarty. 

 
Wykład właściwy 
 

Umysł  człowieka  jest  jedynym  systemem,  który  tworzy  znaki  i  symbole  w  trakcie 

przetwarzania  jako  notacje  pomocnicze,  redukujące  dane  pierwotne  oraz  w  celi  wyraŜania  i 
komunikowania indywidualnych doznań. 
 

Kompetencja  komunikacyjna  to  idealna  wiedza  uŜytkowników  danego  języka, 

dotycząca  zasad  posługiwania  się  nim  (reguły  pragmatyczne),  w  zaleŜności  od  sytuacji,  roli 
społecznej  oraz  intencji  mówiącego.  WiąŜe  się  ona  z  analizatorem  pragmatycznym,  który 
odpowiada  za  wypowiedzi.  Wraz  z  analizatorem  syntaktycznym  pełni  funkcje  regulujące 
myślenie, - koordynuje i kontroluje. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

 
1. 

Zdanie  gramatyczne  ogranicza  mówiący  podmiot.  W  kompetencji  komunikacyjnej 

zawieszona jest językowa. 

Funkcjonalny  i  komunikacyjny  aspekt  wypowiedzi  wyraŜa  formuła:  ja  to  mówię 

(piszę)  tobie,  Ŝeby...

4

,  gdzie  zaimek  osobowy  to  kontekst  społeczny,  a  spójnik  wskazuje  na 

cel, intencje wobec słuchacza. 

                                                 

1

 George A. Miller, Eugene Galanter i Karl H. Pribram: Plany i struktura zachowania. 

2

 Słownik Wyrazów Obcych PWN 1980. 

3

 Słownik Wyrazów Obcych PWN 1980. 

4

 Akt illokucyjny 

Analizator pragmatyczny mowy 

1.  Wypowiedzi 
2.  Akty mowy 
3.  Typy dyskursu 
4.  Warianty językowe 
5.  Style osobiste 

Spisała: Ewa L. Cetnar, kontakt: akaszik@interia.pl, GG: 3891955 

2

 
2. 
Teoria znaku językowego Karola Bühlera

5

 (1934) 

 

Pole  językowe  tworzą:  mówca,  słuchacz  i  fakty,  o  których  się  mówi.  Znak  językowy 

pełni następujące role: 

• 

Dla mówiącego jest ekspresją jego stanów psychicznych, 

• 

Dla odbiorcy jest uaktywniającym lub hamującym sygnałem, 

• 

Dla rzeczywistości pozajęzykowej pełni funkcję symbolu (reprezentacji). 

 
 
 
 
 
 
 
 

 

 

Język  jest  narzędziem  (organonem),  dzięki  któremu  jedna  osoba  mówi  do  drugiej  o 

przedmiotach i zdarzeniach. 
 

Znak  to  przedmiot  lub  zjawisko,  które  wskazuje,  zastępuje,  odnosi  się, czyli oznacza 

inny przedmiot, stan rzeczy konkretny lub abstrakcyjny (desygnat). Znak traktowany jest jako 
nośnik znaczenia. 

Kultura  ludowa  zna  baśnie,  gdzie  słowa  nie  są  traktowane  jako  znaki  językowe,  ale 

jako  naturalne.  Przypisuje  się  im  konkretną,  magiczną  moc,  zawartą  w  samym  słowie,  jego 
brzmieniu, desygnacie, albo okolicznościach. Do tej kategorii naleŜą równieŜ teksty religijne, 
sakralne. Wtedy Bóg rzekł: „Niechaj się stanie światłość!” I stała się światłość.

6

 

 
Zdania są tworzone w jakimś celu i spełniają jakąś funkcję. Bühler wyróŜnił role: 

• 

Przedstawieniową (odnoszenie się do faktów rzeczywistości pozajęzykowej), 

• 

Ekspozycyjną, 

• 

Ewokującą (wywoływanie określonego zachowania słuchacza). 

ZłoŜoność polega na wielofunkcyjności. 
 
Teoria aktów mowy Johna Austina i Johna Searle’a 
W kaŜdej wypowiedzi moŜna wyróŜnić jej część będącą aktem mowy. 

• 

Illokucja – wyraŜa intencje mówiącego, 

• 

Lokucja - dotyczy jakiegoś faktu w rzeczywistości pozajęzykowej, (treść wyraŜanego 
sądu), 

• 

Perlokucja – dotyczy skutku, jaki dana wypowiedź rzeczywiście odniosła na odbiorcy. 

 
Searle wyróŜnia illokucje szczegółowe: 

• 

Stwierdzenia (Mówię ci, Ŝe...) 

• 

Ekspresje (Czuję, Ŝe...) 

• 

Dyrektywy (Nakazy i zakazy; Rób, co ci kaŜe) 

• 

Zobowiązania (Zrobię, co kaŜesz; Obiecuję, Ŝe...) 

                                                 

5

 Oryginalny diagram ilustrujący tę teorię jest obrócony o 180º. 

6

 Księga Rodzaju 1, 3 

Znak 

 

Odbiorca (Słuchacz) 
Ewokacja (Sygnał) 
 

Ź

ródło (Mówca) 

Ekspresja (Symptom) 

Przedmioty i zdarzenia 
Reprezentacja (Symbol) 

Spisała: Ewa L. Cetnar, kontakt: akaszik@interia.pl, GG: 3891955 

3

• 

Deklaracje  (Stworzenie  nowego  stanu  rzeczy,  jak  np.  prawa,  ogłaszanie  zawarcia 
małŜeństwa, illokucja najbardziej zbliŜona do magicznego uŜycia słowa) 

 
3. 
Dyskurs jest całością złoŜoną z wypowiedzi, mającą swój początek i koniec.

7

 

 
Typy wyróŜnione przez Osiejuka (1988): 

• 

Konwersacyjny (wymiana informacji podczas rozmowy), 

• 

Narracyjny (opis epizodów), 

• 

Proceduralny (algorytm), 

• 

Ekspozycyjny, przedstawiający (rozwiązywanie jakiegoś tematu). 

 
Cechy tekstu 
Beaugrarde 

i 

Dressler 

- 

kryteria tekstowości 

Duszak  –  test  spostrzegany 
jest jako 

Komentarz 

Spójność 

Formalnie związany 

Powiązanie zdań 

Koherencja 

Pojęciowo koherentny 

 

Intencjonalność 

Łatwo interpretowalny 

 

Akceptacilność

8

 

Akceptowany przez odbiorcę   

Informacyjność 

Informacyjny 

WaŜność 

merytoryczna, 

elementy nowości 

Sytuacyjność 

 

Intertekstowość 

Dobrze  wkomponowany  w 
sytuację uŜycia 

Wielogłosowość, cytowania 

 

Według  dr  Zając  najistotniejsze  dla  tekstu,  będącego  odpowiedzią  na  kolokwium  są: 

spójność, informacyjność i intertekstowość. 

 
Tekst kształtuje się wokół trzech parametrów: tytułu (jest o czymś), celu (po coś) oraz 

organizacji (w jaki sposób). Pozwalają one spełnić wymogi natury: poznawczej, funkcyjno 0- 
interakcyjnej i formalnej. 
 
Semiotyczne obszary tekstu 

• 

Obraz (reprezentacja rzeczywistości pozajęzykowej), 

• 

Forma i kanał oddziaływania komunikacyjnego, 

• 

Specyficzna struktura formalna. 

 

Procesy  dyskursywne  to  te,  za  pomocą  których  mówiący  i  słuchający  koordynują 

wzajemne  procesy  rozumienia  i  mówienia,  przetwarzają  mentalnie  wypowiedzi  partnerów w 
celu ustalenia wspólnych ram interpretacji. W myśl ostatniego kłótnia jest naduŜyciem. 

Dialog odznacza się przemiennością rów mówiącego i słuchającego. 
Para przyległa składa się z dwóch wypowiedzi, danych przez róŜne osoby. Taką parę 

łączy zasada odpowiedniości: pierwszy jej człon wyznacza drugi.

9

 Np. pytanie i odpowiedź. 

 
RóŜne ujęcie języka w kolejności chronologicznej: 

1.  Kod (w kognitywiźmie) 
2.  Gramatyka 

                                                 

7

 Ida Kurcz V.A. 23.4.6 

8

 Od ang. acceptability 

9

 Ida Kurcz V.A. 23.4.6 

Spisała: Ewa L. Cetnar, kontakt: akaszik@interia.pl, GG: 3891955 

4

3.  Dyskurs i tekst 
4.  Uniwersalna gramatyka 

 

Współcześnie  natywistyczne  podejście  do  badań  nad  językiem  określa  się  terminem 

uniwersalnej  gramatyki  (UG),  traktowanej  jako  genetyczne  wyposaŜenie  gatunku  homo 
sapiens.

10

 

 
Zjawiska językowe dzieją się w otoczce zjawisk niewerbalnych. 
 
Jak to się dzieje, Ŝe dziecko zaczyna tworzyć teksty? 

Analizator fonologiczny jest ćwiczony wtedy, gdy dziecko wydaje dźwięki, z których 

niektóre  zostają  utrwalone.  Na  początku  dziecka  podwaja  sylab:  mama,  tata,  -  tworzy  się 
język pierwotny (protojęzyk). 

Pod koniec 1. roku Ŝycia dziecko operuje 4 – 5 słowami (...).

11

 

 

Teoria socjosemiotyczna Johna Halliday’a (1975) 
W systemie językowym dorosłych istnieją trzy warstwy: 

• 

Fonologiczna, 

• 

Semantyczna, 

• 

Leksykogramatyczna. 

 

Dziecko posiada dwuwarstwowy protojęzyk – jest on złoŜony z dźwięku (ekspresji) i 

znaczenia (treści). Systemy komunikacyjne zwierząt równieŜ są dwuwarstwowe. 

                                                 

10

 Ida Kurcz V.A. 23.2.1 

11

 Maria Kielar – Turska V.A. 8.2.1.7