Microsoft Word - tresc_modulu

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

1. Rola państwa we współczesnej ekonomii

Określenie roli państwa w kreowaniu procesów gospodarczych jest istotnym zagadnieniem

makroekonomii, ale ocena jego znaczenia w kształtowaniu polityki gospodarczej jest bardzo

zróżnicowana. Teoria neoklasyczna, stworzona w drugiej połowie XVIII w. głosiła, że

gospodarka wolnokonkurencyjna samoczynnie, bez ingerencji zewnętrznej zmierza do

równowagi gospodarczej i społecznej. Powstała w tym okresie koncepcja leseferyzmu

(laissez-faire) zakładała niewielki zakres uczestnictwa państwa w gospodarce, sprowadzając

je do roli „stróża nocnego”, czyli wykorzystania swoistej przemocy, którą dysponuje państwo,

w celu zapewnienia przestrzegania zasad wolnej konkurencji przez wszystkich uczestników

życia gospodarczego. A zatem rząd nie powinien ingerować w procesy gospodarcze,

ponieważ istnieje „niewidzialna ręka rynku”, która uruchamia samoregulujące mechanizmy

zapewniające sprawne funkcjonowanie gospodarki, jej ustawiczne dążenie do równowagi.

Zupełnie inny pogląd na rolę państwa w kształtowaniu procesów gospodarczych miał wybitny

angielski ekonomista lord John Maynard Keynes, który wyszedł z założenia, że gospodarka

pozostawiona wyłącznie endogenicznym (wewnętrznym) siłom musi odczuwać chroniczny

brak popytu. Potrzebny jest więc czynnik egzogeniczny (zewnętrzny), który mógłby

przeciwdziałać ekonomicznemu brakowi popytu powodującego przewagę oszczędności nad

inwestycjami. Takim stymulatorem powinna być, zdaniem Keynesa, polityka państwa,

polegająca na wykorzystaniu takich instrumentów, jak obniżenie stopy procentowej,

zwiększenie opodatkowania wysokich dochodów przy równoczesnym zwiększeniu

świadczeń społecznych na rzecz grup najuboższych, inwestycje finansowane z długu

publicznego itp. W ujęciu teorii keynesistowskiej państwo jest zobligowane do prowadzenia

odpowiedniej polityki fiskalnej i monetarnej, pobudzającej globalny popyt. W sytuacji, gdyby

polityka fiskalna i pieniężna (monetarna) okazała się mało skuteczna, państwo powinno

zareagować poprzez finansowanie robót publicznych (np. budowa mostów, dróg itp.), co

z kolei wiąże się z koniecznością uruchomienia budżetu państwa jako źródła finansowania

tych inwestycji. Jeśli doprowadziłoby to do deficytu budżetowego, wówczas keynesiści

proponują jego pokrycie poprzez zaciąganie długu publicznego, który polega na tym, że

skarb państwa emituje obligacje i sprzedaje je na wolnym rynku różnym podmiotom

gospodarczym. Natomiast polityka pieniężna polega na zwiększeniu pieniądza w obiegu,

w wyniku pobudzania na niego popytu u tych podmiotów gospodarczych, które posiadają

odpowiednie preferencje płynności. W tym celu państwo prowadzi odpowiednią politykę stóp

procentowych i dyskontowych. Jednakże najważniejszym zadaniem państwa w teorii

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

keynesistowskiej jest przeciwdziałanie bezrobociu. Temu właśnie celowi podporządkowana

jest polityka gospodarcza państwa, jej celem jest pobudzenie globalnego popytu, który

z kolei pobudza globalną podaż.

Keynesistowska koncepcja roli państwa w gospodarce była praktycznie niepodważalna do

końca lat sześćdziesiątych. Jednakże w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych, na skutek

tzw. szoku naftowego, który doprowadził do stagflacji nawet w krajach wysoko

uprzemysłowionych, przedstawiciele innych kierunków współczesnej myśli

makroekonomicznej przypuścili atak na podstawowe tezy keynesizmu. Niektórzy krytycy

posunęli się nawet do stwierdzenia, że państwo jest nie tylko niezdolne do łagodzenia

żywiołowości zjawisk gospodarczych, ale może również przyczynić się do zwiększenia

niestabilności, ponieważ działanie systemu ekonomicznego ulega zakłóceniom w wyniku

zewnętrznego czynnika, jakim jest czynnik administracyjny w gospodarce. Należy jednak

zaznaczyć, że recesja pierwszej połowy lat siedemdziesiątych, mająca charakter światowy,

wykazała nieskuteczność tradycyjnych środków polityki antyrecesyjnej, przede wszystkim

fiskalnej. Próby zwiększenia globalnego popytu za pomocą deficytu budżetowego nie

zmniejszyły bezrobocia, natomiast spowodowały wzrost cen. Z tego też względu do

przekonania ekonomistów trafiły argumenty monetarystów, twierdzących, że dalszy wzrost

podaży pieniądza przyczyni się wyłącznie do rozprzężenia systemu ekonomicznego, którego

kluczowym elementem jest właśnie pieniądz. Dlatego też zdaniem monetarystów należy

przede wszystkim zająć się umacnianiem funkcji pieniądza, nie zaś kreowaniem globalnego

popytu. Monetaryści postulowali ograniczoną potrzebę ingerencji państwa w gospodarkę. Ich

zdaniem gospodarka jest wewnętrznie stabilna i zawsze powraca do równowagi w długim

okresie. Towarzyszy temu przeświadczenie o egzogenicznym (a nie endogenicznym — jak

w teorii keynesistowskiej) charakterze pieniądza w gospodarce i jego neutralności wobec

procesów zachodzących na rynku dóbr i rynku pracy oraz braku wymienności między inflacją

i bezrobociem w długich okresach. A zatem priorytetem polityki gospodarczej państwa jest

walka z inflacją i stabilizacja cen, co jest równoznaczne z priorytetem polityki pieniężnej.

Warunkiem niezbędnej płynności gospodarki jest utrzymanie stałego tempa wzrostu

określonego agregatu pieniężnego, zapowiedzianego wcześniej przez rząd, a także polityka

kursowa oparta na płynnych kursach walutowych.

Nowa ekonomia klasyczna głosi, że polityka stabilizacyjna państwa jest nieskuteczna,

ponieważ nie ma ono możliwości trwałego oddziaływania na produkcję i zatrudnienie.

Jedynie zmiany losowe mogą wywołać zmiany w wielkościach realnych (produkcji

i zatrudnieniu). Faktyczny poziom produkcji oscyluje wokół pewnego stałego poziomu, co jest

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

efektem losowych zmian podaży pieniądza. Również rozwiązania przyjęte w zakresie kursu

walutowego nie mają znaczenia dla polityki gospodarczej, ponieważ nie wywiera on wpływu

na wielkości realne.

Według nowych klasyków rola państwa w gospodarce praktycznie sprowadza się do dbałości

o stabilność cen i zapobiegania inflacji, a także pobudzania podaży, ze względu na to, że

krótkookresowa krzywa globalnej podaży jest pionowa (równoległa do osi rzędnych)

i wyłącznie wzrost podaży może spowodować pozytywne skutki w zakresie poziomu

równowagi rynkowej. Efektywność polityki państwa jest również ograniczona wskutek

opóźnień czasowych, pojawiających się pomiędzy czasem podjęcia określonej decyzji

gospodarczej a jej skutkiem. Najważniejszym twierdzeniem nowych klasyków jest hipoteza

racjonalnych oczekiwań, która zakłada, że ludzie rozumieją, jak funkcjonuje gospodarka

i poszukują informacji na temat skutków polityki fiskalnej i pieniężnej (monetarnej) i że

działają zgodnie z tą informacją. Uzyskana informacja zmieni oczekiwania ludzi co do

przyszłości, zmieniając efektywność polityki rządu. Ludzie, formułując oczekiwania co do

przyszłości gospodarczej, uwzględniają wszelką dostępną informację, łącznie

z przewidywanym skutkiem polityki bieżącej i przyszłej. W ten sposób systematyczne (a nie

przypadkowe) błędy będą eliminowane. Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż teoretycy

kierunku racjonalnych oczekiwań uważają, że przewidywania keynesistów w przeszłości były

nieprawidłowe, ponieważ nie uwzględniały one faktu, że polityka państwa może zmienić

oczekiwania i postępowanie ludzi. Twierdzą ponadto, że rynki produktów finalnych i rynki

czynników wytwórczych są doskonale konkurencyjne i natychmiast asymilują informacje.

Zwolennicy ekonomii podaży głoszą, że zachwianie równowagi gospodarczej jest skutkiem

wpływu determinant zewnętrznych, wśród których najbardziej szkodliwy jest interwencjonizm

państwowy. Twierdzą oni, że państwowa ingerencja wywiera ujemny wpływ na motywacje

ludzi do pracy, oddziałując tym samym negatywnie na podaż. Warunkiem rozwoju

gospodarczego jest ograniczenie podatków i wydatków publicznych. W przypadku, gdy rząd

pobiera zbyt wysokie podatki od dochodów, pojawiają się antybodźce do pracy,

oszczędzania i inwestowania. Ekonomia podaży zwraca uwagę na ekonomiczne znaczenie

indywidualnej przedsiębiorczości, która decyduje o dynamice gospodarki. Dlatego też

zdaniem twórców ekonomii podażowej rynek kierowany jest „agresywną ręką

przedsiębiorców”, a nie „niewidzialną ręką” (co sugerują zwolennicy ekonomii klasycznej).

Uważają także, że inflacja jest w dużej mierze problemem podaży, ponieważ wzrost cen

może być łagodzony wzrostem podaży. Jej pobudzenie jest jednocześnie środkiem

przyczyniającym się do ograniczenia bezrobocia.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Nowa szkoła austriacka wywodząca się z austriackiej szkoły psychologicznej i liberalizmu

ekonomicznego Friedricha von Hayeka głosi, że rynek jest najlepszym mechanizmem

koordynującym procesy gospodarcze, dlatego też jest jedynym wiarygodnym nośnikiem

informacji, przekazywanych i odbieranych głównie za pośrednictwem cen. Rozwój

gospodarczy jest procesem spontanicznym i nie może być ograniczany przez państwo,

którego rola powinna ograniczać się do tworzenia porządku prawnego, gwarantującego

wolność ekonomiczną oraz umożliwiającego realizację kluczowych celów polityki

gospodarczej państwa.

Neoinstytucjonalizm, kojarzący się głównie z osobami Johna Kennetha Galbraitha i Gunnara

Myrdala głosi pogląd, że o rozwoju ekonomicznym decyduje głównie nauka i technologia,

zaś państwo powinno przede wszystkim spełniać funkcje planistyczne i interwencyjne.

System gospodarczy jest częścią procesu społecznego, co z kolei określa rolę państwa

w tym systemie. Ze względu na to, że mechanizm funkcjonowania współczesnego

kapitalizmu blokuje kształtowanie się stosunków społecznych i kumuluje konflikty wewnątrz

społeczeństwa zakłócające funkcjonowanie gospodarki, rolą państwa jest przywracanie

zachwianej równowagi ekonomicznej, poprzez zabezpieczenia możliwości kolektywnego

współdziałania wielu ekonomicznych grup interesu.

Z przeprowadzonego w sposób pobieżny przeglądu współczesnych teorii ekonomicznych

wynika, że nie wykluczają się one zupełnie, a raczej się uzupełniają. Tak rozumiana ich

komplementarność wynika przede wszystkim z tego, że zajmują się różnymi zagadnieniami,

zaś różnice wynikają głównie stąd, że poszczególne szkoły przykładają bardzo często

znaczenie do rozmaitych elementów systemu gospodarczego i zależności występujących

między nimi.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

2. Wzrost gospodarczy–stagnacja–wahania koniunktury

Teoria wzrostu gospodarczego stara się uchwycić czynniki, które decydują o zmianach

podstawowych makrowielkości gospodarczych, tj. produkcji, inwestycji, konsumpcji,

inwestycji czy zatrudnienia. Termin wzrost gospodarczy, jedno z kluczowych pojęć

makroekonomii, rozumiany jest jako stale zwiększająca się zdolność danego kraju do

wytwarzania i ciągłego ulepszania dóbr i usług służących do zaspokojenia określonych

potrzeb ludzkich — zdolność ta znajduje swój wyraz we wzroście PKB. Wymaga to jednak

ciągłej akumulacji kapitału, dzięki gromadzonym oszczędnościom i inwestycjom, ciągłego

doskonalenia ludzkich umiejętności, a także wprowadzania postępu technicznego. Wzrost

gospodarczy mierzy się przeważnie rocznym przyrostem

capita

per

PKB

(PKB na 1 mieszkańca)

lub stopą wzrostu wyrażającą stosunek przyrostu dochodu narodowego brutto do jego

poziomu z roku poprzedniego.

W przypadku gdy sytuacja gospodarcza charakteryzuje się niskim lub zerowym wzrostem

gospodarczym, mamy wówczas do czynienia ze stagnacją, której towarzyszy bardzo często

wysokie bezrobocie, niska skłonność do inwestowania i nikłe perspektywy osiągania zysków.

Procesy gospodarcze nie przebiegają łagodnie i spokojnie, co wyraźnie ilustrują materiały

statystyczne. Wszelkie zmiany aktywności gospodarczej przejawiające się w zmianach

podstawowych wskaźników ekonomicznych (tj. produkcji, zatrudnieniu, inwestycjach,

konsumpcji, dochodzie narodowym) określających kondycję gospodarki, nazywamy

koniunkturą gospodarczą. Odzwierciedla ona cykliczny przebieg procesu gospodarowania,

odnosząc się zarówno do stanu, jak i dynamiki zjawisk i procesów gospodarczych.

Wśród wahań gospodarczych można wyróżnić:

⎯ trend (tendencja rozwojowa) — reprezentuje on w sposób systematyczny i regularny

długookresowe zmiany występujące w poziomie danego zjawiska, powodowane np.

zmianami podaży czynnika pracy, kapitału, wprowadzeniem postępu technicznego

i naukowego. Można również powiedzieć, że trend jest przejawem długookresowej

zmiany, w górę lub w dół, jakiejś zmiennej ekonomicznej — np. PNB (Kamerschen D. R.,

1991: 152);

⎯ wahania koniunkturalne (cykliczne) — powtarzające się w określonym rytmie, mniej lub

bardziej regularne zmiany wielkości makroekonomicznych, tj. PKB, bezrobocia, inflacji,

podaży pieniądza itp.;

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

⎯ wahania przypadkowe (nieregularne, niecykliczne) — spowodowane są zmianami

w polityce gospodarczej państwa lub czynnikami losowymi, których wcześniej nie można

przewidzieć np. strajki, klęski żywiołowe, wojny itp.;

⎯ wahania sezonowe, które związane są ze zmianami pór roku (np. zmiana wielkości

produkcji roślinnej lub zwierzęcej, wzrost popytu na narty w okresie zimy, spadek popytu

na kozaki w okresie lata), a także mają swoje źródła w czynnikach instytucjonalnych (np.

wzrost popytu na papier w okresie wyborów parlamentarnych).

Natomiast periodyczne wahania wielkości agregatowych (tj. produkcji, zatrudnienia,

inwestycji, dochodu narodowego) wokół trendu ekonomiści nazywają cyklem

koniunkturalnym. Rytmiczność jest zatem najistotniejszą cechą cyklu, ponieważ decyduje

o prawidłowości jego rozwoju. Pionierem hipotezy o periodyczności cyklu był francuski

ekonomista Joseph Clement Juglar, uznawany powszechnie za ojca teorii wahań

koniunkturalnych. Klasyczny cykl koniunkturalny (zwany również cyklem Juglara) składa się

z czterech podstawowych faz: recesji (kryzysu), depresji (dna koniunkturalnego), ożywienia

i rozkwitu (boomu, szczytu koniunkturalnego).

Uwaga! W literaturze ekonomicznej można spotkać się z wieloma koncepcjami oznaczania

faz cyklu koniunkturalnego. Wśród zwolenników koncepcji cyklu o czterech fazach, choć

czasami różnie nazywanych i w zmienionej kolejności, są: J. A. Schumpeter (rozkwit,

recesja, depresja, poprawa), A. F. Burns i W. C. Mitchell (ożywienie, ekspansja, recesja,

kontrakcja) oraz L. Mendelson (kryzys, depresja, ożywienie, rozkwit), którego podział faz

cyklu koniunkturalnego zyskał wśród ekonomistów największą popularność.

czas

PNB

depresja

rozkwit

jeden cykl

Rysunek 1. Cykl koniunkturalny

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Między poszczególnymi fazami cyklu zachodzi związek przyczynowo-skutkowy, który

wskazuje, że mechanizmy i procesy, jakie zachodzą w jednej fazie cyklu, warunkują

mechanizmy i procesy w następnej fazie.

Kryzys (recesja) — jest pierwszą fazą cyklu gospodarczego i trwa kilka miesięcy.

Charakteryzuje się nadprodukcją, czyli rozpiętością między popytem i podażą. W wyniku

nadprodukcji następuje zaostrzenie konkurencji między producentami, spadek cen,

odczuwalny brak środków pieniężnych, krachy giełdowe, spadek produkcji, który powoduje

obniżenie się PKB, a także przyczynia się do wzrostu bezrobocia i spadku płac.

Depresja — zwana często dnem kryzysu, trwa od 6 miesięcy do 5 lat i charakteryzuje się

stabilizacją ogólnej działalności gospodarczej na bardzo niskim poziomie. W fazie tej

następuje zahamowanie spadku produkcji i tym samym spadku PKB, a także stabilizacja

zatrudnienia, cen, zysku i stopy zysku. Gospodarka osiąga wówczas równowagę, lecz na

bardzo niskim poziomie, dlatego nazywana jest bardzo często dnem koniunkturalnym.

Ożywienie — jest trzecią fazą cyklu gospodarczego, trwa od kilku miesięcy do 2–3 lat

i charakteryzuje się ruchem ogólnego poziomu aktywności gospodarczej, czyli wzrostem

inwestycji w gospodarce, co w efekcie prowadzi do zwiększenia produkcji i tym samym PKB,

spadkiem bezrobocia i wzrostem płac. Faza ta może trwać aż do momentu, gdy gospodarka

zbliży się do poziomu pełnego zatrudnienia lub też może ona zostać bardzo szybko

zahamowana przez kolejną recesję.

Rozkwit (boom) — jest ostatnią fazą cyklu gospodarczego i trwa od kilku miesięcy do 2 lat.

Faza ta zaczyna się wówczas, gdy ogólny poziom aktywności gospodarczej, czyli PKB,

zatrudnienie, płace przestają wzrastać.

Obecnie w teorii ekonomii coraz częściej mówi się tylko o dwóch fazach cyklu

gospodarczego:

⎯ fazie spadkowej, która łączy fazę recesji i depresji,
⎯ fazie wznoszącej (ekspansji), która łączy fazy ożywienia i rozkwitu.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

3. Inflacja–bezrobocie–krzywa Philipsa w krótkim i w długim okresie

Proces wzrostu ogólnego poziomu cen i kosztów w gospodarce określamy mianem inflacji.

Z inflacją mamy do czynienia wówczas, gdy rosną ceny (np.: masła, pieczywa, paliw,

telewizorów, usług fryzjerskich, turystycznych), a także wtedy, gdy rosną płace, ceny gruntów

oraz czynsze za wynajem dóbr kapitałowych (np. mieszkania, lokalu przeznaczonego na

działalność gospodarczą). Należy jednak pamiętać, że w okresach inflacji ceny i koszty nie

rosną w tym samym tempie (np. cena chleba może rosnąć znacznie szybciej niż cena

rowerów). Z definicji wynika, że nie każdy wzrost cen jest inflacją. Należy tu zaznaczyć, że

zmiany ceny na pojedynczym rynku spowodowane zmianami warunków funkcjonowania tego

rynku nie są inflacją. Pojawia się ona dopiero wówczas, gdy bardzo wiele cen w całej

gospodarce rośnie jednocześnie, powodując wzrost poziomu cen.

Podstawowym miernikiem inflacji jest stopa inflacji. Stopa inflacji mierzy stopę zmiany

przeciętnego poziomu cen i zwykle podawana jest w procentach na rok, nawet gdy jest

obliczana częściej — w każdym kwartale czy dla każdego miesiąca. Stopę inflacji oblicza się

zgodnie z formułą:

stopa inflacji =

100

⋅

poprzednim

roku

cen

poziom

poprzednim

roku

cen

poziom

bieżącym

roku

cen

poziom

W przypadku, gdy w gospodarce mamy do czynienia z utrzymującym się spadkiem poziomu

cen (czyli sytuację odwrotną do inflacji), wtedy określamy ją mianem deflacji. Występuje ona

najczęściej w okresach pogarszania się koniunktury w gospodarce i nie jest wcale

zjawiskiem pożądanym. Powróćmy jednak do inflacji. Powiedzieliśmy, że oblicza się ją

przeważnie w okresie roku. W przypadku, gdy jest bardzo wysoka, oblicza się ją dla okresów

miesięcznych. Stosunkowo wysoki wzrost poziomu cen odnotowano w Europie Środkowej na

początku 1920 r., w Ameryce Łacińskiej w 1980 r., w Polsce i byłym ZSRR w okresie

zmierzchu systemu komunistycznego. Tabela 1. dostarcza kilku przykładów takich zdarzeń.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Tabela 1. Przykłady stóp inflacji (przeciętne dla okresu)

Inflacja (w % miesięcznie)

Austria

styczeń 1921–

styczeń 1924

Niemcy

styczeń 1922–

styczeń 1924

Węgry

lipiec 1921–

styczeń 1924

Polska

styczeń 1921–

styczeń 1924

Boliwia

1982–1985

Argentyna

1986–1990

16,3 174,0 19,1 21,0 26,3 21,7

Źródło: Burda M., Wyplosz Ch., 1995: 24.

Jednakże największy w skali światowej oraz w historii inflacji wzrost poziomu cen

zanotowano w Niemczech w latach 1922–1923, kiedy to inflacja osiągnęła poziom

jedenastocyfrowy (wskaźnik cen wzrósł od 1 do 10000000000).

Mimo że ekonomiści traktują inflację jako poważny problem gospodarczy, to nie ma wśród

nich zgodności co do przyczyn jej powstawania. Najogólniej mówiąc, jedni upatrują źródeł

inflacji w tzw. popytowej stronie rynku, inni zaś — w sferze produkcji i sposobie, w jaki

zorganizowane są współczesne społeczeństwa. Mówiąc o inflacji, należy pamiętać, że

można wyodrębnić wiele jej typów, w zależności od przyjętego kryterium. Zatem, biorąc pod

uwagę:

1. Kryterium czasu — wyróżnić można inflację sekularną (chroniczną, trwałą lub

permanentną), która polega na nieustannym występowaniu zjawisk inflacyjnych oraz

inflację okresową (przejściową) polegającą na tym, że po wystąpieniu fali inflacji

następuje stabilizacja ogólnego poziomu cen w gospodarce.

2. Miejsce pojawiania się — mamy do czynienia z inflacją wewnętrzną, która tworzona jest

przez stosunki produkcji charakterystyczne dla danej gospodarki, a także z inflacją

importową, która przenoszona jest do kraju z zagranicy, najczęściej za pośrednictwem

wymiany handlowej.

3. Oddziaływanie na przebieg procesów inflacyjnych — wyróżniamy inflację kontrolowaną,

która poddaje się kontroli ze strony państwa oraz inflację żywiołową, wymykającą się spod

kontroli państwa.

4. Ruch cen — rozróżniamy inflację otwartą (cenową) charakteryzującą się swobodnym

(nieskrępowanym żadnymi ograniczeniami) wzrostem cen do poziomu równoważącego

strumień popytu i podaży oraz inflację tłumioną (zasobową, odłożoną), w której

administracyjna kontrola cen uniemożliwia swobodne regulowanie procesów rynkowych

przez mechanizm cenowy, w wyniku czego odgórnie hamowany wzrost cen powoduje

występowanie nadwyżkowego strumienia popytu, który nie może zostać zrealizowany

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

przy danym poziomie cen, co w efekcie prowadzi do odkładania się niezrealizowanych

zasobów pieniężnych (tzw. przymusowych oszczędności) uczestników rynku.

5. Przyczyny wewnętrzne — wyróżnić można inflację ciągnioną przez popyt (inflację

nabywców) polegającą na szybszym wzroście całkowitych planowanych wydatków

w stosunku do całkowitej wielkości produkcji, inflację pchaną przez koszty (inflację

dostawców), występującą w przypadku wzrostu ceny jednego lub kilku zasobów, np. ropy

naftowej, ziemi itd., bądź w przypadku ograniczeń nałożonych na podaż jednego lub kilku

zasobów, a także inflację strukturalną, która występuje w sytuacji, gdy producenci mają

problemy z dostosowaniem się do zmian, jakie zachodzą w gospodarce.

6. Wysokość stopy inflacji — dokonuje się rozróżnienia inflacji pełzającej (powolnej,

łagodnej, przytłumionej lub jednocyfrowej), mającej miejsce wtedy, gdy tempo wzrostu

cen nie przekracza 4–5% rocznie; inflacji kroczącej (kłusującej, biegnącej lub stąpającej),

charakteryzującej się niskim tempem wzrostu cen mieszczącym się w granicach od 4–5%

do 9% rocznie, inflacji galopującej, która występuje, gdy ceny rosną w tempie do 15%

miesięcznie megainflacji zaczynającej się wtedy, gdy ceny rosną powyżej 15%, ale mniej

niż 50% w skali miesięcznej oraz hiperinflacji (inflacji histerycznej, szalejącej)

występującej wówczas, gdy ceny rosną powyżej 50% miesięcznie i nie można ustalić jej

górnej granicy oraz charakteryzującej się nagłym przyspieszeniem wzrostu ogólnego

poziomu cen.

7. Towarzyszącą inflacji określoną tendencję reprodukcji dochodu narodowego — mamy do

czynienia ze stagflacją, która pojawia się w przypadku równoczesnego występowania

stagnacji gospodarczej i wysokiej stopy inflacji oraz slumpflacją (reflacją) występującą

przy spadku produkcji i popytu. Innymi słowy — slumpflacja oznacza łączne

występowanie dwóch procesów, a mianowicie inflacji oraz recesji, oznaczającej głęboki

spadek produkcji i zatrudnienia (Kołodko G., 1987: 144).

Skutki wzrostu ogólnego poziomu cen w gospodarce odczuwane są zarówno przez

producentów, jak i przez konsumentów. Producenci odczuwają inflację poprzez wzrost

kosztów produkcji, utrudnienie prowadzenia rachunku ekonomicznego oraz zmniejszenie

popytu nabywców, co w konsekwencji prowadzi do obniżenia ilości wytwarzanych dóbr lub

usług, zaś wśród konsumentów zaobserwować można spadek zaufania do pieniądza (ludzie

starają się jak najszybciej zamienić posiadane pieniądze na konkretne towary, ponieważ siła

nabywcza pieniądza w okresie inflacji najczęściej spada). Szkody wywołane inflacją zależą

generalnie od wysokości stopy inflacji oraz od tego, czy jest ona przewidywana, czy też

nieprzewidywana. Na nieprzewidywanej inflacji niektórzy zyskują, zaś niektórzy tracą. Do

tych, którzy zyskują, zaliczamy dłużników oraz rząd, zaś do tych, którzy niewątpliwie na niej

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

tracą — posiadaczy depozytów na rachunkach oszczędnościowych płatnych na żądanie,

wierzycieli, nabywców obligacji oraz podatników.

Kolejnym istotnym zagadnieniem makroekonomii jest bezrobocie, tzn. sytuacja, gdy ludzie

szukający pracy nie mogą jej otrzymać (tabela 2). Bezrobocie może występować nawet

wówczas, gdy gospodarka prężnie się rozwija.

Tabela 2. Rozmiary bezrobocia w Polsce w latach 1990-1998

Wyszczególnienie

L a t a

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998

tysiącach

Ogółem

1126,1 2155,6 2509,3 2889,6 2838,0 2628,8 2359,5 1826,4 1831,3

Kobiety

573,7 1134,1 1338,8 1507,3 1495,0 1448,6 1375,6 1102,2 1071,3

Mężczyźni

552,4 1021,4 1170,5 1382,3 1343,0 1180,2 983,9 723,2 760,0

Informacje i Opracowania Statystyczne, 1998: 14.

Pojęcie bezrobocia jest ściśle związane z pojęciem zasobu pracy lub zasobu siły roboczej

(Zalega T., 1995: 63). Zasób siły roboczej obejmuje wszystkich ludzi, którzy pracują oraz

wszystkich bezrobotnych, którzy — posiadając możliwość oraz chęć do pracy — nie mogą

znaleźć zatrudnienia i są zarejestrowani w urzędach pracy, inaczej mówiąc:

zasoby siły roboczej = liczba osób zatrudnionych + liczba osób bezrobotnych.

Bezrobocie nie jest zjawiskiem o charakterze statycznym, lecz podlega ciągłym wahaniom

wynikającym z wahań dochodu i produkcji w gospodarce oraz z innych przyczyn, często

o charakterze obiektywnym i subiektywnym. Codziennie pewna liczba pracowników traci

pracę lub z niej rezygnuje, równocześnie pewna liczba pracowników, którzy pracy nie mieli,

znajduje zatrudnienie i rozpoczyna pracę, opuszczając dzięki temu szeregi bezrobotnych.

Tworzy to ciągły ruch polegający na przepływie zatrudnionych do sfery bezrobocia oraz

bezrobotnych do sfery zatrudnienia.

Główną przyczyną wzrostu lub spadku bezrobocia są wahania koniunkturalne w gospodarce,

w wyniku których następuje spadek lub wzrost poziomu produkcji i dochodu. Każdemu

spadkowi dochodu towarzyszy przeważnie odpowiednie zwiększenie bezrobocia, natomiast

w okresie ożywienia i rozkwitu, kiedy następuje wzrost zatrudnienia, bezrobocie zmniejsza

się.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Bezrobocie wywoływane jest działaniem różnych czynników, z których każda wymaga

zastosowania odmiennych rozwiązań. Może mieć charakter przejściowy (frykcyjny)

( )

strukturalny

( )

i cykliczny

( )

. Można zatem zapisać:

Bezrobocie przejściowe (frykcyjne) występuje wówczas, gdy ludzie zmieniają miejsce

zamieszkania, są w trakcie zmiany zawodu lub zmiany miejsca pracy, a także, gdy ze

względów zdrowotnych nie mogą znaleźć odpowiedniego miejsca pracy. Jest ono

spowodowane przez wahania podaży i popytu na dobra i usługi. Przeważnie ma ono

charakter czasowy i trwa od kilku dni do kilkunastu tygodni.

Bezrobocie strukturalne wiąże się z niedostosowaniem podaży do popytu na siłę roboczą

w wyniku zmieniającej się struktury gospodarki. Może ono być spowodowane brakiem

kapitału, złymi proporcjami w rozmieszczeniu zasobów produkcyjnych gospodarki lub

ogólnym niedorozwojem gospodarki. Bezrobocie strukturalne może trwać nawet kilka lub

kilkadziesiąt lat, aż do momentu, gdy robotnicy uzyskają nowe kwalifikacje odpowiednie do

nowych miejsc pracy.

Bezrobocie cykliczne wywołane jest przez okresowe spadki koniunktury gospodarczej, tzn.

przez szeroko zakrojoną obniżkę ogólnego poziomu wydatków w gospodarce. Bezrobocie to

trwa od kilku tygodni lub miesięcy aż do chwili, gdy wzrost poziomu działalności

gospodarczej doprowadzi do wzrostu produkcji i popytu na siłę roboczą.

Jak już wcześniej powiedzieliśmy, różne rodzaje bezrobocia wymagają zastosowania

osobnych lekarstw. Bezrobocie frykcyjne można ograniczyć poprzez rozwój sieci urzędów

zatrudnienia i poprawę informacji o wolnych miejscach pracy. Manipulując wysokością

podatków i wydatków państwowych, można ograniczyć bezrobocie cykliczne. Bezrobocie

strukturalne da się zmniejszyć poprzez podnoszenie jakości systemu informacji i zachęcanie

poszukujących pracy do korzystania z niego, przez zwiększenie możliwości

przekwalifikowania się, stosowanie preferencyjnych kredytów czy ulg podatkowych, a także

poprzez zachęcanie firm do wchodzenia na tereny, gdzie upadają inne gałęzie przemysłu.

Należy jednak zdać sobie sprawę z faktu, że bezrobocie nigdy nie może zostać całkowicie

wyeliminowane. Niezależnie od stanu danej gospodarki, zawsze występuje w niej pewna

wartość bezrobocia wynikająca z tego, że nie wszyscy spośród potencjalnych pracowników

są skłonni zaakceptować warunki płacowe występujące na rynku pracy. Tego rodzaju

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

bezrobocie ma charakter dobrowolny, ponieważ dotyczy osób, które gotowe są przyjąć

warunki płacy na poziomie wyższym od zaoferowanego. Tak więc, przy stanie równowagi

między popytem na pracę a wielkością zatrudnienia akceptującego oferowane warunki pracy

i płacy, może wystąpić pewien poziom bezrobocia wynikający z braku akceptacji tych

warunków przez określoną liczbę osób gotowych podjąć pracę za płacę wyższą od tej, która

determinuje stan równowagi na rynku pracy. Ten poziom bezrobocia, który stanowi

nadwyżkę osób zdolnych do pracy i gotowych podjąć pracę za płacę realną wyższą od tej,

która ukształtowała się w warunkach równowagi nazywamy naturalną stopą bezrobocia.

Główną stratą dla społeczeństwa wynikającą z bezrobocia jest strata PNB, którą mierzy się

za pomocą luki PNB. Jest ona procentowym odchyleniem rzeczywistego PNB (tzn.

faktycznie osiągniętą wielkością PNB w danym okresie) od potencjalnego PNB (tzn.

występującego w ramach pełnego zatrudnienia).

W celu wyznaczenia luki PNB wykorzystuje się prawo Okuna, mówiące, że luka PNB

powiększa się o 2,5% dla każdego 1% wzrostu rzeczywistej stopy bezrobocia powyżej

naturalnej stopy bezrobocia. Innymi słowy, dla każdego punktu procentowego, o jaki stopa

bezrobocia przekracza naturalną stopę bezrobocia, rzeczywisty PNB jest o 2,5% niższy od

potencjalnego PNB. Prawo Okuna jest określone formułą:

)

(

−

gdzie:

Y — realny PNB,

— potencjalny PNB,

b — stopa bezrobocia,

— naturalna stopa bezrobocia.

Wyjaśnijmy sobie prawo Okuna na prostych przykładach:

Przykład 1: Załóżmy, że naturalna stopa bezrobocia w pewnej gospodarce w 2000 roku była

równa 6%, stopa bezrobocia kształtowała się na poziomie 8%, zaś realny PNB wyniósł

600 mld jednostek pieniężnych. A zatem, zgodnie z powyższym wzorem, luka PNB wyniosła:

(

)

(

)

−

PNB

luka

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

natomiast potencjalny PNB:

631

600

mld

⇒

−

Przykład 2: Przyjmując, że w pewnej gospodarce w 2001 roku realny PNB wyniósł 800 mld

jednostek pieniężnych, natomiast luka PNB wyniosła –6%, wówczas potencjalny PNB

wyniósł:

851

)

(

800

)

(

mld

PNB

luka

−

⇒

−

Chcąc oszacować rozmiary bezrobocia, w praktyce wyróżnić można wiele miar, jednak

każda z nich niesie możliwość zniekształceń oraz błędów, co wynika głównie stąd, że

niektóre czynniki wpływające na bezrobocie trudno jest przewidzieć, a tym bardziej policzyć.

Przykładem może być szara sfera, czyli ludzie faktycznie pracujący, ale zarejestrowani jako

bezrobotni. Zniekształca to liczbę bezrobotnych i stopę bezrobocia. Należy również pamiętać

o tym, że bezrobocie jest zjawiskiem wielomierzalnym, a każda z miar ilustruje tylko pewną

cechę. Dlatego też, aby uzyskać w miarę pełny i wiarygodny obraz sytuacji bezrobocia,

należy stosować kilka miar jednocześnie. Zaliczamy do nich:

1. Liczbę bezrobotnych (np. liczba osób poszukujących pracy na podstawie zarejestrowania

w powiatowym urzędzie pracy), która jest najpopularniejszą miarą obrazującą wielkość

populacji bezrobotnych, jednak nie informuje o tym, czy np. 1000 osób bezrobotnych to

dużo czy mało dla danego obszaru.

2. Stopę bezrobocia, która wyraża procentowy udział bezrobocia w ogólnych zasobach siły

roboczej oraz ukazuje, jaką część zasobów siły roboczej stanowią bezrobotni

stopa bezrobocia =

100

⋅

roboczej

sily

zasoby

bezrobotny

liczba

3. Stopę bezrobocia rejestrowanego, którą oblicza się jako stosunek liczby bezrobotnych

zarejestrowanych do cywilnych zasobów siły roboczej (czyli bez osób odbywających

czynną służbę wojskową, pracowników resortu: obrony narodowej, spraw wewnętrznych)

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

stopa bezrobocia rejestrowanego =

100

⋅

roboczej

sily

zasoby

cywilne

bezrobotny

liczba

4. Czas wyczekiwania na pracę, który wyraża stosunek liczby bezrobotnych do odpływu do

pracy podawanych w dniach. Miara ta informuje o tym, jak długo trzeba czekać, aby przy

danym odpływie z bezrobocia i liczbie bezrobotnych zlikwidować bezrobocie do zera

czas wyczekiwania na pracę =

pracy

odplyw

bezrobotni

5. Liczbę bezrobotnych przypadających na jedno miejsce pracy, którą zapisujemy

następująco:

pracy

miejsc

wolnych

liczba

bezrobotny

liczba

pracy

miejsce

jedno

bezrobotny

liczba

6. Metodę czasu indywidualnego, która informuje, jaki procent bezrobotnych oczekuje na

pracę powyżej danego okresu. Jeżeli czas pozostawania bez pracy wynosi 12 miesięcy

(takie kryterium bezrobocia długoterminowego przyjmuje większość krajów europejskich,

choć niektóre z nich, jak Austria, Malta czy Wielka Brytania, skracają go do 6 miesięcy)

i więcej, to kwalifikuje bezrobotnego do grupy bezrobotnych długoterminowych. Jeżeli

czas ten wynosi mniej niż 12 miesięcy, to bezrobocie jest krótkookresowe.

O ile poprzednie miary postrzegały bezrobocie w ujęciu statycznym, to trzy kolejne miary

oddają jego dynamikę. Zaliczamy do nich:

1. Stopę napływu do bezrobocia, która informuje, jaki procent bezrobotnych napływa do

zasobu bezrobocia:

stopa napływu do bezrobocia =

100

⋅

ogólem

bezrobotni

bezrobocia

zasobu

naplywajac

bezrobotni

2. Stopę odpływu z bezrobocia informującą, jaki procent bezrobotnych odpływa z zasobu

bezrobocia:

stopa odpływu z bezrobocia =

100

⋅

ogólem

bezrobotni

bezrobocia

zasobu

odplywajac

bezrobotni

3. Wskaźnik płynności rynku pracy, który wyraża stosunek liczby bezrobotnych, którzy

podjęli pracę do liczby osób, które zostały zarejestrowane jako bezrobotne:

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

wskaźnik płynności rynku pracy =

100

⋅

bezrobocia

zasobu

naplyw

bezrobocia

zasobu

odplyw

Jeżeli stosunek ten jest większy od 1, to sugeruje poprawę na rynku pracy, ponieważ więcej

osób otrzymuje pracę, niż zostaje zwolnionych.

Inflacja i bezrobocie należą do kluczowych problemów makroekonomicznych w każdej

gospodarce rynkowej. Są uznawane za „złe duchy” makroekonomii, przynoszące znacznie

więcej strat niż korzyści.

Zastanówmy się teraz nad wzajemnymi związkami między bezrobociem a inflacją. Związki te

zostały zidentyfikowane po raz pierwszy w 1958 roku przez nowozelandzkiego ekonomistę

Albana Williama Housego Phillipsa, profesora London School of Economics, który na krzywej

zwanej krzywą Phillipsa (rysunek 2) przedstawił związki między stopą inflacji a stopą

bezrobocia.

stopa
inflacji
(%)

stopa bezrobocia (%)

Rysunek 2. Krzywa Phillipsa

Kształt krzywej Phillipsa sugeruje, że w polityce makroekonomicznej można wybierać między

wyższą stopą inflacji a niższą stopą bezrobocia lub odwrotnie. Jest to wybór typu „coś za

coś”.

Jeżeli państwo pragnie zmniejszyć bezrobocie, musi zwiększyć wydatki, złagodzić restrykcje

finansowe, aby w ten sposób ułatwić podmiotom gospodarczym, np. firmom, dostęp do

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

taniego pieniądza i zwiększyć skłonność do inwestowania. Powoduje to co prawda

ograniczenie bezrobocia, lecz jednocześnie przyczynia się do wzrostu inflacji (punkt A).

W przypadku, gdy państwo pragnie zmniejszyć inflację (punkt B), musi zwiększyć dyscyplinę

wydatków budżetowych, zaś banki muszą prowadzić restrykcyjną politykę pieniężną.

Prowadzi to jednak do recesji gospodarczej i wzrostu bezrobocia (typu cyklicznego). Opisana

przez Phillipsa substytucyjność inflacji i bezrobocia praktycznie przestała występować na

początku lat siedemdziesiątych XX wieku, kiedy to gospodarki wielu krajów zaczęły wchodzić

w fazę stagflacyjnego rozwoju. Zaczęły wówczas pojawiać się wątpliwości co do stabilności

krzywej Phillipsa. Głosy krytyczne zwracały uwagę na badania empiryczne podważające

hipotezę permanentnej substytucyjności inflacji i bezrobocia. Zaczęto poszukiwać

właściwego czynnika, który — uzupełniając pierwotną postać krzywej Phillipsa — jest

odpowiedzialny za zanik tej substytucyjności. Milton Friedman i Edmund Phelps niezależnie

od siebie doszli do wniosku, że czynnikiem tym są oczekiwania inflacyjne.

Nową krzywą Phillipsa według modelu Friedmana-Phelpsa przedstawia rysunek 3.

stopa
inflacji
(%)

stopa bezrobocia (%)

NRU

Rysunek 3. Długookresowa krzywa Phillipsa. Model Friedmana-Phelpsa

Długookresową krzywą Phillipsa obrazuje linia ciągła, równoległa do osi rzędnych,

zaczynająca się w punkcie odpowiadającym naturalnej stopie bezrobocia (NRU — ang.

Natural Rate of Unemployment). Odcinek AB oraz CD wyznaczają krótkookresowe krzywe,

będące efektem prowadzonej polityki interwencyjnej rządu, obejmującej coraz silniejsze kroki

stymulacyjne. Natomiast odcinki BC i DE oznaczają powrót bezrobocia do poziomu stopy

naturalnej, po uwzględnieniu przez uczestników rynku w decyzjach bieżących informacji

o rzeczywistej stopie inflacji.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

W punkcie A bezrobocie jest równe jego naturalnej stopie U i zostało uznane z różnych

względów za zbyt wysokie. Najprostszym sposobem jego ograniczenia jest ekspansywna

polityka pieniężna, która charakteryzuje się niską stopą procentową, rozluźnieniem kontroli

podaży pieniądza i tym samym wysoką podażą pieniądza. Pojawienie się dodatkowego

pieniądza w obiegu powoduje wzrost popytu i prowadzi do wzrostu produkcji, a po pewnym

czasie do wzrostu płac i cen. Rośnie również zatrudnienie do poziomu U’(punkt B). Przejście

jednak do punktu B jest zjawiskiem chwilowym, ponieważ wzrost zatrudnienia z U do U’ był

możliwy tylko na skutek iluzji pieniężnej, której ulegli pracownicy, myśląc, że w punkcie B

ceny są nadal stabilne, a ich wynagrodzenie realne wzrasta. Ale tak nie jest, gdyż ceny

wskutek ekspansywnej polityki pieniężnej zaczęły rosnąć w tempie

. Zniechęceni

pracownicy domagają się wzrostu płac, na co nie chcą zgodzić się pracodawcy. Efektem

tego jest zmniejszenie zatrudnienia. Gospodarka wróci do naturalnego poziomu bezrobocia

(z punktu B do C), ale już przy stopie inflacji wynoszącej

sytuacja ta powtarza się.

Długookresowa krzywa Phillipsa pokazuje, że gospodarka powróci ostatecznie do naturalnej

stopy bezrobocia i to niezależnie od tempa inflacji. A zatem w długim okresie nie istnieje

wybór typu „coś za coś” pomiędzy inflacją a bezrobociem. Natomiast wysokość położenia

krótkookresowej krzywej Phillipsa zależy od tempa wzrostu ilości pieniądza oraz od

oczekiwanego poziomu inflacji.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

4. Podstawowe kategorie produktu i dochodu narodowego

W ekonomii istnieje wiele sposobów mierzenia ogólnego poziomu aktywności gospodarczej,

miernikami najczęściej stosowanymi w polityce gospodarczej są produkt krajowy brutto

(PKB) i produkt narodowy brutto (PNB).

Produkt krajowy brutto (ang. Gross Domestic Product — GDP) stanowi miarę produkcji

wytworzonej w ciągu roku przez czynniki wytwórcze znajdujące się na terenie danego kraju,

niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.

Produkt krajowy brutto można obliczyć trzema sposobami:

⎯ poprzez sumowanie produktów,
⎯ poprzez sumowanie dochodów,
⎯ poprzez sumowanie wydatków.

Metoda sumowania produktów polega na sumowaniu wartości produkcji dóbr i usług w

różnych gałęziach gospodarki (np. w przemyśle, budownictwie, rolnictwie, leśnictwie) w ciągu

roku. Przedsiębiorstwa, aby wytwarzać dobra lub świadczyć usługi, nabywają usługi

świadczone przez gospodarstwa domowe, ale jednocześnie kupują środki i przedmioty pracy

od innych przedsiębiorstw. Jeżeli do PKB włączymy wartość wyprodukowanych butów, to nie

trzeba już do niego włączać wartości młodych byczków sprzedanych do rzeźni, wartości

surowej skóry sprzedanej garbarzowi ani wartości wyprawionych skór sprzedanych

szewcowi, ponieważ są one już częścią wartości butów (tabela 3). Aby więc uniknąć

podwójnego liczenia, każde przedsiębiorstwo nalicza tylko wartość dodaną, która jest

przyrostem wartości dóbr będącym efektem danego procesu produkcji. Oblicza się ją przez

odjęcie od wartości dóbr wyprodukowanych w danym przedsiębiorstwie sumy kosztów

rzeczowych czynników produkcji zużytych przy wytwarzaniu tych dóbr.

Z pojęciem wartości dodanej ściśle związane jest rozróżnienie między dobrami finalnymi

i pośrednimi. Dobra finalne to te dobra i usługi, które nabywane są przez ostatecznych

użytkowników, czyli nie są przeznaczone do dalszej obróbki czy odsprzedaży. Natomiast

dobra lub usługi, które są w całości zużywane przez przedsiębiorstwa przy wytwarzaniu

innych dóbr lub usług, noszą nazwę dóbr pośrednich. W omawianym wcześniej przykładzie

młode byczki, surowa skóra i wyprawiona skóra są dobrami pośrednimi, a buty są dobrem

finalnym.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Tabela 3. Sposób obliczania PKB za pomocą wartości dodanej

Dobro Sprzedawca

Nabywca

Wartość

transakcji

(w j.p.)

Wartość

dodana

(w j.p.)

Wydatki na

dobra finalne

(w j.p.)

Dochody

czynników

wytwórczych

(w j.p.)

młode byczki

surowe skóry

wyprawione skóry

buty

rolnik

rzeźnia

garbarz

szewc

rzeźnia

garbarz

szewc

konsument

100

200

500

1000

100

300

500

1000

100

300

500

Całkowita wartość transakcji

1800

PKB x

1000

Z naszego przykładu wynika zatem, że jeżeli dodamy do siebie ceny sprzedaży ze

wszystkich czterech transakcji, to miara całkowitej aktywności gospodarczej wyniesie 1800

jednostek pieniężnych. Taka procedura sprawia, że skóra pochodząca z hodowli zwierząt

liczona jest czterokrotnie: raz u rzeźnika, drugi raz u garbarza, trzeci raz u szewca, czwarty

zaś raz jako składnik butów. Nasuwa się wniosek, że całkowita produkcja może być

mierzona jedynie za pomocą wartości rynkowej produktu finalnego, czyli butów, które

zrobione zostały ze skóry. Tak więc cena produktu finalnego jest równa całkowitej wartości

dodanej na wszystkich etapach produkcji — 1000 jednostek pieniężnych.

Można więc zaobserwować, że gdyby cztery przedsiębiorstwa wymienione w naszym

przykładzie zostały połączone w jedno, ich rzeczywista działalność gospodarcza nie

zmieniłaby się wcale, jedynie miara całkowitej działalności gospodarczej zmniejszyłaby się

z 1800 jednostek pieniężnych do 1000 jednostek pieniężnych. Rolnik, rzeźnik, garbarz

w dalszym ciągu wytwarzaliby swoje produkty, lecz żadna wartość rynkowa nie zostałaby

przypisana do ich działań, bo stanowiliby teraz część jednego przedsiębiorstwa.

Metoda sumowania dochodów polega na zsumowaniu płac i zysków, jakie uzyskiwane są

przez różne podmioty gospodarcze wytwarzające PKB. Metodę tę można wyjaśnić na

przykładzie sprzedawcy mebli. Dochodem dla niego jest różnica między przychodem ze

sprzedaży mebli a ceną hurtową. Część tego dochodu zawarta jest w:

⎯  wynagrodzeniach, jakie sprzedawca mebli płaci swoim pracownikom,
⎯  czynszach, jakie musi płacić za wynajem lokalu,
⎯  odsetkach, jakie musi spłacić, w przypadku zaciągnięcia kredytu bankowego.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Pozostałą część dochodu stanowi zysk, który wliczany jest do dochodu właściciela

sprzedającego meble.

Metoda sumowania wydatków polega na sumowaniu wartości pieniężnej wszystkich

produktów finalnych. Metoda ta sumuje wydatki na dobra i usługi różnych podmiotów

gospodarczych, tj.: gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, państwa. Stosując tę metodę

pomiaru, PKB można zapisać za pomocą następującej tożsamości:

PKB

gdzie:

C — konsumpcja,

I — inwestycje,

G — zakupy rządowe,

NX — eksport netto.

Konsumpcja (C) definiowana jest jako wydatki gospodarstw domowych na:

⎯ dobra konsumpcyjne trwałego użytku, tj. lodówki, odkurzacze, jachty, telewizory,
⎯ dobra konsumpcyjne nietrwałego użytku, tj. żywność, odzież i obuwie,
⎯ usługi, tj. usługi krawieckie, transport publiczny, szeroko rozumiane szkolenie, usługi

medyczne.

Inwestycje (I) pojmowane są jako suma wydatków przedsiębiorstw na zakup dóbr

kapitałowych, tj. fabryk, maszyn, samochodów ciężarowych oraz wydatków gospodarstw

domowych związanych z budową domu lub kupnem nowego mieszkania.

Zakupy rządowe (G) definiowane są jako suma wszystkich wydatków władz centralnych

i lokalnych na dobra i usługi przeznaczone na cele publiczne (np. nabywanie broni i sprzętu

wojskowego, wyposażenia dla policji, budowę autostrad, obiektów użyteczności publicznej).

Eksport netto (NX) jest to wartość eksportu pomniejszona o import.

W większości krajów europejskich, a także w Stanach Zjednoczonych, wydatki na

konsumpcję, a zwłaszcza wydatki przeznaczone na usługi, stanowią najważniejszą część

PKB. W niektórych krajach, takich jak Stany Zjednoczone, Francja, Wielka Brytania czy kraje

Beneluksu wydatki te dochodzą nawet do 2/3 PKB.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

W celu zapewnienia identyczności wyników naszego rachunku z rachunkiem PKB

dokonanym metodą sumowania produktów i dochodów, niezbędne jest dokonanie pewnych

korekt związanych z podatkami pośrednimi i subsydiami.

Podatki pośrednie płacone są w cenie nabywanych produktów (np. podatek od wartości

dodanej VAT, podatek akcyzowy) uszczuplają kwoty, jakie przedsiębiorstwa mogą

przeznaczyć na nabywanie czynników produkcji. Z tego też względu musimy odjąć wielkość

podatków pośrednich w rachunku PKB.

Natomiast subsydia otrzymywane przez przedsiębiorstwa z budżetu państwa powodują

zwiększenie przychodów przedsiębiorstw i w efekcie także wzrost wydatków na czynniki

produkcji. Dlatego subsydia muszą być włączone do PKB.

W związku z uwzględnieniem podatków pośrednich i subsydiów, wyróżniamy PKB w cenach

rynkowych i PKB w cenach czynników produkcji. PKB w cenach rynkowych jest miarą

produkcji krajowej łącznie z podatkami pośrednimi na dobra i usługi. Jeżeli konsumpcję (C),

inwestycje (I), wydatki państwa (G) i eksport netto (NX) wyrazimy w cenach rynkowych,

łącznie z podatkami pośrednimi na dobra i usługi, wartość dodaną (produkcję netto)

wytworzoną w gospodarce można zapisać jako:

. W rezultacie:

rynkowych

cenach

PKB

Natomiast PKB w cenach czynników produkcji jest miarą produkcji krajowej z pominięciem

podatków pośrednich

( )

i uwzględnieniem subsydiów (D).

produkcji

czynników

cenach

PKB

−

Ta właśnie kategoria PKB odpowiada obliczaniu PKB metodami sumowania produktów

i sumowania dochodów.

Pojęciem szerszym od produktu krajowego brutto i bardziej zbliżonym do rzeczywistych

agregatowych (globalnych) efektów wytwórczych w gospodarce jest produkt narodowy brutto

(ang. Gross National Product — GNP).

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Produkt narodowy brutto (PNB) jest miarą całkowitych dochodów osiąganych przez

obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług, czynników produkcji, tzn.

zarówno w kraju, jak i za granicą. Inaczej mówiąc, PNB to wynik, który otrzymujemy,

wyrażając w złotówkach całą różnorodność dóbr i usług: dywanów, telewizorów, jabłek,

komputerów, usług fryzjerskich, helikopterów, jakie Polacy wytwarzają przy użyciu własnej

siły roboczej, swoich gruntów i zasobów kapitałowych w ciągu roku.

PNB jest równy PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności lub pracy za

granicą

( )

. Dochody netto należy rozumieć jako różnicę między dochodami obywateli

danego kraju uzyskanymi za granicą

( )

a odpływem dochodów z własności lub pracy

należnych cudzoziemcom

( )

. PNB można więc zapisać za pomocą następującej

tożsamości:

PKB

PNB

PKB

PNB

⇒

PKB

PNB

⇒

PKB

PNB

⇒

W przedstawionych dotychczas miarach makroekonomicznych (PKB i PNB) zakłada się, że

zasoby wykorzystywane w procesach produkcji nie ulegają zużyciu. W praktyce bowiem

stosowane do produkcji maszyny i urządzenia produkcyjne, podlegają ciągłemu procesowi

zużycia fizycznego. Co prawda proces zużywania się jest stopniowy i dość powolny, jednak

każdego roku ulega mu pewna część zasobu kapitału.

Ekonomicznym odzwierciedleniem procesu zużywania się istniejącego zasobu kapitału

trwałego jest amortyzacja. Zużywanie się zasobu kapitału fizycznego oznacza, że część dóbr

wytwarzanych w gospodarce trzeba przeznaczyć na odtworzenie zużytego kapitału.

Oznacza to, że część łącznych inwestycji tzw. inwestycji brutto

( )

, musi być przeznaczona

na odtworzenie zużytego zasobu kapitału, zaś pozostała część inwestycji, tzw. inwestycje

netto

( )

, może być wykorzystana na powiększenie istniejącego zasobu kapitału. Zatem:

−

gdzie: A — amortyzacja.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Pomniejszając PNB o wielkość amortyzacji środków trwałych, otrzymujemy produkt

narodowy netto (PNN) w cenach rynkowych (ang. Net National Product — NNP), co możemy

zapisać:

PNB

PNN

−

A zatem możemy powiedzieć, że PNN jest miarą ilości pieniędzy, jaką dysponuje

gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu niezbędnej ilości pieniędzy

wystarczającej do sfinansowania amortyzacji i utrzymania istniejącego zasobu kapitału na

dotychczasowym poziomie. PNN stanowi zwykle 89–92% PNB.

Z kolei ogół dochodów wypłacanych za wykorzystanie czynników produkcji w określonym

czasie ich właścicielom wyraża dochód narodowy (DN) (ang. National Income — NI). Należy

zaznaczyć, że tymi czynnikami są: kapitał, ziemia, praca, zaś ich właściciele za korzystanie

z nich otrzymują odpowiednio: procent, rentę i płacę. Z tego też względu mówimy, że dochód

narodowy jest sumą procentów, rent i płac. Dochód narodowy obliczamy, odejmując od

produktu narodowego netto w cenach rynkowych podatki pośrednie

( )

. Zatem:

PNN

−

Dochód narodowy nie informuje jednak o tym, ile pieniędzy zarabiają konsumenci. Tę

pozycję rachunku ogólnonarodowego stanowią dochody osobiste (DO). Dochody osobiste

(ang. Personal Income — PI) oznaczają całkowity dochód uzyskiwany przez obywateli przed

opłaceniem podatków. Wielkość dochodów osobistych oblicza się, odejmując od dochodu

narodowego nierozdzielone zyski przedsiębiorstw

( )

, podatki od dochodów

przedsiębiorstw

( )

, składki na ubezpieczenia społeczne

( )

oraz dodając odsetki od

długów zaciągniętych przez podmioty niegospodarcze, tj. rząd, gminy

( )

; płatności

transferowe państwa, tj. renty, emerytury, zapomogi, dotacje, zasiłki

( )

; a także płatności

transferowe przedsiębiorstw na rzecz osób prywatnych

( )

Dochody osobiste można więc zapisać na pomocą następującej tożsamości:

−

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Dane o dochodach osobistych nie mówią nam jeszcze o tym, ile pieniędzy przeznaczonych

do wydania ma ludność. Dochody netto ludności z powodu opodatkowania są zwykle dużo

niższe niż jej dochody całkowite. Dlatego też w systemie rachunkowości narodowej operuje

się często kategorią dyspozycyjnych dochodów osobistych (DDO).

Dyspozycyjne dochody osobiste (ang. Disposable Personal Income — DPI) to dochody

osobiste po zapłaceniu podatków, które przeznaczone są na bieżącą konsumpcję oraz na

oszczędności. Wielkość dyspozycyjnych dochodów osobistych obliczamy, odejmując od

dochodu osobistego (DO) podatki bezpośrednie płacone przez ludność od osiągniętych

dochodów

( )

oraz różne zobowiązania ludności (tj. grzywny, kary pieniężne, opłaty

skarbowe) wpłacane do budżetu

( )

DDO

−

Kategorie produktu i dochodu narodowego wskazują na wielkość produkcji wytworzonej

w gospodarce, lecz są mało przydatne do oceny poziomu rozwoju gospodarczego i stopnia

dobrobytu ludności danego kraju. Do takich celów wykorzystuje się PNB w przeliczeniu na

1 mieszkańca, czyli

capita

per

PNB

. Obliczamy go, dzieląc PNB wytworzony w danym kraju

przez liczbę mieszkańców tego kraju. Możemy mówić o nominalnym i realnym PNB na

1 mieszkańca.

Przedstawione makroekonomiczne miary wielkości produktu i dochodu w gospodarce nie są

jednak doskonałe, ponieważ nie uwzględniają w niej całego obszaru aktywności

ekonomicznej. Wynika to z kilku przyczyn.

PNB uwzględnia tylko te dobra i usługi finalne, które są kupowane i sprzedawane na rynku.

Jednak nie wszystkie dobra i usługi wytwarzane w gospodarce są przedmiotem obrotu

rynkowego i dlatego nie jest możliwe określenie skali ich występowania, np.

przygotowywania posiłków, prasowania odzieży, zmywania naczyń, prac związanych

z domowym majsterkowaniem, pomocy sąsiedzkiej itp.

Pojawia się zatem pytanie, dlaczego te nierynkowe rodzaje działalności nie są wliczane do

PNB. Otóż wynika to przede wszystkim z tego, że bardzo trudno ustalić wartość usług, które

ludzie świadczą sobie sami, ponieważ ich jakość różni się znacznie dla poszczególnych

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

osób. Ponadto ekonomiści stwierdzili, że niezmiernie trudno określić, które nierynkowe

rodzaje działalności powinny być uwzględnione. Być może sprzątanie mieszkania,

majsterkowanie i gotowanie obiadu powinno być uwzględnione, ale co powiedzieć o myciu

włosów? Jeśli ta usługa świadczona jest przez fryzjera, ma określoną wartość rynkową, lecz

mało kto z nas sądzi, że dodaje coś do produkcji krajowej, myjąc sobie włosy.

Wiele dóbr i usług (tj. przemyt, narkotyki, prostytucja, unikanie płacenia ceł, praca „na

czarno”) stanowi działalność przestępczą, nie jest rejestrowanych i w związku z tym

wliczanych w PNB.

Ogół tych nieujawnionych legalnych i nielegalnych rodzajów działalności wyłączonych

z szacunków PNB dokonywanych metodami tradycyjnymi tworzy tzw. gospodarkę

podziemną (czarną, przestępczą). Jedynym sposobem określenia skali wielkości efektu

powstającego z tego typu aktywności gospodarczej jest metoda szacunkowa. Na przykład

niektórzy ekonomiści szacują, że wielkość PNB tworzona w ramach szarej strefy gospodarki

sięga w niektórych krajach 25% oficjalnie obliczanego PNB.

Ponadto PNB nie uwzględnia zmian ilości czasu, który pracownicy spędzają przy pracy.

Również wartość czasu wolnego pracownika, który niewątpliwie przyczynia się do ogólnego

dobrobytu, nie jest uwzględniana w PNB. Na

skutek prowadzonej działalności gospodarczej,

oprócz pożądanych dóbr i usług, wytwarzane są również produkty niepożądane, zwane

społecznymi kosztami lub „antydobrami”, które negatywnie wpływają na jakość życia ludzi,

np. śmieci, hałas, zanieczyszczenie środowiska naturalnego.

Z powyższych przyczyn PNB liczony w sposób tradycyjny nie jest uznawany za

zadowalający miernik poziomu dobrobytu społecznego. W celu określenia dokładniejszej

miary jakości życia ludzi W. Nordhaus i J. Tobin w 1972 roku opracowali koncepcję miernika,

który nazwali wskaźnikiem dobrobytu ekonomicznego netto — DEN (ang. Net Economic

Welfare — NEW). Wskaźnik ten koryguje PNB przez:

⎯ pomniejszenie o szacunkową wartość wytworzonych w gospodarce niepożądanych

produktów zwanych społecznymi kosztami lub „antydobrami”,

⎯ dodanie wartości dóbr i usług o charakterze nierynkowym,
⎯ włączenie wartości czasu wolnego.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

5. Metody uwzględniania zmian ceny

Ponieważ PNB obliczany jest w cenach bieżących, inflacja zniekształca wyniki porównań

danych z różnych okresów. Jeżeli ceny wzrosną, wówczas PNB odzwierciedli inflację,

przedstawiając przejaskrawiony obraz wzrostu produkcji rzeczywistych dóbr i usług. Dlatego

też, jeśli PNB ma stanowić rzeczywistą miarę zmian w rozmiarach produkcji, należy

wyeliminować efekt, jaki przynosi zmiana cen.

Eliminacji takiej dokonuje się przez wybór roku bazowego, z którego ceny dóbr i usług

przyjmowane są jako stałe. Oznacza to na przykład, że jeśli za rok bazowy przyjmiemy 1996

i jeśli kilogram mąki kosztował w tym roku 1,30 zł, to również w 1999 roku wartość

wyprodukowanej przez młyny mąki liczona będzie w tej samej cenie, mimo że cena ta

w 1999 roku była wyższa. Produkt narodowy brutto liczony w cenach stałych przyjęto

nazywać realnym PNB, zaś produkt narodowy brutto obliczany bez przeliczania skutków

zmian cen — nominalnym PNB lub PNB w cenach bieżących. A zatem możemy napisać, że:

realny PNB =

100

⋅

PNB

cen

deflator

PNB

nominalny

Eliminacji wpływu zmiany cen na poziomie PNB w skali całej gospodarki dokonuje się przy

pomocy tzw. przelicznika (deflatora) PNB. Jest to stosunek nominalnego PNB (w cenach

bieżących) do realnego PNB (w cenach stałych), wyrażony w postaci wskaźnika:

deflator PNB =

100

⋅

PNB

realny

PNB

nominalny

Deflator PNB wyraża koszt nabycia dóbr i usług finalnych uwzględnionych w PNB w jakimś

roku w stosunku do kosztu nabycia tych samych pozycji w roku bazowym. A zatem deflator

PNB jest miarą przeciętnego wzrostu lub spadku cen w kraju na wszystkie dobra i usługi

wchodzące w skład PNB. Należy również pamiętać, że za pomocą deflatora PNB można

przeliczyć nominalny PNB na realny PNB i odwrotnie.

Wyjaśnijmy teraz sobie istotę deflatora PNB na przykładzie zmiany cen, jaka miała miejsce

w okresie wielkiego kryzysu (1929–1933) w Stanach Zjednoczonych (tabela 5).

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Tabela 5. Nominalny i realny produkt narodowy brutto w Stanach Zjednoczonych w latach 1929–1933

Wyszczególnienie 1929 1933

PNB w cenach bieżących (w mld dolarów)

104

Deflator PNB (1929=100)

100

PNB w cenach stałych (w mld dolarów)

104

100

104

⋅

100

Źródło: Samuelson P.A., Nordhaus W. D., 1989: 104.

Z powyższych danych wynika, że nominalny PNB zmniejszył się o 46% z 104 mld dolarów

w 1929 r. do 56 mld dolarów w 1933 r. Bez znajomości jednak danych ilustrujących

zachowanie się ogólnego poziomu cen dóbr i usług, niemożliwe jest wyciągnięcie

jakichkolwiek wniosków na temat fizycznych rozmiarów produkcji wytworzonej w gospodarce

w tym okresie. W trzecim wierszu tablicy 5 znajduje się odpowiedź na to pytanie. Przeciętnie

w 1933 roku ceny w gospodarce były o około 23% niższe niż w 1929 roku. W efekcie PNB

w 1933 roku w ujęciu nominalnym (w cenach bieżących) wynoszący 56 mld dolarów stanowił

w kategoriach realnych wartość znacznie wyższą niż połowa 104 mld dolarów PNB z 1929

roku. Natomiast w ujęciu realnym (w cenach stałych) PNB w 1933 roku spadł do 72,7 mld

dolarów, pokazując jednocześnie, że spadek realnego PNB był zdecydowanie niższy, niż

wskazywałyby na to wielkości nominalne.

Analogiczne relacje uzyskujemy, przyjmując rok 1933 za rok bazowy (1933 = 100), mimo że

uzyskane wielkości zasadniczo różnią się (realny PNB z 1929 roku w cenach z 1933 roku

wyniósł 80 mld dolarów), przyjmując rok 1933 za bazowy deflator PNB dla 1929 roku wynosi

130.

Na tym przykładzie widać wyraźnie, jak ważne jest rozróżnienie między nominalnym

i realnym PNB.

Należy jednak pamiętać, że deflator PNB nie jest liczony bezpośrednio. Bezpośrednio

obliczany jest nominalny i realny PNB, deflator PNB zaś uzyskujemy przez podzielenie tych

dwóch kategorii. Istnieją jednak inne wskaźniki (indeksy) ogólnego poziomu cen, liczone

w sposób bezpośredni. Dotyczy to wskaźnika cen dóbr konsumpcyjnych (ang. Consumer

Price Index, CPI) nazywanego także wskaźnikiem cen detalicznych towarów i usług

konsumpcyjnych oraz wskaźnika cen produkcji (ang. Producer Price Index, PPI),

nazywanego także wskaźnikiem cen hurtowych.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Do obliczania indeksu cen dóbr konsumpcyjnych w większości państw europejskich

i w Stanach Zjednoczonych wykorzystywana jest formuła Laspeyresa, zaś do obliczania

deflatora PNB — formuła Paaschego. Indeks Laspeyresa prezentuje zmiany wartości (cen)

reprezentowanego koszyka dóbr i usług, pochodzącego z roku podstawowego

( )

∑

⋅

Indeks Paaschego prezentuje zmiany wartości (cen) reprezentowanego koszyka dóbr

i usług, pochodzącego z roku objętego badaniem

( )

∑

⋅

gdzie:

— ilość produkcji w okresie podstawowym,

— ilość produkcji w okresie badanym,

— cena jednostkowa w okresie podstawowym,

— cena jednostkowa w okresie badanym.

W złożonym indeksie cen w wypadku formuły Laspeyresa wielkością rzeczywistą jest

∑

, ponieważ określa wartość produkcji w okresie podstawowym, natomiast

∑

jest wielkością umowną, określającą, jaka byłaby wartość produkcji z okresu podstawowego

przy wycenie jej według cen okresu badanego. W przypadku formuły Paaschego wielkością

rzeczywistą jest

∑

, natomiast

∑

jest wielkością umowną, określającą, jaka

byłaby wartość produkcji z okresu badanego przy wycenie jej według cen okresu

podstawowego.

Jest oczywiste, że jeśli jakaś wielkość, na podstawie której są obliczane omawiane indeksy

złożone (fizycznej wielkości produkcji oraz cen) jest wielkością umowną, to i wielkość

indeksu jest wielkością umowną. Tłumaczy to zarazem fakt, że wielkość złożonego indeksu

fizycznej wielkości produkcji oraz wielkości złożonego indeksu cen są różne, w zależności od

zastosowanej formuły rachunku, tj. formuły Laspeyresa albo formuły Paaschego. Wybór

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

jednej z tych formuł zależy w każdym konkretnym wypadku przede wszystkim od potrzeb

analitycznych, którym ma odpowiadać obliczony indeks złożony.

Wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych jest najpowszechniejszym narzędziem pomiaru

ogólnego poziomu cen i informuje o przeciętnych zmianach cen towarów i usług (tj.

żywności, odzieży, mieszkania, transportu, opieki lekarskiej) objętych obserwacją

w badanym okresie w stosunku do cen z roku przyjętego za bazowy, przy założeniu, że

struktura wydatków ludności w okresie bazowym i badanym (objętym obserwacją) jest

identyczna. Wskaźnik ten określa koszt utrzymania typowej miejskiej rodziny. Ze względu na

to, że ceny niektórych dóbr (np. ceny żywności, odzieży, prądu, gazu) są dla szerszego

kręgu społeczeństwa ważniejsze od cen dóbr luksusowych (np. biżuterii, futer, willi,

drogocennych samochodów), każdy towar posiada swoją wagę, która odpowiada udziałowi

danego dobra w całkowitych wydatkach konsumpcyjnych.

Natomiast wskaźnik cen produkcji jest wskaźnikiem cen hurtowych i wykorzystywany jest do

pomiaru cen w miejscu pierwszej sprzedaży dóbr. Wskaźnik ten jest wykorzystywany ze

względu na swoją szczegółowość, ponieważ obejmuje bardzo dużą ilość produktów

(np. w Stanach Zjednoczonych PPI obejmuje ponad 3400 produktów). Zdaniem wielu

ekonomistów, wskaźnik cen produkcji uważany jest za jeden z podstawowych wskaźników

w gospodarce, ponieważ stanowi jeden z najczulszych wczesnych sygnałów ostrzegających

o nadchodzącej inflacji i dlatego może służyć za skuteczne narzędzie do przewidywania

koniunktury gospodarczej.

Zastanówmy się zatem, czym te wskaźniki różnią się między sobą? Otóż różnic jest kilka:

⎯ wskaźnik cen detalicznych i wskaźnik cen hurtowych mają znacznie węższy zakres niż

deflator PNB i nie odzwierciedlają należycie ogólnego poziomu cen,

⎯ deflator PNB opiera się na wagach wyrażających udział w rynkowych koszykach dóbr

bieżąco wytwarzanych, podczas gdy dwa pozostałe wskaźniki przyjmują proporcje

strukturalne z okresu bazowego, które z czasem ulegają dezaktualizacji,

⎯ deflator PNB wyraża jedynie ceny towarów krajowych, podczas gdy wskaźnik cen

detalicznych lub hurtowych uwzględnia również ceny towarów importowych.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

6. Ruch okrężny produktu i dochodu w gospodarce

Gospodarkę jako całość tworzą różne podmioty gospodarujące, czyli gospodarstwa domowe,

przedsiębiorstwa i państwo. Ich indywidualne decyzje wyznaczają łącznie całkowity dochód,

wydatki w gospodarce oraz ogólny poziom produkcji dóbr i usług. Przyjmując, że gospodarka

ma charakter zamknięty (w której nie dokonuje się transakcji z innymi krajami) i nie

występuje w niej państwo, ogół dokonywanych w niej transakcji zachodzi między

gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami. Te dwa rodzaje podmiotów

gospodarujących spotykają się na dwóch rodzajach rynków: rynku czynników wytwórczych

i rynkach produktów.

Gospodarstwa domowe, dysponując czynnikami wytwórczymi (nakładami), dostarczają je

przedsiębiorstwom na rynkach czynników wytwórczych, otrzymując tym samym od nich

dochody z tytułu świadczonych usług (płace, zyski, czynsze dzierżawne). Z kolei

przedsiębiorstwa wykorzystują te czynniki do produkcji dóbr i usług, które następnie

nabywają gospodarstwa domowe na rynkach produktów za wcześniej otrzymane dochody.

W ten sposób powstaje ruch okrężny produktu i dochodu w gospodarce, czyli przepływ

strumieni czynników wytwórczych i produktów między podmiotami gospodarującymi

w zamian za dokonywane za nie płatności.

Ruch okrężny takiej najprostszej gospodarki pomiędzy gospodarstwami domowymi

i przedsiębiorstwami przedstawia rysunek 4.

Gospodarstwa domowe

Przedsiębiorstwa

Wydatki na produkty

Produkty

Usługi czynników wytwórczych

Dochody z dostarczonych czynników wytwórczych

Rysunek 4. Ruch okrężny produktu i dochodu między gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Ruch wewnętrzny na rysunku 4 ilustruje przepływ zasobów rzeczowych pomiędzy

gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami, natomiast ruch zewnętrzny ukazuje

odpowiadający tym przepływom strumień płatności pieniężnych. Z zaprezentowanego ruchu

okrężnego pomiędzy gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami wynika, że dochody

gospodarstw domowych z dostarczonych czynników wytwórczych odpowiadają ich

wydatkom na zakup produktów oraz że wartość wytworzonych produktów odpowiada

wydatkom gospodarstw domowych na ich zakup i tym samym jest równa dochodom

uzyskanym z czynników wytwórczych. Omawiany schemat ruchu okrężnego jest

uproszczeniem rzeczywistości, ponieważ nie uwzględnia wielu właściwości i zjawisk

występujących w rzeczywistym świecie, np. nie uwzględnia sytuacji, gdy przedsiębiorstwa

część otrzymanych czynników wytwórczych przeznaczają na inwestycje, bądź gdy

gospodarstwa domowe nie wydają całych swoich dochodów na zakup dóbr i usług, ponieważ

część swoich dochodów oszczędzają.

Gdy wprowadzimy do omawianego poprzednio ruchu okrężnego (rysunek 4) dwa rodzaje

strumieni — inwestycje i oszczędności, wówczas przybliżymy się do rzeczywistości

gospodarczej (rysunek 5). Zacznijmy jednak od wyjaśnienia pojęcia inwestycji

i oszczędności. Otóż inwestycje są to zakupy nowych dóbr kapitałowych (np. maszyn,

urządzeń) przez przedsiębiorstwa, w celu prowadzenia i zwiększania produkcji oraz zapasy

surowców wykorzystywanych do produkcji, półfabrykatów oraz produktów końcowych, zaś

oszczędności stanowią tę część dochodu gospodarstw domowych, która nie została

przeznaczona na zakup dóbr i usług.

Gospodarstwa domowe

Przedsiębiorstwa

Wydatki na produkty konsumpcyjne

Produkty konsumpcyjne

Produkty inwestycyjne

dla przedsiębiorstw

Uslugi czynników wytwórczych

Dochody z czynników wytwórczych

Inwestycje

oszczędności

Rysunek 5. Ruch okrężny produktu i dochodu między gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami

z uwzględnieniem inwestycji i oszczędności

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Ruch wewnętrzny w dalszym ciągu ilustruje przepływy zasobów rzeczowych między

gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami. Z dostarczonych przez gospodarstwa

domowe czynników wytwórczych przedsiębiorstwa wytwarzają produkty konsumpcyjne

(których odbiorcą są gospodarstwa domowe) oraz produkty inwestycyjne dla innych

przedsiębiorstw. Natomiast ruch zewnętrzny w dalszym ciągu obejmuje odpowiadający

przepływom zasobów rzeczowych strumień płatności pieniężnych. Część dochodów

czynników wytwórczych gospodarstw domowych przeznaczona jest na zakup dóbr i usług

konsumpcyjnych, a część jest odkładana w postaci oszczędności na przyszłe zakupy.

Przedsiębiorstwa również uzyskują dochody dzięki wydatkom inwestycyjnym innych

przedsiębiorstw na produkty inwestycyjne. W rezultacie oszczędności stanowią odpływ

z ruchu okrężnego dochodów w gospodarce, natomiast wydatki na inwestycje są

utożsamiane z przypływem dochodów.

Zależności z rysunku 5 można przedstawić w postaci równań. Jeżeli wartość PKB, która jest

równoznaczna z wartością dochodów gospodarstw domowych, oznaczymy symbolem Y,

wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych — C, zaś oszczędności przez S, wówczas

otrzymamy:

−

lub

Ponadto:

a zatem:

W związku z tym, wielkość odpływów (oszczędności) zrównuje się z wielkością przypływów

(inwestycji), czyli:

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Oznacza to, że w ruchu zewnętrznym wszystkie wydatki na konsumpcję w górnej części

rysunku 5 trafiają ponownie do gospodarstw domowych, jako dochody w dolnej jego części.

A zatem każdy wydatek inwestycyjny przedsiębiorstw znajduje swój odpowiednik w dopływie

do gospodarstw domowych dochodów będących nadwyżką ponad ich wydatki

konsumpcyjne. Ze względu na to, że oszczędności definiowane są jako nadwyżka dochodów

nad konsumpcją, inwestycje i oszczędności muszą być zawsze sobie równe.

Mechanizm zmiany odpływu (czyli oszczędności gospodarstw domowych) w ich przypływ

(czyli wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw) związany jest z funkcjonowaniem w gospodarce

instytucji finansowych, np. banków, które zmieniają oszczędności gospodarstw domowych

(tzw. pieniądz pasywny) w pieniądz inwestycyjny, trafiający do przedsiębiorstw w postaci

przypływu do ruchu okrężnego dochodu w gospodarce.

Ostatnim krokiem w naszej analizie, przybliżającym do rzeczywistości, jest włączenie do

ruchu okrężnego państwa (rysunek 6).

Wydatki na produkty konsumpcyjne

Wydatki państwa

na produkty

Płatności transferowe

Podatki pośrednie

Gospodarstwa domowe

Przedsiębiorstwa

Państwo

Podatki bezpośrednie

Subsydia

Usługi czynników wytwórczych

Dochody czynników wytwórczych

Oszczę-

dności

inwestycje

Rysunek 6. Ruch okrężny dochodu pomiędzy gospodarstwami domowymi, przedsiębiorstwami i państwem

Dochody państwa pochodzą przede wszystkim z podatków, które płacą gospodarstwa

domowe i przedsiębiorstwa od osiągniętych dochodów — podatki bezpośrednie

( )

oraz

z podatków płaconych w cenie nabywanych produktów — podatki pośrednie

( )

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Środki uzyskane dzięki podatkom przeznaczone są na finansowanie dwóch grup wydatków

państwa. Po pierwsze wydatki państwa na dobra i usługi (G) obejmują zakupy produktów

(dóbr i usług), czyli wydatków na administrację publiczną (np. płace pracowników

administracji rządowej), bezpieczeństwo publiczne (zakup sprzętu dla wojska i policji),

ochronę środowiska (np. nakłady inwestycyjne na budowę dróg, szpitali) itp. Z drugiej jednak

strony, państwo ponosi również wydatki związane z finansowaniem płatności transferowych

i zasiłków (B), do których zaliczamy np. renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, różnego

rodzaju subwencje dla przedsiębiorstw prywatnych i państwowych. Należy jednak pamiętać,

że płatności transferowe nie powiększają ilości produktów, jedynie są redystrybucją już

istniejących dochodów.

Spośród nowych strumieni, jakie powstały w wyniku wprowadzenia państwa do ruchu

okrężnego, np. płatności transferowe i podatki bezpośrednie nie mają swojego

odzwierciedlenia w wielkości tworzonego produktu, natomiast wpływają na przebieg

strumienia pieniężnego w gospodarce.

Dochody gospodarstw domowych otrzymywane od przedsiębiorstw z tytułu dostarczonych

czynników wytwórczych zostają powiększone o wypłaty transferowe pochodzące od państwa

i pomniejszone o podatki bezpośrednie pobierane przez państwo. W rezultacie

gospodarstwa domowe dostają tylko dochód do dyspozycji, który mogą przeznaczyć na

konsumpcję i oszczędności. A zatem:

DDO

Dyspozycyjny dochód osobisty (DDO) przybiera następującą formułę:

DDO

−

gdzie:

Y—– PKB w cenach czynników produkcji.

Uwzględniając teraz oszczędności (S) rozumiane jako wielkość dyspozycyjnych dochodów

osobistych, które nie zostały przeznaczone przez gospodarstwa domowe na konsumpcję,

otrzymujemy:

(

)

−

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

W rezultacie, w ruchu okrężnym całkowite odpływy mają postać:

zaś całkowite przypływy wynoszą:

Ponieważ wyrażenia te są tożsame, możemy powiedzieć, że:

Należy pamiętać, że łączne odpływy (lewa strona równania) muszą być równe łącznym

przypływom (prawa strona równania) (por. Zalega T., Krakowińska E., 2002).

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

7. Globalny popyt i globalna podaż

Jak wyjaśniliśmy wcześniej, makroekonomia zajmuje się analizowaniem danych liczbowych

odnoszących się do gospodarki rozumianej jako całość. Z tego też względu są one określane

mianem danych zagregowanych (całościowych, globalnych). Wszystkie nabywane dobra

muszą pochodzić od jakiegoś sprzedawcy, a to oznacza, że ogólny poziom wydatków lub

popytu określa wielkość gospodarki. Przyjrzyjmy się zatem gospodarce od jej strony

popytowej. Zagregowany popyt (ang. Aggregate Demand — AD) jest to zależność między

całkowitą ilością dóbr i usług, czyli wielkością realnego PKB, jaką podmioty gospodarcze,

tj.: gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd chcą nabyć w danym okresie

a poziomem cen. A zatem zagregowany popyt określa zapotrzebowanie zgłaszane przez

wszystkie podmioty rynkowe w danym okresie na całość dóbr i usług wytworzonych

w gospodarce przy ogólnym poziomie ich cen (zagregowanego popytu nie należy

identyfikować z omawianym w mikroekonomii popytem rynkowym na dany produkt lub

usługę, ponieważ przedstawia on zapotrzebowanie wszystkich konsumentów na określony

produkt przy danej cenie i w danym okresie). W związku z tym zagregowany popyt oblicza

się, dodając następujące składniki:

gdzie:

C — wydatki konsumpcyjne,

I — wydatki inwestycyjne,

G — wydatki rządowe,

NX — eksport netto.

Najważniejszym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się zagregowanego popytu są

wydatki konsumpcyjne. Obejmują one opłaty na żywność, odzież i obuwie, utrzymanie

i wyposażenie mieszkania, transport i łączność, kulturę, zdrowie, wypoczynek itp.

Pojawia się zasadnicze pytanie, jakie czynniki wyznaczają wielkość wydatków

konsumpcyjnych? Odpowiedź na nie jest dosyć skomplikowana, ponieważ decyduje tu wiele

determinant, np. styl życia, aktualny i przewidywany dochód, zamożność (zmagazynowany

dochód), dostępność kredytów, podatki, stopy procentowe i wydatki rządowe, a także

polityka rządu i dostępność towarów. Jednakże najważniejszym czynnikiem jest poziom

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

dochodu narodowego. Wydatki konsumpcyjne rosną (maleją) wraz ze wzrostem (spadkiem)

dochodu narodowego.

Kolejnym istotnym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się zagregowanego popytu są

wydatki inwestycyjne podejmowane przez przedsiębiorstwa na podstawie przewidywanych

zysków, jakie mogą przynieść. Inwestycje dokonywane przez przedsiębiorstwa przyczyniają

się do zwiększenia mocy produkcyjnych w przyszłości, co w efekcie ma wpływ na tempo

wzrostu gospodarczego.

Na wielkość inwestycji realizowanych w gospodarce wpływa wiele różnych czynników. Do

najważniejszych należą: postęp naukowo-techniczny, oczekiwana realna stopa procentowa,

oczekiwania dotyczące rentowności przyszłej produkcji, poziom dochodu narodowego oraz

polityka podatkowa rządu. Wydatki rządowe obejmują nakłady na obronę narodową, oświatę,

kulturę, służbę zdrowia itp. i wywierają istotny wpływ na zagregowany popyt zarówno

bezpośrednio poprzez zakupy dokonywane przez rząd, jak i pośrednio — przez

opodatkowanie gospodarstw domowych i przedsiębiorstw.

Eksport netto jest również jedną z podstawowych części zagregowanego popytu. Jeśli

eksport netto jest ujemny, to przyczynia się do spadku wydatków ponoszonych

w gospodarce, natomiast jeśli jest dodatni — zwiększa je. W ujęciu graficznym zagregowany

popyt może być pokazany jako krzywa o nachyleniu ujemnym, która pokazuje odwrotną

zależność między poziomem cen a realnym dochodem narodowym (liczonym w cenach

stałych) w danym okresie (rysunek 7).

poziom
cen
(P)

realny dochód
narodowy (Y)

Rysunek 7. Krzywa zagregowanego popytu

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Obniżenie poziomu cen z

powoduje wzrost z

realnego dochodu

narodowego, czyli całkowitego zapotrzebowania na produkty zgłaszane przez podmioty

rynkowe, tj. gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i państwo. Natomiast wzrost poziomu

cen z

przyczynia się do spadku całkowitego popytu na dobra i usługi z

Negatywne (ujemne) nachylenie krzywej zagregowanego popytu jest ściśle związane

z oddziaływaniem zmiany cen na realną wartość majątku ludzi. Spadek poziomu cen

w gospodarce powoduje, że wzrasta realna zamożność ludzi, w wyniku czego będą oni mogli

nabyć więcej dóbr i usług. Natomiast wzrost ogólnego poziomu cen prowadzi do

ograniczenia wielkości zapotrzebowania zgłaszanego w gospodarce.

A zatem zmiany poziomu cen powodują zmiany wielkości zagregowanego popytu i prowadzą

do ruchu wzdłuż krzywej zagregowanego popytu (rysunek 7). Natomiast czynniki wpływające

na wielkość wydatków ponoszonych przez podmioty rynkowe, determinują zmiany

zagregowanego popytu. Zaliczamy do nich: zmiany realnego dochodu, oczekiwania

dotyczące inflacji, realne stopy procentowe oraz politykę fiskalną i monetarną. Determinanty

te nazywamy czynnikami pozacenowymi, powodującymi przesunięcie całej krzywej

zagregowanego popytu (rysunek 8).

poziom
cen
(P)

realny dochód
narodowy (Y)

Rysunek 8. Zmiana zagregowanego popytu

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

Wzrost zagregowanego popytu oznacza przesunięcie krzywej zagregowanego popytu na

prawo z

, w wyniku czego każdej cenie odpowiadać będzie większa wielkość

realnego dochodu narodowego. Z kolei spadek zagregowanego popytu powoduje

przesunięcie całej krzywej zagregowanego popytu w lewo z

, co oznacza, że

każdej cenie odpowiadać będzie mniejsza całkowita wielkość produkcji.

Reasumując, ilość dóbr i usług, jaką podmioty rynkowe chcą nabyć, zależy od poziomu cen

i poziomu całkowitych wydatków w gospodarce. Zmiany poziomu cen powodują ruch wzdłuż

krzywej zagregowanego popytu, zaś zmiany całkowitych wydatków — przesunięcie całej

krzywej.

Przyjrzyjmy się teraz podażowej stronie gospodarki. Zagregowana podaż (ang. Aggregate

Supply — AS) prezentuje zależność między ogólnym poziomem cen a całkowitą ilością dóbr

i usług, jaka została wytworzona w gospodarce w danym okresie. Wśród ekonomistów nie

ma zgodności co do kształtu krzywej zagregowanej podaży. Zwolennicy ekonomii klasycznej

uważają, że krzywa ta jest pionowa (równoległa do osi rzędnych), zaś keynesiści wychodzą

z założenia, że jest pozioma (równoległa do osi odciętych).

Klasycy w swoich założeniach przyjmowali, że w krótkim okresie występuje pełne

wykorzystanie wszystkich czynników wytwórczych (a zatem zakładali pełne zatrudnienie

i brak przymusowego bezrobocia), co oznaczało osiąganie potencjalnego PKB. W długim

okresie potencjalny PKB (Y

) mógł wzrastać na skutek postępu technicznego, wzrostu

inwestycji, odkryć nowych surowców, postępu technicznego, a także wzrostu liczby ludności.

W krótkim czasie krzywa zagregowanej podaży była doskonale sztywna (nieelastyczna)

i przyjmowała postać prostej pionowej (rysunek 9). Z tego też względu wzrost popytu musiał

powodować tylko wzrost cen, bez jakiegokolwiek wzrostu podaży, ponieważ w krótkim

okresie taki wzrost podaży był po prostu niemożliwy.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

poziom
cen
(P)

realny dochód
naturalny (Y)

Y=Y

Rysunek 9. Krzywa zagregowanej podaży według klasyków

Natomiast Keynes na podstawie przeprowadzonych przez siebie badań udowodnił, że pełne

wykorzystanie czynników wytwórczych jest nierealne, ponieważ w gospodarce istnieje

przymusowe bezrobocie oraz niepełne wykorzystanie zdolności wytwórczych gospodarki, co

powoduje, że osiągany PKB (Y) jest mniejszy niż potencjalny PKB (Y

) i że istnieje możliwość

jego zwiększenia w krótkim okresie. Wykazał zatem, że krzywa zagregowanej podaży nie

może przyjmować postaci prostej pionowej. Oznacza to, że zwiększenie popytu spowoduje

wzrost cen i zwiększenie podaży. Nasuwa się tu jednak podstawowe pytanie, który z tych

efektów będzie dominował — efekt wzrostu podaży, czy też wzrostu cen? W przypadku

dominacji efektu zwiększenia podaży, krzywa zagregowanej podaży będzie wysoce

elastyczna i bardziej pozioma.

Przy stosunkowo niskim poziomie PKB, bardziej oddalonym od poziomu potencjalnego PKB,

efekt zwiększenia podaży będzie wyraźnie silniejszy. Natomiast im bardziej PKB będzie

zbliżał się do potencjalnego PKB, tym bardziej będzie wzrastał efekt podniesienia cen.

W rezultacie krzywa zagregowanej podaży będzie przybierała kształt bardziej pionowy, zaś

elastyczność cenowa podaży będzie malała (rysunek 10).

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

poziom
cen
(P)

realny dochód
naturalny (Y)

Rysunek 10. Krzywa zagregowanej podaży według Keynesa

Współczesna teoria zagregowanej podaży zakłada, że produkcja wzrośnie jedynie, gdy

ludzie uznają istnienie jakiegoś realnego lub wyobrażonego bodźca, na przykład wzrostu

cen, do rozszerzania produkcji (Kamerschen D. R., 1992: 349). Założenie takie przedstawia

krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży (SAS) (rysunek 11).

poziom
cen
(P)

realny dochód
narodowy (Y)

SAS

Rysunek 11. Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży

Krzywa ta ilustruje założoną dodatnią (pozytywną) zależność między poziomem cen

w gospodarce a całkowitą produkcją dóbr i usług w danym okresie. A zatem wzrost poziomu

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

cen z

powoduje wzrost z

realnego dochodu narodowego. Natomiast

spadek poziomu cen z

przyczynia się do spadku całkowitej wielkości produkcji z

Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży opiera się na iluzji pieniężnej. Wzrost

poziomu cen odbierany jest mylnie zarówno przez gospodarstwa domowe, jak

i przedsiębiorstwa, jako wzrost realny. Przedsiębiorstwa przekonane początkowo o realnym

wzroście osiąganych dochodów ze sprzedaży wytworzonych dóbr i usług, zwiększają

produkcję. Jednakże po upływie pewnego czasu zauważają, że wzrosły również ceny

czynników wytwórczych wykorzystywanych w procesie produkcji. A zatem orientują się, że

realnie nic nie zyskują, co w konsekwencji przyczynia się do ograniczenia produkcji.

Podobnie zachowują się gospodarstwa domowe. Wzrost płac odczytują jako wzrost

własnych dochodów, co skłania je do rezygnacji z czasu wolnego na rzecz czasu pracy

(bardziej sobie cenią czas pracy od czasu wolnego). Nie zauważają jednak, że wzrost ich

płac został skompensowany przez wzrost cen nabywanych przez nich dóbr i usług. Po

pewnym czasie, gdy stwierdzają, że realnie nic nie zyskują, ich motywacja do zwiększania

czasu pracy maleje.

Stopień zależności zmiany całkowitej wielkości produkcji od zmiany poziomu cen

w gospodarce zależy od wielu determinant:

⎯  dostępności niewykorzystanych czynników wytwórczych,
⎯  wielkości i skali iluzji pieniężnej,
⎯  łatwości uruchomienia czynników wytwórczych w sytuacji wzrostu cen,
⎯  zakresu regulacji płac i cen w gospodarce.
Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży odzwierciedlająca wszystkie te zmienne,

może przyjmować różne kształty w zależności od stanu gospodarki narodowej (rysunek 12).

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

poziom
cen
(P)

realny dochód narodowy (Y)

recesja

pełne

zatrudnienie

SAS

Rysunek 12. Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży w zależności od stanu gospodarki narodowej

Podczas recesji, gdy istnieje niewykorzystanie czynników wytwórczych (ludzi, urządzeń,

maszyn, surowców), stosunkowo niewielki wzrost poziomu cen może spowodować istotny

wzrost produkcji krajowej. W efekcie zagregowana krzywa podaży przyjmuje kształt prostej

poziomej (równoległej do osi odciętych).

W okresie ożywienia, gdy gospodarka funkcjonuje przy prawie pełnym wykorzystaniu

czynników wytwórczych, wielkość produkcji krajowej może być zwiększona, ale temu

wzrostowi produkcji towarzyszy również wzrost poziomu cen. Oznacza to, że krzywa

zagregowanej podaży w okresie ożywienia ma dodatnie (pozytywne) nachylenie. W sytuacji,

gdy gospodarka osiągnie poziom pełnego wykorzystania czynników wytwórczych, to krzywa

zagregowanej podaży przyjmuje kształt prostej pionowej (równoległej do osi rzędnych).

W rezultacie wszystkie czynniki wytwórcze są wykorzystane (znajdują zatrudnienie), zaś

każda próba zwiększenia produkcji prowadzi jedynie do wzrostu poziomu cen.

W długim okresie wzrost poziomu cen nie wpływa na poziom całkowitej wielkości produkcji.

Z tego też względu wielu ekonomistów dowodzi, że długookresowa krzywa zagregowanej

podaży jest pionowa (rysunek 13).

Długookresowa krzywa zagregowanej podaży (LAS) jest zbiorem punktów obrazujących

założoną, stałą relację pomiędzy poziomem cen a realnym dochodem narodowym,

utożsamianym z całkowitą produkcją dóbr i usług w dłuższym okresie czasu.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

poziom
cen
(P)

realny dochód
narodowy (Y)

SAS

LAS

Rysunek 13. Długookresowa krzywa zagregowanej podaży

Wzrost poziomu cen z

może spowodować w krótkim okresie zwiększenie

całkowitej produkcji dóbr i usług z

(efekt iluzji pieniężnej). Jednakże w długim

okresie, gdy gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa zrozumieją, że realnie nic nie

zyskały, podaż wielu czynników wytwórczych zmniejsza się, przesuwając krótkookresową

krzywą zagregowanej podaży w lewo z

SAS

, w kierunku wyjściowego poziomu

realnej produkcji

. W rezultacie ceny mogą wzrosnąć do poziomu

, natomiast produkcja

krajowa, czyli realny dochód narodowy nie zmieni się (

), co jednoznacznie wskazuje na to,

że długookresowa krzywa zagregowanej podaży (LAS) przyjmuje kształt prostej pionowej.

Wzajemne oddziaływanie zagregowanego popytu i zagregowanej podaży kreuje procesy

gospodarcze, których ostatecznym rezultatem jest krótko- i długookresowa równowaga

makroekonomiczna.

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

poziom
cen
(P)

realny dochód
narodowy (Y)

SAS

Rysunek 14. Krótkookresowa równowaga makroekonomiczna

Równowaga makroekonomiczna w krótkim czasie (rysunek 14) występuje w punkcie

przecięcia się krzywej zagregowanego popytu (AD) z krótkookresową krzywą zagregowanej

podaży (SAS), przy poziomie cen

i poziomie realnego dochodu narodowego

Przy poziomie cen wyższym od

, zagregowana podaż przewyższa zagregowany popyt na

dobra i usługi, co w efekcie prowadzi do spadku cen w gospodarce. Natomiast przy poziomie

cen niższym niż

, np.

, zagregowana podaż jest mniejsza niż zagregowany popyt na

dobra i usługi. W efekcie poziom cen podniesie się do

, zaś gospodarka uzyska

równowagę w punkcie

poziom
cen
(P)

realny dochód
narodowy (Y)

SAS

LAS

Rysunek 15. Długookresowa równowaga makroekonomiczna

Problemy ekonomii i wielkości makroekonomiczne

W długim czasie (rysunek 15), gdy rząd obniża podatki, zwiększa wydatki lub zwiększa

zasób pieniądza (mówimy wówczas, że realizuje ekspansywną politykę fiskalną

i monetarną), przyczynia się do wzrostu całkowitych planowanych wydatków, czego

rezultatem jest przesunięcie krzywej zagregowanego popytu z

. W wyniku tego

punkt równowagi makroekonomicznej przesunie się z

, całkowita wielkość

produkcji zwiększa się z

, zaś poziom cen wzrasta z

W długim okresie krzywa zagregowanej podaży na skutek wygaśnięcia iluzji pieniężnej

przesunie się w lewo z

SAS

. W wyniku tego punkt równowagi makroekonomicznej

przemieści się z

, czyli z powrotem do pierwotnego poziomu równowagi realnego

dochodu narodowego utożsamianego z całkowitą produkcją Y

, lecz przy jeszcze wyższym

poziomie cen wynoszącym

Document Outline