Technik_pszczelarz_321[04].Z4.02

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:

prof. dr hab. Jerzy Demetraki –

Paleolog

dr inŜ. Krzysztof Olszewski

Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł

Konsultacja:
dr inŜ. Jacek Przepiórka

Opracowanie zawiera obudowę dydaktyczn

programu jednostki modułowej 321[04].Z4.02,

„Organizowanie prac związanych z wiosenn

obsługą pasieki,” zawartego w modułowym

programie nauczania dla zawodu technik pszczelarz.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Zasady bezpieczeństwa i higiena pracy podczas pracy przy pszczołach

oraz przygotowania do pierwszego oblotu, ocena stanu rodzin pszczelich
po zimowli i warunki dobrego rozwoju wiosennego

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Główny przegląd wiosenny i metody przyspieszania rozwoju wiosennego

rodzin pszczelich

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Wyrównywanie siły rodzin pszczelich wiosną oraz anormalne stany

w rodzinach pszczelich

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Sposoby poszerzania gniazd rodzin pszczelich

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Sprzęt do podkarmiania i dokarmiania rodzin pszczelich oraz pokarmy

wykorzystywane w ich Ŝywieniu

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Przygotowanie rodzin pszczelich do poŜytku – struktura i siła rodzin,

a warunki pełnego wykorzystania poŜytków

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Wymiana matek pszczelich oraz dokumentacja prowadzona w pasiece

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu przygotowania

pasieki do zimowania.

W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć juŜ opanowane, aby bez problemów przystąpić do realizacji tej jednostki
modułowej,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia załoŜonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

321[04].Z4.04

Planowanie

i prowadzenie wędrownej

gospodarki pasiecznej

321[04].Z4

Gospodarka pasieczna

321[04].Z4.01

Zakładanie pasieki

321[04].Z4.02

Organizowanie prac związanych

z wiosenną obsługą pasieki

321[04].Z4.03

Zapobieganie nastrojowi

rojowemu i rójce

321[04].Z4.05

Przygotowanie pasieki

do zimowania

321[04].Z4.06

Prowadzenie róŜnych

kierunków produkcji

pasiecznej

321[04].Z4.07

Przetwarzanie produktów

pasiecznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami BHP i ochrony przeciwpoŜarowej,

−

przestrzegać przepisów BHP i ochrony przeciwpoŜarowej podczas pracy przy pszczołach,

−

przestrzegać zasad postępowania z pszczołami,

−

przeprowadzać przeglądy rodzin pszczelich,

−

ocenić wartość rodziny pszczelej,

−

ocenić wartość matek pszczelich,

−

rozpoznawać stadia rozwojowe czerwia pszczelego,

−

zastosować zasady postępowania w przypadku poŜądlenia,

−

ocenić wartość pszczelarską roślin pyłkodajnych,

−

rozpoznawać rośliny miododajne występujące w poszczególnych zbiorowiskach
i aplanować wykorzystanie ich przez pszczoły,

−

oceniać wartość pszczelarską naturalnych zbiorowisk roślinnych,

−

dobrać metody intensyfikacji rozwoju jesiennego rodzin pszczelich do istniejących
warunków pogodowych i poŜytkowych,

−

ocenić fazy fenologiczne roślin kwitnących w naturalnych zbiorowiskach,

−

określić układ zapasów i czerwiu w gnieździe pszczelim,

−

określić ilość i jakość naturalnych pokarmów w gnieździe pnia,

−

dokonać analizy przebiegu zimowania rodzin pszczelich,

−

zastosować róŜne metody poddawania matek pszczelich,

−

znać zasady łączenia rodziny pszczelich,

−

przesiedlać rodziny pszczele,

−

scharakteryzować poszczególne jednostki chorobowe,

−

scharakteryzować przyczyny, objawy i sposoby zapobiegania chorobom zakaźnym
i niezakaźnym pszczół,

−

rozpoznać róŜne rodzaje uli,

−

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

ocenić stan rodzin pszczelich po zimowli,

−

przygotować pasieczysko do oblotu pszczół,

−

określić warunki dobrego rozwoju wiosennego,

−

zorganizować i wykonać główny przegląd wiosenny,

−

określić ilość i jakość naturalnych pokarmów w gnieździe pnia,

−

dobrać metody przyspieszania rozwoju rodzin wiosną do istniejących warunków
pogodowych i poŜytkowych,

−

rozpoznać stany anormalne w rodzinach pszczelich,

−

rozróŜnić sprzęt do podkarmiania i dokarmiania pszczół,

−

rozróŜnić i scharakteryzować naturalne i sztuczne pokarmy dla pszczół,

−

sporządzić syropy i ciasta miodowo-cukrowe,

−

zorganizować wiosenne dokarmianie i podkarmianie pszczół,

−

zastosować metody kompleksowej gospodarki pasiecznej,

−

dobrać terminy i sposoby poszerzania gniazd rodzin pszczelich,

−

wykorzystać naturalną produkcję wosku rodzin pszczelich,

−

poszerzać gniazdo rodziny pszczelej ramkami z węzą,

−

obliczyć optymalny okres czerwienia matek pszczelich w róŜnych warunkach
poŜytkowych,

−

scharakteryzować warunki wykorzystania poŜytków,

−

określić wpływ siły i struktury rodziny na wykorzystanie poŜytku,

−

przygotować rodziny pszczele do wykorzystania poŜytków,

−

przeprowadzić obserwacje fenologiczne i pnia kontrolnego,

−

zaplanować i zorganizować wymianę matek pszczelich,

−

sporządzić dokumentację pasieczną,

−

zastosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Zasady bezpieczeństwa i higiena pracy podczas pracy przy

pszczołach oraz przygotowania do pierwszego oblotu, ocena
stanu rodzin pszczelich po zimowli i warunki dobrego
rozwoju wiosennego

4.1.1. Materiał nauczania

Zasady bezpieczeństwa i higiena pracy

Wszyscy boimy się uŜądleń pszczół. Uczucie to nie jest obce takŜe pszczelarzom. Wielu

z  nich  rozpowszechnia  pogląd,  Ŝe  pszczoły  nie  Ŝądlą  osób,  które  pojawiają  się  często
w pasiece.  Jest  to  oczywiście  nieprawda,  gdyŜ  Ŝycie  pszczół  latem  jest  zbyt  krótkie,  aby
mogły  one  rozpoznawać  pszczelarza.  Faktycznie  jest  odwrotnie,  to  pszczelarz  wie,  jak
poruszać  się  w  pasiece  i  jak  się  zachowywać,  aby  uniknąć  Ŝądlenia.  Starajmy  się  więc  nie
stawać i nie przechodzić na linii lotu pszczół. Przechodzimy zazwyczaj z tyłu uli, a nie przed
ich wylotami. Poruszajmy się po pasiece wolno, nie wykonując szybkich ruchów. Nie wolno
wchodzić  do  pasieki,  tym  bardziej  przeglądać  rodzin  w  ubraniach  włochatych,  których
pszczoły wręcz nie znoszą. Najlepiej zatem stosować lekki, drelichowy kombinezon lub bluzę
pszczelarską,  w  jasnych  pastelowych  kolorach  (pod  Ŝadnym  pozorem  czerwony  lub
niebieski).  Strój  ten  powinien  być  przeznaczony  tylko  do  pracy  w  pasiece.  Nie  pierzemy
naszego  stroju  zbyt  często,  po  pewnym  czasie  nasiąka  on  zapachem  kitu,  wosku  i  dymu.
Pszczoły  znakomicie  wyczuwają  obce  zapachy  i  nie  znoszą  silnego  zapachu  mydła
toaletowego,  perfum,  dezodorantów,  potu  i  alkoholu.  Dla  własnego  bezpieczeństwa
powinniśmy  mieć  zawsze  pod  ręką  kapelusz  pszczelarski,  nawet  wówczas,  gdy  pszczoły  są
bardzo  spokojne  i  nie  Ŝądlą.  Jednak  zawsze  stosujemy  nakrycie  głowy,  aby  uniknąć
wplątywania się pszczół we włosy.

Pracując z podkurzaczem musimy baczną uwagę zwrócić na to gdzie go stawiamy,

pamiętajmy,  Ŝe  jest  on  bardzo  często  mocno  rozgrzany  i  moŜe  spowodować  zapalenie  się
suchej  trawy  lub  nawet  ula.  Po  zakończeniu  pracy  naleŜy  opróŜnić  całą  zawartość
podkurzacza  do  wykopanego  dołka  i  zasypać  resztki  tlącego  się  drewna  ziemią  lub  zalać
wodą, aby je zgasić.

Agresywność pszczół zaleŜy od wielu czynników, z których najwaŜniejszymi są: rasa

i wiek  pszczół,  stan  rodziny,  rodzaj  poŜytku,  stan  pogody  i  pora  sezonu  oraz  postępowanie
pszczelarza. Nawet najłagodniejsze pszczoły mogą nagle stać się agresywne. Gdy pszczoły są
bardzo  złośliwe  naleŜy  chronić  ręce  przy  pomocy  rękawic  pszczelarskich.  Do  rodzin
pszczelich  powinniśmy  zawsze  podchodzić  z  rozpalonym  podkurzaczem,  pamiętając  o  tym,
Ŝ

e naduŜywanie dymu moŜe teŜ spotęgować agresywność. Szczególnie ostroŜnie naleŜy

uŜywać dymu w okresie rabunków, gdyŜ zmniejsza on obronność rodziny pszczelej nie tylko
wobec  ludzi,  ale  i  pszczół  rabujących.  Natychmiast  po  uŜądleniu  naleŜy  jak  najszybciej
usunąć  Ŝądło  ze  skóry,  zeskrobując  je  dłutem  lub  paznokciem,  aby  uniknąć  wstrzyknięcia
całej  dawki  jadu.  Ból  i  opuchlizna  zmniejszają  okłady  z  wody:  z  octem,  octanem  glinu  lub
z lodu.  MoŜna  zastosować  takŜe  maści  antyhistaminowe.  W  razie  wystąpienia  objawów
reakcji  ogólnej  (wysypka  na  całym  ciele  i  duszności),  naleŜy  przyjąć  krople  nasercowe
i natychmiast  udać  się  do  lekarza.  NaleŜy  takŜe  pamiętać  o  ubezpieczeniu  od
odpowiedzialności  cywilnej  z  tytułu  prowadzenia  pasieki,  aby  uniknąć  konsekwencji
nieprzewidzianych uŜądleń ludzi lub zwierząt przez nasze pszczoły.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przygotowania do pierwszego oblotu oraz ocena jakości rodzin po zimowli

Najtrudniejszym okresem dla pszczół jest przedwiośnie, poniewaŜ pszczoły wyczerpane

są  długą  i  cięŜką  zimowlą  i  to  tym  bardziej,  im  gorsze  były  jej  warunki.  Część  pszczół
w kaŜdym ulu osypała się (tzw. osyp zimowy), reszta mając coraz bardziej wypełnione jelito
proste  dąŜy  do  moŜliwie  szybkiego  pozbycia  się  tego  balastu.  Matka  pszczela  juŜ  czerwi,
konieczne  jest  więc  utrzymywanie  temperatury  na  wysokim  i  niezmiennym  poziomie
temperatury, i to na obszarze gniazda znacznie większym niŜ w pierwszych miesiącach zimy.
Karmienie  czerwiu  wymaga  zwiększonego  spoŜycia  pokarmów,  ponadto  produkcji  mleczka
oraz przygotowywania papki pyłkowo-miodowej pociąga za sobą dodatkowe zuŜycie energii.
Moment  krytycznego  przepełnienia  jelita  i  utraty  sił  staje  się  coraz  bliŜszy.  ToteŜ,  gdy  tylko
temperatura

umoŜliwia

loty,

pszczoły

dokonują

pierwszego

wiosennego

oblotu

oczyszczającego.  Najczęściej  odbywa  się  on  w  pierwszy  ciepły  dzień  lutego  lub  marca  (na
północy  Polski  niejednokrotnie  w  początku  kwietnia).  Pszczelarz  powinien  wcześniej
pomyśleć  o  przygotowaniach  do  oblotu  pszczół,  aby  w  dniu,  kiedy  on  nastąpi,  zdąŜyć
z obsługą  pasieki.  JeŜeli  pasieczysko  pokrywa  gruba  warstwa  śniegu,  pierwszą  pracą
przygotowawczą  będzie  przyspieszenie  jego  tajania.  Najlepiej  posypać  powierzchnię
pasieczyska między ulami i około 10-metrowy pas wokół pasieki czymś ciemnym, np.: ziemią,
popiołem,  torfem  czy  miałem  węglowym.  „Zabrudzenie”  śniegu  przed  oblotem  zapobiega
równieŜ  krzepnięciu  pszczół,  które  przy  śnieŜnej  bieli  pasieczyska  tracą  orientację,  padają
grzbietową stroną na śnieg i drętwieją zanim zdąŜą przybrać właściwą pozycję do wzlotu.

Następną waŜną pracą jest przygotowanie poidła, a w duŜych pasiekach – nawet dwóch.

Poidło musi być uruchomione od pierwszej chwili oblotu, aby pszczoły przyzwyczaiły się do
korzystania tylko z tego źródła wody. Opóźnienie tej czynności moŜe być przyczyną ginięcia
pszczół, a nawet wystąpienia chorób wskutek noszenia wody z duŜej odległości lub
z zanieczyszczonych kałuŜ i ścieków. Od dnia oblotu poidło musi być czynne stale, aŜ do
końca sezonu.

Sygnałem, Ŝe zbliŜa się oblot są prognozy pogody podawane codziennie przez media

(TV,  radio).  Na  1–3  dni  przed  oblotem  moŜna  przystąpić  do  oczyszczania  dennic  z  osypu
zimowego.  Czynność  ta  jest  łatwa  do  wykonania  w  ulach  o  odejmowanych  dennicach  lub
zaopatrzonych  na  jesieni  we  wkładki  dennicowe.  Mając  ule  o  odejmowanych  dennicach
(niektóre  wielkopolskie,  wielokorpusowe),  trzeba  posiadać  jedną  lub  kilka  dennic
zapasowych. Ul taki unosi się wtedy ostroŜnie i przesuwa do przodu, na podstawie ustawia się
zapasową dennicę, a następnie cofa ul, juŜ bez dennicy, na poprzednie miejsce. Przy sprawnej
obsłudze  praca  przy  jednym  ulu  trwa  bardzo  krótko i bardzo nieznacznie niepokoi pszczoły.
Na  wycofanej  dennicy  mamy  obraz  całego  przebiegu  zimowli  rodziny:  ilość  osypu
zimowego,  zasklepów  (zuŜycie  zapasów),  uliczek  (siła  rodziny),  stopień  zawilgocenia
(rys. 1).  MoŜna  tu  teŜ  „odczytać”  ewentualne  nietypowości  zimowli:  rozrzucenie  osypu  po
całej  dennicy  –  oznaka  niespokojnej  zimowli  (bezmatek,  niepokojenie,  choroba);  ślady
bytowania  myszy,  zaperzenie,  spadłe  trutnie  (bezmatek,  matka  trutowa),  wyrzucony  czerw
(brak  mleczka,  brak  pyłku,  choroba),  krople  sfermentowanego  miodu  (wilgoć),  widoczne
pasoŜyty (np. warroza), itp.

Po dokonaniu oceny osypu zimowego zsypujemy go do jakiegoś naczynia, np. wiadra,

aby  po  obsłuŜeniu  wszystkich  pni  spalić  go  lub  głęboko  zakopać.  Takie  postępowanie
zapobiegać  będzie  rabunkom,  roznoszeniu  chorób.  JeŜeli  nie  były  dotąd  pobrane  próbki  do
badań na chorobę sporowcową, bierzemy je teraz z wycofanej dennicy i znakujemy numerami
uli.  Dennicę  naleŜy  zaraz  oskrobać,  w  razie  potrzeby  umyć  i  najlepiej  od  razu  opalić
palnikiem gazowym, gdyŜ wykorzystamy ją pod następny ul.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 1. Dennica ula wielokorpusowego z osypem wycofana przed oblotem wiosennym [opracowanie własne]

Wyjmowanie wkładek dennicowych z osypem najłatwiejsze jest w ulach o wylotach

zajmujących  całą  szerokość  przedniej  ściany.  Usuwa  się  wówczas  na  chwilę  wkładkę
regulującą  szerokość  wylotu  i  wyciąga  wkładkę  dennicową,  najlepiej  na  podstawiony
kawałek  płyty  czy  deski.  Po  zrobieniu  notatek  z  dokonanych  obserwacji  i  pobraniu  próbek
osyp  naleŜy  spalić  razem  z  papierem.  W  ulach  o  mniejszych  otworach  wylotowych
wyjmowanie  wkładki,  tak  jak  i  wściełanie,  musi  odbyć  się  od  góry.  Po  odsłonięciu  górnej
poduszki  i  wyjęciu  bocznej

maty podwaŜa się nieco dłutem (mniej więcej na 2 cm)

zatworomatę  (lub  zatwór),  przytrzymując  ręką,  Ŝeby  nie  odchylała  się  od  pierwszej  ramki,
i usuwamy  papier,  rolując  go  wraz  z  osypem  w  wolnej  przestrzeni  ula.  Wszystkie  prace
staramy  się  wykonywać  szybko,  ale  ostroŜnie  i  bez  niepokojenia  pszczół.  Wcześniejsze
usuwanie osypu nie jest konieczne w pasiekach kilkupniowych, w których bez trudu moŜna to
zrobić w dniu oblotu.

Do oblotu pszczoły przystępują około południa w dzień bezwietrzny, gdy temperatura

powietrza  w  cieniu  utrzymuje  się  w  pobliŜu  10–12°C.  Często  jednak  po  długiej  albo
niesprzyjającej  zimie  pszczoły  przystępują  do  oblotu  wcześniej,  przy  mniej  korzystnej
pogodzie. To samo moŜna odnieść do części pni w kaŜdej pasiece (tych, które gorzej zniosły
zimę).  Jest  to  zazwyczaj  oblot  częściowy,  w  czasie  którego  oczyszczają  się  tylko  pszczoły
zaperzone  i  o  najbardziej  przeładowanym  jelicie  prostym.  Rodziny,  które  pomyślnie
przezimowały, nie spieszą z pierwszym oblotem.

W czasie oblotu pszczelarz powinien znajdować się w pasiece i obserwować zachowanie

się  poszczególnych  rodzin.  Ułatwi  to  ocenę  przezimowania  i  podjęcie  decyzji  co  do
kolejności  najpilniejszych  prac  wiosennych.  Część  pni  moŜe  poza  tym  potrzebować
interwencji  natychmiastowej,  np.  oczyszczenie  wylotu  zatarasowanego  osypem,  ratowanie
rodziny  głodującej  czy  zabezpieczenie  przed  rabunkiem  rodziny  bezmatecznej.  Dobrze  jest
ułatwić  pszczołom  oblot  przez  szersze  otworzenie  wylotów,  a  nawet  chwilowe  usunięcie
całych  wkładek.  Niezwłocznie  jednak  po skończonych lotach wyloty muszą być zwęŜone na
szerokość  2–4  cm,  w  ten  sposób  nie  dopuszcza  się  do  ochłodzenia  gniazd  i  ułatwia  ich
obronę.  Rodzinom,  których  oblot  był  nietypowy,  najbezpieczniej  jest  zmniejszyć  wylot  na
szerokość przejścia tylko jednej pszczoły.

Głównym celem pszczół dokonujących oblotu wiosennego jest opróŜnienie jelita

prostego  z  kału,  nagromadzonego  w  okresie  zimy.  Pszczoły,  które  przetrwały  zimę
pomyślnie,  wychodzą  do  oblotu  gromadnie,  z  energią;  oczyszczają  się  w  powietrzu,
zataczając  duŜe  kręgi  nad  pasieką.  Po  30–40  min.  wracają  do  ula  i  na  wylocie  zapanowuje

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

spokój. JeŜeli dzień jest naprawdę ciepły, po dalszych kilkunastu minutach silna rodzina
zaczyna oczyszczanie dennicy, a czasem nawet przewietrzanie ula.

Jeśli przed wylotem ula pełzają pszczoły o rozdętych odwłokach, wyraźnie zmęczone

osiadają  na  jego  ścianach  i  daszku  albo  brudzą  kałem  deskę  przedwylotową,  naleŜy
podejrzewać  chorobę  sporowcową  (nosemozę)  lub  zaperzenie  spowodowane  nadmiarem
wilgoci  w  ulu.  Rodzina  taka  przedłuŜa  oblot,  a  biorące  w  nim  udział  pszczoły  są  nieliczne,
ocięŜałe, wzlatują niedaleko i z trudem się oczyszczają.

Objawy choroby roztoczowej (akarapidozy) róŜnią się tym, Ŝe oblot jest nie tylko słaby,

ale  teŜ  liczne  pszczoły  charakteryzuje  nienaturalne  rozstawienie  skrzydeł.  Pełzają  one  przed
wylotem,  nie  mogąc wznieść się w powietrze. Utrudniony lot pszczół, ich bezsilne pełzanie,
kręcenie się (kołowanie) przed wylotem, często z jednostronnym przechylaniem ciała w celu
uwolnienia  się  od  pasoŜytów,  widoczne  na  odwłokach  pszczół  pasoŜyty  –  wszystko  to
sygnalizuje występowanie warrozy w danej rodzinie. Chorobę tę naleŜy zgłosić do najbliŜszej
placówki  weterynaryjnej,  by  uzyskać  wskazówki  postępowania  i  niezbędne  leki.  Jest  to
choroba  wyjątkowo  „agresywna”  i  rodziny  nie  leczone  skazane  są  na  całkowitą  zagładę.
Wycofanie  z  dennic  osypu  zimowego  i  obserwacja  wiosennego  oblotu  pszczół  są  pierwszą
okazją w sezonie, by pod tym kątem zlustrować pasiekę i ewentualnie natychmiast rozpocząć
leczenie.

W przypadku z rodzin bezmatecznych lot pszczół jest nierówny, ospały, przebiega

etapami i ciągnie się bardzo długo. Część pszczół chodzi po desce wylotowej i przedniej
ś

cianie ula wtedy, kiedy w innych pniach jest juŜ zupełny spokój, pszczoły mrowią się. Po

skończonym oblocie pszczół w pasiece w pniu bez matki moŜna usłyszeć nierówny, jękliwy
szum i pojedyncze odgłosy pszczół.

Brak lotów i bezsilne staczanie się pszczół z deski wylotowej oznacza głód w rodzinie.
Czasem zdarza się, zwłaszcza jeśli oblot odbywa się w gorszych warunkach pogody, Ŝe

niektóre  rodziny  nie  wychodzą  ze  swoich  uli.  Takie  pnie  najlepiej  jest  przesłuchać.  JeŜeli
pszczoły odzywają się równo i mocno, świadczy to, Ŝe rodziny przezimowały bardzo dobrze
i nie  muszą  spieszyć  się  z  oblotem.  W  małej  pasiece  zostawiamy  je  w spokoju. W duŜej, ze
względu  na  organizację  pracy,  moŜna  sprowokować  takie  rodziny  do  oblotu,  w  celu
zapewnienia  seryjności  dalszych  prac.  Przyspieszenie  oblotu  moŜna  spowodować  przez
wyjęcie wkładki wylotowej, otwarcie daszka, zaniepokojenie pszczół pukaniem, itp.

W pniach, w których pszczoły odzywają się słabo i pojedynczo lub nie odzywają się

zupełnie,  trzeba  zaraz  dokonać  przeglądu.  MoŜe  to  być  rodzina  spadła,  głodna  lub
zdziesiątkowana  przez  jakąś  chorobę.  Pień  ze  spadłą  rodziną  naleŜy  natychmiast  wynieść
z pasieczyska i zabezpieczyć przed zalatywaniem pszczół z innych uli. Rodzinie bardzo słabej
trzeba  zwęzić  otwór  wylotowy  do  minimum.  PoniewaŜ  rodzin  takich  jest  zwykle  w  pasiece
mało,  najlepiej  przejrzeć  je  od  razu,  nawet  gdyby  pogoda  nie  była  ku  temu  najlepsza.
W czasie  przeglądu  usuwa  się  wszystkie  zapleśniałe,  ze  sfermentowanymi  zapasami
i nadliczbowe plastry, gniazdo silnie ścieśnia i bardzo starannie ociepla. Wszystko to pozwoli
słabej rodzinie dotrwać do czasu lepszej pogody, kiedy moŜna ją będzie dołączyć do innej lub
zasilić odkładem. Natychmiastowej interwencji ze strony pszczelarza wymagają równieŜ pnie
głodne.  NaleŜy  wymienić  im  1–2  puste  plastry  na  ramki  z  zapasem,  który  dobrze  jest
częściowo odsklepić, by umoŜliwić pszczołom szybki dostęp do pokarmu. Przy okazji usuwa
się z gniazda plastry nie obsiadane. W braku odpowiednich plastrów z zapasami, moŜna dać
od  góry  na  uliczki  ciasto  miodowo-cukrowe,  miodowo-cukrowo-pyłkowe  a jednocześnie
wpryskać  do  któregoś  z  plastrów  szklankę  ciepłego,  rzadkiego  syropu  lub  syty  (miód
rozpuszczony  w  wodzie).  W  ocenie  oblotu  i  podejmowaniu  pierwszych  decyzji  co  do
postępowania  z  rodzinami  słabszymi  bardzo  pomocne  są  notatki  z  obserwacji  wybranego
przed kilku dniami osypu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W pasiece złoŜonej z malej liczby pni moŜna zdąŜyć dokonać przeglądu wszystkich

gniazd, nie tylko podejrzanych. Natomiast w duŜej w dniu oblotu nie starcza juŜ na to czasu
i z  konieczności  praca  ta  musi  być  odłoŜona  na  jakiś  najbliŜszy  ciepły  dzień  po  oblocie.
Celem  przeglądu  jest  stwierdzenie  obecności  zapasów,  obecności  matki  (czerwiu),
ewentualnych  niedociągnięć  oraz  ogólne  zorientowanie  się  w  stanie  przezimowanej  rodzin.
PoniewaŜ pogoda w tym czasie jest jeszcze bardzo zmienna a dzień krótki, przegląd musi być
dobrze  zorganizowany,  by  w  ciągu  jednego  dnia  moŜna  było  sprawdzić  wszystkie  pnie  w
pasiece.  Następny  odpowiedni  do  dokonania  przeglądu  dzień  moŜe  trafić  się  dopiero  po
2–3  tygodniach.  Pracę  zaczynamy  od  pni,  których  osyp  zimowy  i  oblot  wiosenny  wypadły
w ocenie  najmniej  korzystnie.  Gniazda  rodzin  niebudzących  zastrzeŜeń  przegląda  się  na
końcu.  JeŜeli  nawet  któreś  z  nich  z  braku  czasu  nie  zostanie  przejrzane,  będzie  naleŜało  do
rodziny,  która  na  pewno  w  najbliŜszych  dniach  nie  potrzebuje  naszej  pomocy.  W  czasie
takiego  przeglądu  nie  wykonuje  się  Ŝadnych  prac,  które  nie  są  pilne  i  mogą  być
przeprowadzone  przy  gorszej  pogodzie  lub  po  godzinach  lotu  pszczół.  Do  takich  naleŜy,
np.: wymiana  wilgotnych  mat  ocieplających,  segregacja  wycofanych  plastrów  itp.  Trzeba
tylko  szybko  i  pobieŜnie  obejrzeć  gniazda  i  zanotować  poczynione  obserwacje.  Jedyną
dodatkową  czynnością,  jaką naleŜy przy okazji wykonać, jest usunięcie w razie potrzeby nie
obsiadanych przez pszczoły plastrów. W małej pasiece nie ma oczywiście takiego pośpiechu
i jeŜeli pogoda jest sprzyjająca, moŜna nawet oczyścić ramki i podmieść gniazda.

Przegląd naleŜy rozpocząć od usunięcia ociepleń bocznych, po czym szybko przesuwa

się plastry aŜ do pierwszego z czerwiem. Unoszenie ramek nie jest potrzebne, gdyŜ powoduje
przedłuŜanie  przeglądu  i  ochłodzenie  gniazda.  JeŜeli  stwierdzi  się  obecność  wystarczającej
ilości  zapasów  pokarmu  nad  czerwiem  (centrum  gniazda),  naleŜy  zsunąć  plastry  i  ponownie
ocieplić gniazdo. Dla rodzin, które gorzej zimowały, gniazdo moŜe okazać się teraz za luźne.
W tym wypadku naleŜy wyjąć ramki, które nie są przez pszczoły zajęte. W pniach silnych nie
zachodzi  na  ogół  potrzeba  zwęŜania  gniazd  po  oblocie.  W  słabych  lepiej  o  tej  porze
sformować  gniazdo  zbyt  ciasno,  niŜ  zostawić  o  jeden  plaster  za  duŜo.  Wycofane  plastry
najlepiej zostawić chwilowo w tym samym ulu, w przestrzeni poza matą. Ułatwi to podjęcie
właściwej  decyzji,  co  do  ich  wykorzystania  po  przeglądzie  oraz  usprawni  sam  przegląd.
Odpowiednie  posegregowanie  i  uporządkowanie  wycofanych  plastrów  moŜna  zrobić
w najbliŜszych  dniach,  niekoniecznie  słonecznych  i  ciepłych.  Plastry  z  pokarmem  zabrane
zdrowym rodzinom moŜna będzie podawać w miarę potrzeby głodnym. Natomiast spleśniałe,
z  zapasem  sfermentowanym,  zabrudzone  kałem  oraz  pochodzące  od  rodzin  zaraŜonych
chorobą sporowcową przeznacza się na przetopienie.

W gniazdach niektórych pni moŜe nie być czerwiu. Niekoniecznie muszą to być rodziny

bezmateczne.  Brak  czerwiu  o  tej  porze  moŜliwy  jest  równieŜ  w  rodzinach  słabych,
zawilgoconych, mających zbyt duŜe gniazdo, osłabionych chorobą sporowcową. Czynnikiem
hamującym czerwienie jest trudność w utrzymaniu odpowiedniej temperatury. Po ścieśnieniu
gniazd  i  dodatkowym  ociepleniu  matka  powinna  po  4–5  dniach  rozpocząć  składanie  jaj.
Z ratowaniem  bezmatków  oraz  łączeniem  pni  nadmiernie  osłabionych  musimy  poczekać  do
czasu  nastania  cieplejszych  dni.  Na  razie  trzeba  je  tylko  zabezpieczyć  przed  rabunkami.
W rodzinach głodujących równieŜ moŜe nie być chwilowo czerwiu, jeŜeli jednak pszczoły są
spokojne, moŜna przypuszczać, Ŝe matka znajduje się w gnieździe.

W rodzinach, których wszystkie pszczoły osypały się, naleŜy zawsze podejrzewać

chorobę.  W  związku  z  tym  po  pobraniu  przeznaczonej  do  badania  próbki  martwych  pszczół
naleŜy  cały  osyp  spalić,  a  wszystkie  plastry  przetopić.  Ul  przy  najbliŜszej  okazji  trzeba
odkazić  przez  opalenie  płomieniem  palnika  gazowego,  Ŝeby  nie  stał  się  źródłem
rozprzestrzeniania zarazków.

W trakcie przeglądu trzeba zwracać uwagę na ocieplenie i wygląd samego ula. Ule,

w których stwierdziliśmy wilgotne maty czy poduszki wymagają zaraz po przeglądzie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wymiany. NaleŜy teŜ mieć na uwadze przyszłą wymianę najbardziej brudnych
i zawilgoconych uli.

JeŜeli nie uprzątnęliśmy osypu zimowego wcześniej, bo nie stosowaliśmy wkładek

dennicowych,  robimy  to  w  dniu  oblotu  (odciąŜenie  pszczół,  higiena).  Sposób  wykonywania
tej  czynności  zaleŜy  od  konstrukcji  ula:  z  dna  zmiata  się  zanieczyszczenia  przez  drzwiczki
boczne  lub  wygarnia  martwe  pszczoły  odpowiednią  szufelką  przez  wylot.  Oczyszczanie  dna
z osypu  bezpośrednio  po  oblocie  pszczół  nie  jest  wygodne,  gdyŜ  robotnice  zaczynają  juŜ
sprzątać  i  mogą  być  zmiatane  razem  z  osypem.  Lepiej  robić to wcześnie rano, nim pszczoły
przystąpią  do  pracy.  Podobnie  zresztą  jest  z  wymianą  dennic  i  wyjmowaniem  wkładek
dennicowych na osyp.

W pasiekach zaatakowanych lub zagroŜonych warrozą, bezpośrednio po skończonym

oblocie  lub  w  jednym  z  najbliŜszych  pni,  naleŜy  zastosować  pierwsze  w  sezonie  lecznicze
(diagnostyczne)  odymienie  wszystkich  rodzin  (spalamy  tabletki  Apivarolu),  by  zniszczyć
pasoŜyty nim przejdą z pszczół dorosłych do komórek z czerwiem.

Warunki dobrego rozwoju wiosennego

Wiosenny rozwój rodziny, podobnie jak i zimowla, jest w ogromnym stopniu

uzaleŜniony od prac pielęgnacyjnych jesienią. Pierwszym, więc i najwaŜniejszym warunkiem
jest  tu  właściwe  zazimowanie  pasieki,  które  zostało  obszernie  omówione  w  jednostce
modułowej 321[04].Z4.05 „Przygotowanie pasieki do zimowania”. Po oblocie rozwój będzie
regulowany  intensywnością  czerwienia  matki.  Na  właściwy  jego  przebieg  i  pielęgnację
czerwiu wiosną składają się:
1)  zasoby mleczka,
2)  ogólna siła rodziny,
3)  ilość zapasów pyłku i miodu,
4)  odpowiednia ilość komórek do czerwienia,
5)  warunki atmosferyczne i wziątek.

Zasoby mleczka

Wyjściowa liczba karmicielek na wiosnę, jaką dysponuje rodzina bezpośrednio po

oblocie,  jest  w  zasadzie  sprawą  przesądzoną.  O  to  troszczyliśmy  się  przygotowując  pasiekę
do  zimowli.  W  rodzinach  silnych  i  dobrze  przygotowanych,  które  przetrwały  zimę  mało
wyczerpane,  prócz  jesiennych  pszczół  zdolnych  do  produkcji  mleczka,  są  juŜ  pewne  ilości
młodych  robotnic  z  czerwiu  marcowego.  Ponadto  w  rodzinach  tych  są  bogate  zapasy  ciała
tłuszczowo  –  białkowego,  które  równieŜ  moŜe  być  wykorzystane  w  razie  potrzeby  na
produkcję  mleczka.  Są  to  bardzo  waŜne  czynniki  regulacji  liczby  składanych  dziennie jaj na
wiosnę, gdyŜ decydują o ilości produkowanego w rodzinie mleczka. Tam, gdzie jest go duŜo,
obficie karmiona nim matka moŜe bardzo szybko zwiększać tempo czerwienia, aŜ do granicy
swoich  anatomicznych  i  genetycznych  moŜliwości.  W  rodzinie  o  małej  wyjściowej  liczbie
(lub  jakości)  karmicielek,  po  osiągnięciu  ilości  czerwiu,  jaką  są  one  zdolne  wykarmić,
następuje  zahamowanie  rozwoju.  Dalsze  czerwienie  moŜliwe  tu  będzie  dopiero  po  wyjściu
z komórek  pierwszych  młodych  pszczół,  a  intensywne  składanie  jaj  przez  matkę  rozpocznie
się  z  chwilą  nagromadzenia  w  gnieździe  dostatecznej  liczby  karmicielek  –  po  wyjściu  dwu
lub trzech pokoleń pszczół wiosennych.

Jest rzeczą zrozumiałą, Ŝe pszczelarzowi zaleŜy na tym, by czerwienie wiosenne

wzrastało moŜliwie najszybciej. W jaki sposób moŜe on teraz na to wpłynąć?

Mniej więcej przez około 4 tygodnie po oblocie wymierają stopniowo pszczoły zimowe.

Oszczędzając  ich  siły  i  przedłuŜając  im  Ŝycie  moŜna  przedłuŜyć  okres  pozostawania
w  stadium  karmicielek  młodych  pszczół,  które  musiałyby  je  zastąpić.  Pierwszą  zmierzającą
do  tego  czynnością  pszczelarza  jest  szybkie  uprzątnięcie  osypu  zimowego.  Znaczne  ilości

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

energii  zaoszczędzi  pszczołom  ustawienie  w  słonecznym  i  zacisznym  miejscu  pasieczyska
jednego  łub  kilku  poideł.  Na  kaŜde  1000  karmionych  larw  potrzeba  około  30  g  wody.  Na
pokrycie  tego  zapotrzebowania  pszczoły  muszą  przynieść  do  ula  6,5  tys.  ładunków  wody
dziennie  [5].  JeŜeli  woda  jest  zimna,  wielkość  ładunków  maleje,  zwiększa  się  natomiast
liczba  niezbędnych  lotów  do  poidła.  Przy  duŜej odległości źródła wody od pasieki, pszczoły
tracą  dodatkową  energię  i  czas,  przy  czym  zwiększa  się  liczba  zajętych  tą  pracą  robotnic.
Mogą  teŜ  one,  wskutek  nagłych  zmian  wiosennej  pogody,  łatwo  ginąć  w  drodze.  Dalsza
pomoc  pszczelarza  polega  na  dokładnym  ociepleniu  gniazda  rodziny  pszczelej  w  celu
ochrony  rodziny  pszczelej  przed  nadmierną  utratą  ciepła,  tak  cennego  wiosną.  Od  chwili
dokonania  oblotu  pszczoły  muszą  stałe  utrzymać  temperaturę  34–36°C.  Kosztuje  je  to  teraz
więcej  sił  i  pokarmu  niŜ  w  okresie  zimy,  kiedy  objętość  ogrzewanego  kłębu  była  mała
i chroniła  go  ścisła  otoczka,  a  przeciętna  utrzymywana  w  nim  temperatura  była  stosunkowo
niska.  Aby  łatwiej  było  utrzymać  korzystną  temperaturę  w  ulu,  zaraz  w  dniu  oblotu  lub
w pierwszy ciepły dzień po nim, regulujemy wielkość gniazd. Unikamy teŜ chłodzenia gniazd
przez  zbędne  lub  długo  trwające  przeglądy.  Wnętrze  ula  wraz  ze  znajdującymi  się  w  nim
matami  i  poduszkami  musi  być  bezwzględnie  suche.  Przez  wilgotne  ściany  i  maty  uchodzi
ciepło  kilkakrotnie  szybciej,  przy  czym  ogromne  jego  ilości  pochłania  parowanie  wody,
a usuwanie  pary  wyczerpuje  pszczoły  nie  mniej  niŜ  cięŜka  praca  w  polu.  Wilgotne  maty
i poduszki  naleŜy  zaraz  po  dokonaniu  przez  pszczoły  oblotu  wymienić  na  suche,  a  gdy  się
tylko  ociepli,  jeŜeli mamy taką moŜliwość moŜemy przesiedlić do suchych uli rodziny z uli,
w których stwierdziliśmy zawilgocenie ścian czy dennicy.

Ogólna siła rodziny

Wpływ siły rodziny na jej rozwój wiosenny jest bardzo duŜy i wielostronny. Przede

wszystkim silne rodziny znacznie lepiej znoszą zimę, a więc mają zapewniony lepszy start na
wiosnę. Poza tym mniejszym nakładem energii utrzymują one optymalne dla rozwoju czerwiu
warunki  cieplne  w  gnieździe.  W  pniach  o  dostatecznych  zapasach  miodu  i  pyłku  tempo
czerwienia  wczesnowiosennego  jest  proporcjonalne  do  moŜliwości  utrzymania  w  nich
odpowiedniej  temperatury.  Silne  rodziny  mogą  ogrzać  większą  powierzchnię  plastrów
i szybciej  je  zagospodarować.  Równie  łatwiej  jest  im  zapewnić  najkorzystniejsze  warunki
wyŜywienia  czerwiu.  W  sumie  intensywny  rozwój  silnej  rodziny  moŜliwy  jest  zaraz  po
dokonaniu przez nią oblotu, gdy tymczasem rozwój słabszych rodzin rozpoczyna się znacznie
później, przy czym w tej samej jednostce czasu wychowują one mniej czerwiu.

Szymankiewicz dzieli okres rozwoju wiosennego na dwa etapy:

−

I – stopniowe zastępowanie wymierających pszczół starych przez młode,

−

II  –  szybki  wzrost  siły  rodziny  wskutek  intensywnego  czerwienia  i  nagromadzenia  się
młodych pszczół [5].
Zdaniem  Taranowa,  w  taki  sposób  rozwijają  się  tylko  rodziny  silne.  W  słabszych

natomiast, które z nastaniem wiosny zajmują mniej niŜ 7 plastrów Dadanta, występuje jeszcze
etap  pośredni  –  intensywnego  wzrostu  tempa  czerwienia.  Wszystkie  pszczoły  są  wówczas
zajęte  karmieniem  czerwiu,  a  nagromadzanie  się  młodych  rezerw  następuje  ze  znacznym
opóźnieniem.  Podobnie,  lecz  bardziej  obrazowo,  moŜna  to  przedstawić  następująco;
nagromadzenie się dostatecznej liczby pszczół przed nadejściem pory poŜytków potrzeba:

−

21 dni na wymianę pszczół starych,

−

21 na intensywne czerwienie

−

21 dni na nagromadzenie pszczół rezerwowych

−

dalsze 14 dni potrzebne na „dojrzenie” tej rezerwy do pracy w polu.
W rodzinach silnych okres środkowy pokrywa się z pierwszym, co skraca wiosenny

rozwój z 77 do 56 dni [5].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W warunkach Polski większość pasiek wykorzystuje (lub powinna wykorzystywać)

poŜytki  wczesne.  Przyspieszanie  rozwoju  w  tych  pasiekach  jest,  więc  konieczne  i  naleŜy
dąŜyć  do  posiadania  wiosną  tylko  rodzin  silnych,  które  od  pierwszych  dni  wiosny  mają
korzystne  warunki  czerwienia.  Rodziny  słabe,  które  źle  przezimowały,  naleŜy  jak
najwcześniej  łączyć  w  rodziny  o  pełnej  sile.  Łączone  z  opóźnieniem  nigdy  nie  dorównują
tym, które miały korzystny start wiosenny od samego oblotu.

Ilość zapasów pokarmu węglowodanowego i białkowego

Dalszym czynnikiem dobrego wiosennego rozwoju rodziny są odpowiednie zapasy

pokarmu w ulu. Wiosną ilość pokarmu węglowodanowego nie powinna być w nim mniejsza
niŜ  5–7  kg.  Jest  to  ilości,  poniŜej  której  rodziny  przy  złej  pogodzie  zaczynają  oszczędzać
pokarm  i  ograniczać  się  w  rozwoju.  W  śród  pszczelarzy  zaczyna  dominować  tendencja  do
pozostawiania  rodzinom  jeszcze  większych  zapasów,  nawet  kilkunastu  kilogramów.  Tak
obfite  zapasy  w  silnych  pniach  zapewniają  ciągłość  intensywnego  rozwoju  wiosną  bez
względu na przebieg pogody.

W kwietniu zapotrzebowanie rodziny na pokarm węglowodanowy dochodzi do 10–12 kg.

Zapotrzebowanie  w  maju  jest  około  dwukrotnie  większe,  w  znacznym  jednak  procencie
pokryte  przez  przybytki  nektaru  zebranego  z  pola.  Przy  sprzyjającej  pogodzie  pierwsze
przybytki nektaru w ulu mamy równieŜ w kwietniu. W okolicach więc o bogatych poŜytkach
kwietniowych  pozostawimy  zapasy  mniejsze  (5–7  kg),  a  w  ubogich  –  znacznie  większe
(8–10  kg).  Dostosowanie  zaopatrzenia  rodzin  w  wiosenne  zapasy  do  lokalnych  warunków
poŜytkowych  jest  konieczne.  Dawanie  bowiem  nadmiernych  ich  ilości  zwiększa  pojemność
gniazda (co o tej porze roku nie jest wskazane) lub moŜe ograniczyć miejsce przeznaczone do
czerwienia.

Zapasy gwarantujące rodzinom rozwój wiosenny powinny znajdować się w ulach juŜ

w okresie  jesieni  poprzedniego  roku.  JeŜeli  jednak  w  niektórych  rodzinach  wystąpią  po
oblocie  niedobory  pokarmu,  naleŜy  je  natychmiast  uzupełnić.  Nawet  najkrótsza  głodówka
w tym czasie bardzo silnie odbija się na ciągłości składania przez matkę jaj i rzutuje na tempo
rozwoju  rodzin.  Najlepiej  podać  głodnym  pniom  zapasowe  plastry  z  poszytym  pokarmem.
W przypadku  braku  ich  dajemy  rodzinom  ciasto  miodowo-cukrowe  lub  gotowy  pokarm
Apifondę.  Pokarm  stały  umieszczamy  na  powałce  i  rozsuwamy  1–2  uliczki,  aby  pszczoły
miały  dobry  dostęp  do  tego  poŜywienia.  Musimy  teŜ  pamiętać  o  dobrym  ociepleniu  tak
poddanego  pokarmu.  Gorszym  rozwiązaniem  jest  poddanie  w  1–2  dawkach  syrop  cukrowy
sporządzony  z  3  części  cukru  i  2  części  wody.  Pobieranie  syropu  wiosną  i  jego  przeróbka
znacznie obciąŜą robotnice, od których długowieczności zaleŜy tempo rozwoju rodzin.

Niemniej waŜnym czynnikiem, niezbędnym do normalnego rozwoju pszczół w okresie

wiosennym  są  bogate  zapasy  pokarmu  białkowego  w  gniazdach. Praktycznie podchodząc do
tego  problemu  w  gnieździe  powinny  się  znajdować  przynajmniej  2  plastry  z  pierzgą.
Potrzebne  są  tak  duŜe  zapasy,  poniewaŜ  musimy  liczyć  się  z  faktem,  Ŝe  w  okresie  wczesnej
wiosny  normalnym  zjawiskiem  są  tygodniowe  albo  dłuŜsze  ochłodzenia  i  pszczoły  w  ogóle
nie  wychodzą z uli i nie przynoszą świeŜego pyłku, a i w pogodne dni ilości przynoszonego
pyłku  są  niewielkie;  zaspokajają  one  najwyŜej  potrzeby  bieŜące.  Są  to  powody,  dla  których
wiosenny  zapas  pyłku  w  gnieździe  naleŜy  uwaŜać  za  podstawowy  warunek  normalnego
rozwoju  rodzin.  W  razie  braku  rezerw  kaŜda  przerwa  w  wiosennym  zbiorze  pyłku  ujemnie
odbija się na ciągłości i intensywności czerwienia, a więc takŜe na terminie dojścia rodzin do
pełnej  siły  przed  nadejściem  pory  poŜytków.  Tu  naleŜy  jeszcze  podkreślić,  Ŝe  Ŝaden
z czynników intensywnej nieśności matek wiosną nie oddziałuje na zahamowanie rozwoju tak
radykalnie, jak właśnie głód pyłkowy. W wielu okolicach jest on główną przyczyną wolnego
dochodzenia  rodzin  do  siły.  NaleŜy  więc  zrewidować  stosowane  tam  dotychczas  metody
gospodarki i znaleźć w sezonie okres przewidziany na gromadzenie plastrów z pierzgą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odpowiednia ilość komórek do czerwienia

Bezpośrednio po oblocie liczba składanych przez matkę jaj jest niewielka, a wolnych

komórek w plastrach duŜo, nie powinno więc brakować miejsca do czerwienia. JeŜeli jednak
ul  po  zimie  okazał  się  wilgotny,  a  zapasy  pokarmu  węglowodanowego  sfermentowane  lub
dolne  części  plastrów  i  pierzga  spleśniałe,  procent  nadających  się  do  zaczerwiania  komórek
będzie  niski.  Odpowiednie  ich  przygotowanie  moŜe  przy  tym  wymagać  duŜego  wysiłku  od
pszczół  oraz  pewnego  okresu  czasu.  Wskutek  więc braku plastrów, które nadawałyby się do
zaczerwienia  od  zaraz  i  na  większej  przestrzeni,  moŜe  nastąpić  zahamowanie  rozwoju
rodziny.  Przy  wiosennym  wglądzie  do  gniazd  naleŜy  zatem  zwrócić  szczególną  uwagę  na
zawilgocone  lub  zabrudzone  kałem  ule  i  ewentualnie  wymienić  rodzinom  po  2–3  plastry,
dając w zamian czyste i ładnie odbudowane.

Z chwilą, kiedy tempo czerwienia matek wzrośnie do tysiąca i więcej jaj dziennie, zła

jakość plastrów moŜe być powaŜnym hamulcem rozwoju rodzin, podobnie zresztą, jak
i niewłaściwy układ gniazd.

Na złoŜenie 1 jaja matka potrzebuje około 40 sekundy. Po zaczerwieniu 20–40 komórek

przerywa ona składanie jaj w celu nabrania sił i przyjęcia pokarmu, po czym składa następną,
podobną  ich  porcję.  Osiągnąwszy  takie  tempo  czerwienia  moŜe  ona  złoŜyć  w  ciągu  doby
około  2100  jaj  [6]. JeŜeli plastry są w złym stanie, matka traci duŜo czasu na wyszukiwanie
odpowiednich  do  zaczerwienia  komórek  i  wówczas  czas  potrzebny  jej  na  złoŜenie  tej  samej
liczby jaj moŜe 2–3-krotnie się przedłuŜyć. W rezultacie zamiast 2100 składanych dziennie jaj
matka  złoŜy  ich  1000  czy  700  sztuk.  W  okresie  21–24  dni  potrzebnych  na  to,  by  te  same
komórki mogły być zaczerwione ponownie, rodzina posiadająca plastry złej jakości wychowa
o 15 do 24 tys. sztuk czerwiu mniej niŜ zaopatrzona w dobre plastry [6].

Poza tym matka zaczerwia tylko plastry juŜ „zagospodarowane”. Zagospodarowanie to

przebiega  znacznie  szybciej  w  gniazdach  złoŜonych  z  pełnowartościowych  plastrów
i naturalnie  gęściej  obsiadanych  przez  pszczoły.  W  tych  pniach,  w  których  liczba  komórek
była  dobrze  dobrana  do  siły  rodziny,  temperatura  nowo  dodanego  plastra  ustalała  się  na
poziomie  34°C  juŜ  po  1  dobie,  tak  Ŝe  zaraz  był  on  zaczerwiany.  W  gniazdach  zbyt  luźnych
wahania  temperatury  plastra  ciągnęły  się  czasem  przez  całe  tygodnie,  a  w  konsekwencji
plaster  pozostawał  bez  czerwiu  lub  był  zagospodarowany  z  wielkim  opóźnieniem  [5].  Nie
moŜna  więc  wyrównywać  zlej  jakości  plastrów  ich  liczbą.  Gniazdo,  zwłaszcza  wczesną
wiosną i w pniach słabszych, musi być odpowiednio ścieśnione, a dodawanie plastrów moŜe
następować  dopiero  po  pełnym  zajęciu  wszystkich  w  dotychczasowej  pojemności  gniazda.
W pniach  bardzo  silnych  oraz  w  okresie  ustalenia  się  juŜ  cieplejszej  pogody  poszerza  się
gniazda mniej ostroŜnie. Często w bardzo silnej rodzinie matka czerwi tym intensywniej, im
więcej znajduje się w gnieździe pustych plastrów, ustawionych obok siebie. Prawdopodobnie
to  m.in.  jest  przyczyną  lepszego  rozwoju  rodzin  w  ulach  wielokorpusowych  [3].  W  ulach
tych,  po  stwierdzeniu,  Ŝe  w  większości  plastrów  górnego  korpusu  znajduje  się  juŜ  czerw
kryty,  przestawia  się  go  na  dennicę,  a  dotychczasowy  dolny  ustawia  jako  drugi  od  dołu.
Matka  zawsze  przechodzi  z  czerwieniem  do  góry,  gdzie  łatwiej  o  utrzymanie  odpowiedniej
temperatury. Według badań Ostrowskiej (Siejnik) przestawienie korpusów nie zmienia układu
temperatur  w  ulu  wielokorpusowym  jako  całości.  Plastry  górnego  korpusu  zostają  więc
szybko zagospodarowane przez pszczoły i matka zyskuje kolejne 7-8 plastrów nadających się
do czerwienia [5].

Z chwilą stwierdzenia pierwszych przybytków nektaru trzeba zwracać uwagę, czy

w gniazdach  jest  dość  miejsca  na  jego  rozlewanie,  a  czasem  i  gromadzenie.  Dotyczy  to
szczególnie  okolic  bogatych  w  wierzby  i  klony.  Przeoczenie  większych  kilkudniowych
przybytków  moŜe  stać  się  przyczyną  niepotrzebnego  zahamowania  rozwoju  rodzin,  którego
następstwem będzie rozwój wprawdzie bardzo intensywny, ale juŜ o klika dni opóźniony. Od
momentu  rozpoczęcia  wypacania  wosku  przez  pszczoły,  dodatkową  podnietą  do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

intensywnego rozwoju jest podawanie rodzinom ramek z węzą. W okresie tym matki bardzo
chętnie zaczerwiają plastry świeŜo odbudowane.

Warunki atmosferyczne i wziątek

Umiarkowany dopływ nektaru do ula wpływa na zwiększenie ilości składanych dziennie

jaj o kaŜdej porze sezonu. Wiosną, w okresie niepodzielnie panującego w rodzinach instynktu
rozmnaŜania,  oddziaływanie  to  jest  szczególnie  wyraźne.  Niestety,  rzadko  spotykamy
w naturze roślinność, która dostarczyłaby wziątku zaraz po dokonaniu przez pszczoły oblotu.
Dodatkowo  w  okresie  wczesnej  wiosny  zawodną  jest  równieŜ  pogoda,  dlatego  teŜ
w naturalnych  warunkach  najintensywniejsze  tempo  nieśności  matki  osiągają  dopiero
w końcu  maja  lub  nawet  w  początku  czerwca,  po  ustaleniu  się  ciepłej  pogody  i  rozwinięciu
się  większej  ilości  roślin  poŜytkowych.  JeŜeli  więc  chcemy  mieć  rodziny  gotowe  do  zbioru
miodu  towarowego  juŜ  z  rzepaku  ozimego  czy  akacji,  nie  moŜna  czekać  na  naturalny  tok
rozwoju  rodzin  –  konieczne  staje  się  jego  przyspieszanie.  Przy  zachowaniu  moŜliwie
optymalnego  poziomu  wszystkich  omawianych  juŜ  wyŜej  czynników  dobrego  rozwoju
wiosennego,  wczesne  rozczerwienie  się  matek  najłatwiej  moŜna  osiągnąć  przez  stworzenie
złudzenia przypływu nektaru do ula (podkarmianie).

Gdy wiosna jest pogodna i ciepła, rozwój rodzin jest zawsze intensywniejszy niŜ

w wypadku  przeciągających  się  chłodów.  Ale  na  jakość  pogody  nie  mamy  niestety  wpływu.
ToteŜ  przy  niekorzystnym  układzie  wiosennej  pogody  naleŜy  znacznie  więcej  uwagi
poświęcić pasiece i szczególnie troskliwie dbać o zapewnienie wszystkich innych warunków
dobrego rozwoju, jak zapasy pokarmu węglowodanowego i pyłku, ocieplenie, siła rodzin, itp.
Pozwoli  to  zmniejszyć  w  pewnym  stopniu  nie  sprzyjający  rozwojowi  rodzin  wpływ  pogody
i szybciej  wyrównać  jego  tempo  zaraz  po  ociepleniu.  W  większości  rejonów  kraju  kapryśna
pogoda w okresie wiosny jest regułą dla miejscowego klimatu. Wszędzie tam naleŜy zimować
tylko  silne  rodziny,  które  w  znacznie  mniejszym  stopniu  naraŜone  są  na  ujemny  wpływ
niekorzystnych czynników zarówno w czasie zimowli, jak i w okresie rozwoju wiosennego.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak naleŜy zachowywać się na pasieczysku, aby zmniejszyć do minimum ryzyko

poŜądlenia?

2. W jaką odzieŜ ochronną powinien być wyposaŜony pszczelarz podczas pracy przy

pszczołach?

3. Jakie czynności powinien wykonać pszczelarz przed pierwszym oblotem wiosennym

rodzin pszczelich?

4.  Na jakie kryteria naleŜy zwrócić uwagę przy ocenie stanu rodzin po zimowli?
5.  W jaki sposób moŜna dokonać oceny siły rodzin wiosną?
6.  Jakie warunki trzeba zapewnić by rodziny wiosną rozwijały się prawidłowo?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj przegląd rodzin pszczelich zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin

pszczelich,

3)  ubrać odzieŜ ochrony indywidualnej pszczelarza,
4)  zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,
5)  rozpalić podkurzacz z zachowaniem zasad przeciwpoŜarowych,
6)  przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich,
7)  zapisać wszystkie wykonywane czynności w rodzinach pszczelich w karcie ula i ksiąŜce

pasiecznej,

8)  wygasić podkurzacz po zakończeniu pracy,
9)  wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu pracy,
10)  zaprezentować pracę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

rodki ochrony indywidualnej pszczelarza (kapelusz pszczelarski, bluza i spodnie

pszczelarskie lub kombinezon pszczelarski, rękawice pszczelarskie),

−

podstawowy sprzęt pszczelarski (podkurzacz, dłuto pszczelarskie, szczoteczka
pszczelarska),

−

rodziny pszczele,

−

przybory do pisania,

−

ksiąŜka pasieczna i karty uli.

Ćwiczenie 2

Dokonaj oceny stanu rodzin pszczelich po zimowli.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin

pszczelich,

3)  zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,
4)  przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich,
5)  ocenić  stan  rodzin  pszczelich  po  zimowli  i  zapisać  wyniki  w  karcie  ula  i  ksiąŜce

pasiecznej,

6) zaprezentować pracę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

podstawowy sprzęt pszczelarski,

−

sprzęt ochrony osobistej pszczelarza,

−

przybory do pisania,

−

ksiąŜka pasieczna i karty uli,

−

rodziny pszczele.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Dokarmianie i podkarmianie rodzin pszczelich wiosną. Dokonaj oceny ilości pokarmu,

jaki pozostał rodzinom po zimowli a następnie dokonaj dokarmienia rodzin, które posiadają
go mało. Zaplanuj podkarmianie rodzin pszczelich wiosną.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin

pszczelich,

3)  zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,
4)  przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich,
5)  ocenić  ilość  i  jakość  pokarmu  w  poszczególnych  rodzinach  pszczelich  i  zapisać  wyniki

w karcie ula i ksiąŜce pasiecznej,

6)  przeprowadź dokarmianie rodzin głodnych ciastem miodowo-cukrowym,
7)  zaplanować podkarmianie pobudzające dla wszystkich rodzin w pasiece szkolnej,
8)  sporządzić zapotrzebowanie na surowce potrzebne do dokarmiania i podkarmiania rodzin

pszczelich,

9) zaprezentować pracę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

podstawowy sprzęt pszczelarski,

−

sprzęt ochrony osobistej pszczelarza,

−

przybory do pisania,

−

ksiąŜka pasieczna i karty uli,

−

stanowisko do wyrobu ciasta miodowo cukrowego,

−

arkusz papieru formatu A4,

−

rodziny pszczele.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) analizować warunki dobrego rozwoju wiosennego?

2) ocenić ogólną siłę rodziny pszczelej?

3) dopasować wielkość gniazda do aktualnej siły rodziny?

4) określić ilość pokarmu znajdującą się w gnieździe rodziny pszczelej?

5) ocenić zasoby bazy poŜytkowej w najbliŜszym otoczeniu pasieki?

6) stosować zasady BHP w pracy przy pszczołach?

7) korzystać z podkurzacza zgodnie z zasadami BHP?

8) usunąć w sposób prawidłowy Ŝądło z ciała?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Główny przegląd wiosenny i metody przyspieszania rozwoju

wiosennego rodzin pszczelich

4.2.1. Materiał nauczania

Główny przegląd wiosenny

Bardzo często wgląd do rodzin pszczelich wykonany bezpośrednio po ich oblocie nie dał

nam  pełnej  oceny  pni,  lecz  jedynie  pozwolił  zorientować  się,  jak  przetrwały  trudny  okres
zimowli.  Gdy  więc  tylko  pogoda  ustali  się  i  temperatura  powietrza  dojdzie  do  15–16°C
w cieniu,  w  cichy  bezwietrzny  dzień  robimy  szczegółowy  przegląd  rodzin  zwaną  głównym
przeglądem wiosennym. Celem tego zabiegu jest:
1)  ocena aktualnej siły rodzin,
2)  ocena czerwiu i jakości matek,
3)  ocena zdrowotności rodzin,
4)  stwierdzenie stanu zapasów,
5)  regulacja wielkości gniazd,
6)  oczyszczenie ramek i uli.

Dobrze byłoby, Ŝeby ten przegląd wykonywać w czasie trwania choćby niewielkiego

poŜytku, gdyŜ przy całkowitym rozbieraniu gniazd w okresie bezpoŜytkowym łatwo
o wywołanie rabunku. Pszczoły rabujące, oprócz przeszkadzania

w pracy, mogą groźnie

zaatakować rodziny słabsze czy bezmateczne oraz stać się niebezpiecznymi roznosicielami
chorób.

Przegląd ten, rozpoczynamy od rodzin najsłabszych. PoniewaŜ mogą być wśród nich

rodziny chore, po skończeniu przeglądu kaŜdej rodziny myjemy dokładnie ręce (gorąca woda,
mydło,  spirytus  denaturowany),  a  dłuto  i  inny  sprzęt  opalamy  np.  płomieniem  palnika
gazowego.  Jest  to  mniej  pracochłonne  i  bardziej  ekonomiczne  niŜ  leczenie  coraz  większej
liczby  pni  w  pasiece  oraz  stały  spadek  jej  wydajności.  Plastry  wycofane  z  pni  chorych  lub
podejrzanych najlepiej pozostawić w ich ulach poza matami, Ŝeby w pośpiechu nie dostały się
między  zdrowe  plastry  i  do  innych  rodzin.  Posegregujemy  je  dopiero  po  skończonym
przeglądzie. W stosunku do pni zdrowych i silnych zachowywanie podobnych ostroŜności nie
jest oczywiście potrzebne.

Ze względu na pracochłonność omawianego przeglądu inaczej musi być on

zorganizowany  w  pasiece  małej,  niŜ  w  liczącej  kilkadziesiąt  pni.  Aby  ułatwić  sobie  dalsze
prace,  przeglądy  musimy  wykonać  w  całej  pasiece  moŜliwie  szybko  w  ciągu  1–3  dni.
Nadmierne  przeciąganie  jest  niebezpieczne,  gdyŜ  moŜe  nastąpić  dłuŜej  trwająca  zmiana
pogody,  a  w  takim  wypadku  ocena  reszty  rodzin  dokonana  po  upływie  10  czy  12  dni  nie
będzie juŜ porównywalna ze stanem pni sprzed tego okresu. W duŜej pasiece z konieczności
zatem  odkładamy  na  pierwsze  ciepłe  dni  po  przeglądzie  prace  związane  z  przesiedlaniem
rodzin do czystych uli, dokładnym oczyszczeniem ścian i dennic itp.

Ocena aktualnej siły rodzin

Określając siłę rodziny bierzemy pod uwagę liczbą plastrów obsiadanych przez pszczoły

„na czarno”. Do bardzo silnych zaliczamy rodziny, które w tym czasie zajmują 6–8 plastrów
w  ulach  Dadanta  (8–11  wielkopolskich).  Rodziny  średnie  pod  względem  siły  zajmują
4–5  plastrowe  gniazdo  w  ulach  Dadanta  lub  odpowiednio  6–7  plastrów  w  ulach
wielkopolskich.  Rodziny  obsiadające  mniej  niŜ  4  plastry  Dadanta  (mniej  niŜ
6 wielkopolskich)  zaliczamy  do  słabych.  W  ulach  wielokorpusowych  silne  i  bardzo  silne
rodziny zasiedlają obydwie kondygnacje, przy czym w dolnej powinien znajdować się czerw
głównie kryty, w górnej zaś 2–3 plastry z larwami i jajami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dokonanie podziału rodzin na silne, średnie i słabe bardzo ułatwi nam dalszą ich

pielęgnację. Rodziny słabe trzeba będzie łączyć ze słabymi lub średnimi w celu stworzenia im
korzystniejszych warunków rozwoju. Silne i bardzo silne będą wymagały wcześniejszego
poszerzania gniazd i kontroli pojawienia się nastroju rojowego. Wcześniej teŜ rozpoczną
wypacanie wosku.

Ocena czerwiu i jakości matki

Oceniając czerw zwracamy uwagę nie tylko na jego ilość, lecz i jakości. W silnych

rodzinach powinno być teraz 4 do 5 plastrów Dadanta z czerwiem, w tym około połowa zajęta
przez  larwy  i  jaja.  W  ulach  wielkopolskich  czerw  zajmuje  6–7  plastry.  JeŜeli  nie  ma
najmłodszych  larw  i  jaj,  naleŜy  zwrócić  uwagę  na  zachowanie  się  pszczół,  gdyŜ  moŜe  to
sugerować  bezmateczność  rodziny.  W  bezmatku  pszczoły  są  niespokojne  i  podraŜnione,
mrowią  się  i  z  reguły  są  bardzo  często  rabowane.  Całkowitą  pewność,  Ŝe  rodzina  straciła
matkę  moŜe  dać  wieczorne  przesłuchanie  podejrzanej  rodziny.  Bezmatek  po  zaniepokojeniu
huczy  długo,  jękliwie  i  nierówno,  przy  tym  dają  się  słyszeć  pojedyncze  odgłosy  zawodzenia
pszczół.  Jeśli  przerwa  w  czerwieniu  nastąpiła  w  rodzinie  tylko  z  powodu  braku  pokarmu,
małej  siły  czy  wilgoci  i  chłodu,  na  centralnym  plastrze  gniazda  znajdują  się  wypolerowane
komórki,  przygotowane  do  czerwienia;  pszczoły  zachowują  się  spokojnie.  W  takim  pniu  po
uzupełnieniu zapasów, ścieśnieniu i odpowiednim ociepleniu gniazda matka powinna za kilka
dni rozpocząć składanie jaj.

O jakości matki świadczy wygląd czerwiu. Dobra matka składa jaja do komórek

pszczelich zwarcie, zataczając regularne kola lub elipsy. Na środkowych plastrach mogą być
widoczne  kolejno  następujące  po  sobie  kręgi  czerwiu  krytego,  larw  i  jaj.  W  skrajnych
plastrach  gniazda  powinny  przewaŜać  jaja  i  larwy;  jest  to  dowód  poŜądanego w tym okresie
u matki  wzrostu  tempa  czerwienia.  Czerw  rozstrzelony,  w  róŜnym  wieku  w  sąsiednich
komórkach,  pochodzi  od  matek  o  małej  wartości  uŜytkowej.  Do  plastra  z  komórkami
pszczelimi  składają  one  równieŜ  zaplemnione  jaja  dające  trutnie.  Badania  Woykego
wykazały,  Ŝe  robotnice  zjadają  wylęgłe  z  nich  larwy  trutowe;  uwolnione  komórki  pozostają
wtedy  puste  albo  są  zaczerwiane  uzupełniająco  [5].  Matki  trutowe  dają  czerw  tzw.  garbaty,
z którego  wychodzą  małe  i  słabo  wykształcone  trutnie.  Czasem  spotyka  się  czerw  garbaty
między  komórkami  larw  pszczelich.  Czerw  taki  moŜe  pochodzić  od  matek  starych  lub
niedostatecznie  unasiennionych.  Jeśli  w  ulu  znajduje  się  czerw  tylko  trutowy  (w  komórkach
trutowych  i  pszczelich),  nieregularny,  rozrzucony  po  kilku  plastrach  i  w  róŜnych  jego
partiach,  a  w  komórkach  moŜemy  zauwaŜyć  złoŜone  po  kilka  jajeczek,  często  na  ścianach
bocznych komórek, świadczy to, Ŝe czerwią pszczoły trutówki.

W czasie szczegółowego przeglądu gniazd najczęściej udaje się na jednym z plastrów

gniazdowych  spotkać  matkę.  Wówczas  trzeba  ocenić  ją  równieŜ  wzrokowo.  Oceniamy  jej
wielkość  i  wygląd,  jakiego  koloru  ma  znaczek (jeśli była wcześniej znakowana). Dobrze teŜ
jest  poszukać  matki  w  rodzinach,  w  których  brak  czerwiu  krytego,  larw  czy  jaj.  Nie  jest  to
trudne, poniewaŜ dotyczy przewaŜnie rodzin słabych.

Rodzinom, w których została stwierdzona obecność wadliwych lub słabych jakościowo

matek, naleŜy moŜliwie najszybciej wymienić je na zapasowe, a jeŜeli siła tych rodzin nie
rokuje pręŜnego rozwoju, trzeba łączyć je z rodzinami mającymi pełnowartościową matkę.
Przy planowaniu łączeń trzeba zwracać uwagę na zdrowotność pni; nigdy nie łączy się rodzin
chorych ze zdrowymi.

Ocena zdrowotności rodzin

Główny przegląd wiosenny jest pierwszym w sezonie związanym z dokładnym

rozebraniem całego gniazda i obejrzeniem wszystkich plastrów. Stwarza więc bardzo
dogodne warunki wnikliwej obserwacji pszczół i czerwiu. Do najczęściej spostrzeganych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

chorób wiosną zalicza się chorobę sporowcową – nosemozę, chorobę roztoczową –
akarapidozę, zgnilca, głównie łagodną jego formę i oczywiście warrozę.

Podejrzenie o silne zaatakowanie rodziny chorobą sporowcowi – nosemozą budzi

gwałtowne  jej  osłabienie  od  czasu  dokonania  oblotu.  Pszczoły  chodzą  po  plastrach  leniwie,
siadają na daszku, zewnętrznych ścianach ula, ubraniu pszczelarza. Na trawie przed wylotem
widać  zmęczone  zbieraczki  wracające  z  pola.  Czasem  w  gnieździe  brak  jest  czerwiu,  mimo
obecności  matki,  lub  jest  tylko  czerw  starszy,  bo  chora  matka  juŜ  po  oblocie  zginęła.
W rodzinie takiej spotyka się zwykle ślady zaperzenia.

W rodzinie opanowanej przez chorobę roztoczową – akarapidozę równieŜ następuje

ubytek pszczół lotnych, a najsilniej zaatakowane robotnice spadają z deski wylotowej nie
mogąc wzbić się w powietrze. Mają one charakterystycznie wykręcone skrzydełka, które po
lekkim nawet pociągnięciu łatwo odpadają.

Podejrzenie o kiślicę (forma łagodna zgnilca) budzi zamierający czerw otwarty,

nienaturalnie  ułoŜony  w  komórkach.  Zamieranie  czerwiu  moŜe  zdarzać  się  równieŜ
w zdrowych rodzinach, ale gwałtownie osłabionych. Wtedy zamierają tylko larwy znajdujące
się  w  dolnej  części  plastra,  gdzie  pszczoły  nie  zdołały  utrzymać  odpowiedniej  temperatury.
W kaŜdym  jednak  wypadku  wystąpienia  jakiejkolwiek  zmiany  w  wyglądzie  czerwiu  czy
pszczół  dorosłych  najwłaściwszym  postępowaniem  jest  wysłanie  próbek  do  badań
mikroskopowych.

Regulacja wielkości gniazd

Podczas głównego przeglądu wiosennego, drugi juŜ raz w tym sezonie, sprawdzamy

dopasowanie wielkość gniazd do siły rodziny i w miarę potrzeby ujmujemy 1 czy 2 plastry.
W rodzinach silnych i dobrze przygotowanych do zimowli nie zachodzi na ogół potrzeba
ś

cieśniania gniazd na wiosnę. Ale u słabszych lub chorych, gdzie zimowla przebiegała mniej

pomyślnie, a wiosną wyginęło sporo pszczół lotnych, gniazda będą teraz zbyt obszerne.

Przy ścieśnianiu gniazd w tym okresie lepsze jest raczej nadmierne ograniczenie ich

wielkości niŜ pozostawienie o jeden plaster za duŜo. Z badań wykonywanych przez Zdanową
wynika, Ŝe w maju, przy średniej temperaturze miesiąca 13°C, pszczoły w dobrze ułoŜonym
gnieździe zuŜywają na jego ogrzanie około 2,7 kg miodu. Jeśli jest w nim zbyt duŜo plastrów,
ilość  ta  moŜe  wzrosnąć  ponad  dwukrotnie,  a  proporcjonalnie  do  zuŜycia  miodu  wzrasta
równieŜ  eksploatacja  samych  pszczół  i  to  w  rodzinach,  w  których  jest  ich  najmniej  i  które
znajdują  się  w  gorszej  kondycji  [5].  Na  ogół  pozostawia  się  teraz  w  gnieździe  tylko  plastry
zaczerwione  i  po  jednym  plastrze  osłonowym  z  zapasami  pokarmu  (są  to  plastry  skrajne).
W pniach z małą ilością pszczół dobrze jest przynajmniej jedną z ramek osłonowych wycofać
za  zatwór.  W  bardzo  silnych  pniach  moŜna  pozostawić  1–2  dodatkowe  plastry  na  czerw.
Umieszczamy je po obu bokach właściwego gniazda, gdyŜ rozerwanie o tej porze kuli czerwiu
utrudnia pszczołom utrzymanie odpowiedniej temperatury i pielęgnację larw.

NiezaleŜnie od dostosowania wielkości gniazda do siły rodziny ponownie naleŜy je

starannie z boków i góry ocieplić. Poduszki i maty ocieplające pozostają w ulach aŜ do
chwili, kiedy zajdzie konieczność zwolnienia miejsca podczas dalszego poszerzania gniazd.

Stwierdzenie stanu zapasów

Podczas głównego przeglądu wiosennego oceniamy szacunkowo zapasy pokarmu

węglowodanowego. Wyceniamy go „na oko”, licząc wszystek pokarm na ramkach
w gnieździe i ewentualnie pozostawiony do dyspozycji rodziny za zatworem przyjmując, Ŝe
1 dm

obustronnie poszytego plastra z zapasem waŜy od 30 dag do 33 dag. Ilość miodu

powinna być teraz na tyle obfita, aby wystarczyła do pierwszego większego wziątku.
Zapotrzebowanie rodziny w maju jest bardzo duŜe, gdyŜ jest to miesiąc wychowu największej
ilości czerwiu w sezonie. Rodzina w tym czasie na własne potrzeby zuŜywa około 20 kg

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pokarmu  węglowodanowego.  Jednak  maj  jest  miesiącem  kwitnienia  wielu  roślin
poŜytkowych,  dlatego  znaczny  procent  zapotrzebowania  zostanie  pokryty  przez  wziątek
dostarczony  przez  zbieraczki  –  tym  większy,  im  silniejsze  są  rodziny  oraz  lepsze  warunki
pogody.  W  tym  więc  okresie  pszczelarz  pozostawia  rodzinom  tylko  rezerwę  pokarmową,  na
wypadek  dłuŜszej  niepogody  lub  chwilowego  braku  roślin  poŜytkowych.  W  czasie
dokonywania  przeglądu  pni  w  połowie  kwietnia  zapasy  jednej  rodziny  powinny  wynosić
około  7–8  kg,  pod  koniec  kwietnia  lub  na  początku  maja  4–6  kg.  Wielkości  te  korygujemy
stosownie  do  pogody  i  ilości  poŜytków  w  danej  okolicy,  pamiętając,  Ŝe  zapas  mniejszy  niŜ
4 kg  moŜe  być  przyczyną  wcześniejszego  zahamowania  czerwienia  matek.  W  maju  jest  to
równoznaczne z przyspieszeniem powstawania nastroju rojowego w rodzinach i osłabieniem
ich  potencjału  roboczego  przed  wystąpieniem  poŜytku.  Ewentualne  braki  w  zapasach  trzeba
zaraz po przeglądzie uzupełnić.

Majowe przybytki pyłku w gniazdach są na ogół dostatecznie obfite i tylko rodziny słabe

(niewielka ilość zbieraczek) mogą odczuwać jego niedobór. Ale kwietniowe zapotrzebowanie
rodziny na pierzgę powinno znaleźć pokrycie w zapasach z ubiegłego sezonu (w plastrach
gniazdowych). Nie dotyczy to tylko okolic wyjątkowo bogatych w wiosenne rośliny
pyłkodajne i cieplejszych rejonów kraju, gdzie kwietniowe zbiory pyłku są mniej zawodne.

Oczyszczanie ramek i uli

W pasiekach małych i średnich, przy okazji dokładnej rewizji rodzin w czasie głównego

przeglądu  wiosennego,  dokonuje  się  czyszczenia  ramek  i  samych  uli.  W  duŜych  pasiekach
moŜemy  sobie  na  to  pozwolić  w  wypadku  ustalonej  na  kilka  dni  słonecznej  pogody.
Im pogoda  bardziej  niepewna,  tym  w  większym  zakresie  ograniczamy  czynności  tylko  do
najniezbędniejszych.

Czyszczenie najlepiej zacząć od oskrobania górnych beleczek (najczęściej wykonuje się

to dłutem). W ten sposób kilka ruchów ręki wystarcza na oczyszczenie powierzchni beleczek
wszystkich ramek. Organizacja dalszych prac będzie zaleŜna od typu ula.

W ulach leŜakach i kombinowanych najlepiej jest odsunąć chwilowo całe gniazdo wraz

z materiałem  ocieplającym  aŜ  do  przeciwległej  ściany  szczytowej,  aby  móc  wygodniej
czyścić  ściany,  wręgi  na  ramki  i  dno  gniazdowej  części  ula.  Potem  przesuwamy  kolejno
oczyszczone  ramki  na  ich  dawne  miejsce,  starannie  całość  ocieplamy  i  na  końcu  uprzątamy
wnętrze ula poza gniazdem. Przy zeskrobywaniu zanieczyszczeń najczęściej posługujemy się
zgiętą stroną dłuta pasiecznego, które moŜna uprzednio naostrzyć.

W stojakach wielkopolskich na taką organizację czyszczenia gniazd nie pozwala

pojemność ula. Tu jesteśmy zmuszeni przenieść 4–5 plastrów do transportówki. Wyjmujemy
teŜ maty boczne. Pozostałe w gnieździe ramki przesuwamy do przeciwległej ściany, jak
w leŜaku, i dopiero potem czyścimy uwolnioną część gniazda. Ramki, które pozostały w ulu,
przesuwamy kolejno na ich poprzednie miejsce, w miarę oczyszczania. Teraz oczyszczamy
drugą część ula, zbieramy zmiotki i wreszcie czyścimy i zwracamy ramki z transportówki.

Zarówno w stojaku, jak i w leŜaku staramy się moŜliwie najmniej ochładzać gniazdo.

W tym  celu  jeszcze  nie  rozebraną  lub  juŜ  ułoŜoną  część  gniazda  stale  zastawiamy  matą  lub
zatworem,  a  od  góry  poduszką  lub  powałką.  Do  mniej  ostroŜnego  postępowania  upowaŜnia
tylko  wyjątkowo  ciepła  pogoda  oraz  dostatecznie  obfity  poŜytek,  zabezpieczający  przed
rabunkami.

Znacznie łatwiejsze i bardziej radykalne jest porządkowanie uli rozbieralnych

(np.: wielkopolski z odejmowana dennicą). Unika się tu przeszkadzania w pracy pszczół oraz
wykorzystuje  moŜliwość  jednoczesnego  odkaŜenia  uli.  Pień,  który  mamy  przeglądać,
przesuwa  się  w  stosunku  do  poprzedniego  stanowiska  do  tyłu  i  nieco  w  bok,  Ŝeby  ułatwić
pszczołom  loty.  Na  właściwe  miejsce  ula  ustawia  się  zapasową  dennicę  i  korpus.  Teraz
czyścimy  kolejno  i  przenosimy  do  czystego  ula  maty  i  ramki,  ustawiając  je  w  poprzedniej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kolejności.  Po  przeniesieniu  całości  zdejmujemy  pusty  korpus  i  na  przystawiony  pomost
zmiatamy  pszczoły  pozostałe  na  ścianach.  Podobnie  omiatamy  dennice.  W  wolnym  od
pszczół ulu oskrobujemy ściany i dennicę skrobaczką, po czym moŜna go opalić płomieniem
palnika  gazowego.  JeŜeli  rozporządzamy  kilkoma  zapasowymi  ulami,  oskrobywanie  ścian
i dennic  oraz  dezynfekcję  moŜna  przeprowadzać  w  pracowni,  seryjnie  i  przy  wykorzystaniu
nawet  niefachowej  pomocy.  Czas,  jaki  zuŜyjemy  na  pracę  bezpośrednio  przy  otwartym  ulu,
będzie trzykrotnie krótszy niŜ przy czyszczeniu uli zasiedlonych.

W ulach wielokorpusowych rozbieralnych dennica była juŜ czyszczona przy sprzątaniu

osypu zimowego przed pierwszym oblotem wiosennym pszczół, a kaŜdy korpus z kompletem
plastrów przynajmniej raz w sezonie znajduje się w pracowni, gdzie w okresie niepogody lub
mniejszego  nasilenia  prac  oczyszcza  się  go  i  dezynfekuje.  Nie  zachodzi  więc  potrzeba
czyszczenia  uli  zasiedlonych.  JeŜeli  jednak  jakieś  okoliczności  zmuszą  nas  do
uporządkowania  któregoś  ula  wielokorpusowego,  najlepiej  zrobić  to  w  terminie  pierwszej
w sezonie  zmiany  korpusów,  ale  metodą  przesiedlenia.  Ule  wielokorpusowe  zajmują  w  tym
czasie dwa korpusy. Odstawia się je razem z dennicą nieco ku tyłowi, na to miejsce ustawia
czystą  dennicę  i  czysty  pusty  korpus,  do  którego  przenosi  się  ramki  z  górnego  korpusu
w wymienianym  ulu.  Następnie  ustawia  się  drugi  czysty  korpus  na  juŜ  zapełnionym
i przekłada z kolei ramki znad dennicy, które teraz znajdują się u góry. Wolne korpusy omiata
się z pszczół nad lub przed nowym ulem i zabiera do pracowni.

W większych pasiekach, niezaleŜnie od stosowanego typu ula, wygodniej jest przesiedlać

pszczoły, niŜ czyścić ule w ich obecności. Praca będzie jednak tym łatwiejsza, im bardziej ul
jest  rozbieralny.  Czyszczenie  ramek  i  gniazda  z  pszczołami  trwa  około  30–40  minut.
Tymczasem  przeniesienie  gniazda  wiosną do nowego ula nierozbieralnego zajmuje zaledwie
10–15  minut,  a  przy  rozbieralnym  5-8  minut.  Jedyną  niedogodnością  tej  metody  jest
konieczność posiadania kilku czy kilkunastu zapasowych uli. Lecz w postępowej pasiece jest
to  warunek  prawidłowego  jej  prowadzenia,  a  zapasowe  ule  stanowią  normalne  wyposaŜenie
pasieki [3].

Metody przyspieszania rozwoju wiosennego rodzin pszczelich

Zanim przystąpimy do omawiania stosowanych wiosną metod przyspieszania rozwoju

warto przypomnieć, Ŝe Ŝadna z nich nie zastąpi właściwego przygotowania rodzin do
zimowli. Poza tym tak jak jesienią pełnych efektów moŜna spodziewać się tylko wtedy, gdy
rodziny są silne i zaopatrzone w obfite zapasy miodu i pyłku.

Klasyczną metodą przyspieszania wiosennego rozwoju rodzin jest codzienne

podkarmianie  ich  małymi  dawkami  (0,2–0,5  litra)  rzadkiego  syropu.  Daje  to  złudzenie
dopływu  nektaru  i  pobudza  pszczoły  do  intensywniejszego  karmienia  matki.  Nie  jest  to
jednak sposób najlepszy, choć stosowany jeszcze w wielu mniejszych pasiekach amatorskich.
Oprócz  pracochłonności  ma  on  tę  wadę,  Ŝe  moŜe  stać  się  powodem  ginięcia  wielu  lotnych
pszczół,  które  w  ślad  za  „przybytkiem  nektaru”,  bez  względu  na  pogodę,  wylatują  w  pole
w poszukiwaniu pyłku. Podkarmianie naleŜałoby więc stosować tylko w czasie ciepłych dni,
umoŜliwiających  loty  pszczół,  a  takich  wczesną  wiosną  jest  niewiele.  Poza  tym  pszczoły
podniecone  przybytkami  stają  się  skłonne  do  rabunków,  zwłaszcza  gdy  podkarmianie  jest
wykonywane  codziennie.  Złagodzenie  tego  zagroŜenia  moŜna  osiągnąć  przez  ograniczenie
dostępu  pszczół  do  syropu  do  kilku  czy  kilkunastu  pszczół  jednocześnie.  Mogą  to  być  małe
słoiki  typu  „twist”  z  kilku  otworami  w  pokrywce  lub  podkarmiaczki  drewniane.
Podkarmiaczki  powinny  być  dostosowane  do  wolnego  pobierania  syropu  przez  pszczoły.
MoŜna  je  napełniać  przy  kaŜdej  pogodzie  i  o  kaŜdej  porze  dnia,  gdyŜ  nie  wywołują
podniecenia  pszczół  pobudzającego  do  masowych  lotów  czy  rabunków.  W  większych
pasiekach podkarmianie małymi dawkami stosuje się rzadko.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Specjaliści od chorób pszczół zalecają wiosną, niezaleŜnie od warunków pogody,

1–2 razowe podanie pszczołom po oblocie ciepłego syropu (syty), jako środka powodującego
szybsze  uwolnienie  rodzin  od  osobników  chorych  na  nosemozę.  Dawka  taka  aktywizuje
ponadto pszczoły po okresie zimowego spoczynku i ułatwia im pełne oczyszczenie przewodu
pokarmowego. Podaje się wówczas nie więcej niŜ 0,50–0,75 l syropu na 1 rodzinę, w jednej
lub dwu dawkach, zawsze w stanie ciepłym i w godzinach wieczornych. W rejonie o późnej
wiośnie,  a  wczesnych  poŜytkach,  podkarmienie  takie  moŜe  być  traktowane  jako  metoda
przyspieszania  wiosennego  rozwoju.  Zawsze  naleŜy  pamiętać,  Ŝeby  podanie  podkarmiaczek
nie  było  powodem  ochłodzenia  gniazd,  najmniej  ochładzają  nieduŜe  i  dobrze  ocieplone
podkarmiaczki górne.

Pozbawione wad, jakie ma podkarmianie syropem, jest okresowe odsklepianie plastrów

gniazdowych.  Powoduje  ono  obfitsze  odŜywianie  się  pszczół  zapasami  znajdującymi  się
w ulu,  obfitsze  wydzielanie  mleczka  i  intensywniejsze  karmienie  matki.  Powoduje  to,  Ŝe
matki  w  tych  rodzinach,  w  których  odsklepiano  plastry  czerwią  bardziej  intensywnie.
Odsklepianie  najwygodniej  jest  przeprowadzać  za  pomocą  odsklepiacza  widelcowego.
W czasie  pracy  zanurza  się  go  w  naczyniu  z  wodą  (lepsza  ciepła),  w  celu  oczyszczania
z odsklepin  i  miodu  oraz  by  nie  wabił  pszczół  rabujących.  W  ulu  odsuwa  się  ocieplenie
i ramki  do  pierwszej  z  czerwiem  i  szybko  odsklepia  zapasy  na  ostatniej  odsuniętej  ramce,
czasem  nawet  bez  unoszenia  plastra.  Przy  sprawnej  organizacji  pracy  czynność  odsklepiania
nie trwa przy jednym ulu dłuŜej niŜ 1-1,5 min. Po 5-6 dniach powtarza się zabieg. Uprzednio
odsklepiony  plaster  jest  juŜ  zazwyczaj  zaczerwiony.  Ten  sposób  pobudzania  matek  do
czerwienia moŜna rozpoczynać zaraz po oblocie wiosennym i kontynuować do pojawienia się
pierwszych naturalnych przybytków nektaru. W okolicach, gdzie poŜytki towarowe zaczynają
się  wcześnie  i  okres  rozwoju  pszczół  jest  skrócony,  odsklepianie  moŜe  być  bardziej
radykalne,  aŜ  do  objęcia  prawie  wszystkich  zapasów,  jakie  pozostały  po  zimie.  Pogoda  nie
jest  przy  tej  metodzie  „podkarmiania”  przeszkodą,  gdyŜ  odsklepianie  nie  wywabia  pszczół
w pole  i  nie  prowokuje  rabunków,  a  krótki  wgląd  do  gniazda  poza  czerwiem  nie  grozi
zbytnim jego ochłodzeniem.

Jeszcze mniej pracochłonne jest wiosenne pobudzanie matek do czerwienia w ulach

wielokorpusowych.  Zimowanie  rodzin  przebiega  w  nich  w  dwu  korpusach.  Gdy  tylko
stwierdzi  się,  Ŝe  w  górnym  korpusie  przewaŜa  czerw  kryty,  przestawia  się  go  na  miejsce
dolnego.  Górny  korpus  będzie  teraz  oddzielony  od  dolnego  „wiankami”  miodu  i  większość
zapasów  znajdzie  się  pod  czerwiem  (matka  przechodzi  z  czerwieniem  do  górnego  korpusu).
Zmusza to pszczoły do

przenoszenia miodu do górnej kondygnacji i obfitszego przy tej okazji

odŜywiania się.

Rys. 2. Układ czerwiu i zapasów miodu w ulu wielokorpusowym: a) przed przestawieniem korpusów,

b) po przestawieniu korpusów [5]

Na rysunku 2 przedstawiono ułoŜenie czerwiu i zapasów przed i po przestawieniu

korpusów. Przestawianie korpusów wykonuje się przeciętnie w drugiej połowie kwietnia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W Polsce północno-wschodniej wypadnie ono mniej więcej o 2 tygodnie później.
Bezpośrednio po oblocie moŜna zastosować jednorazowe odsklepianie (w górnym korpusie)
zimowych zapasów, podobnie jak w ulach innych typów.

Innym sposobem podkarmiania pszczół „na rozwój” jest podawanie im ciasta

miodowo-cukrowego.  Podkarmianie  ciastem  jest  wygodne,  gdyŜ  nie  wymaga  częstego
zaglądania  do  uli  i  moŜe  być  wykonywane  w  dzień,  bez  obawy  wywołania  rabunku.  Ciasto
jest  jednak  wolniej  pobierane  przez  pszczoły,  a  do  jego  rozpuszczenia  muszą  one  zuŜywać
duŜą  ilość  enzymów  wydzielanych  przez  gruczoły  trawienne  oraz  donosić  wodę.  ToteŜ
osiągane  wyniki  są  bardzo  róŜne,  zaleŜnie  od  lokalnych  warunków,  pogody  i  siły
podkarmianych  rodzin.  Porcja  ciasta  w  ilości  0,5–1,0  kg  na  1  pień  pobierane  jest  przez
robotnice przez 7–14 dni [5].

Trzeba ponad to pamiętać o pokarmie białkowym, jakim jest pierzga lub pyłek. śaden

pokarm  nie  zastąpi  dobrze  przechowanej  pierzgi  ani  pyłku  kwiatowego  i  nie  moŜe  dać
oczekiwanego  efektu,  jeŜeli  rodziny  nie  mają  zapasów  pierzgi  w  gnieździe.  Intensywny
rozwój  rodzin  odczuwających  głód  pyłkowy  rozpocznie  się  dopiero  z  chwilą,  gdy  pszczoły
będą mogły donosić potrzebną ilość pyłku z pola.

JuŜ w okresie przygotowania rodzin pszczelich do zimowli trzeba zabezpieczyć im

odpowiednią  ilość  zapasów  pierzgi,  która  będzie  wykorzystana  następnego  roku  wiosną.
JeŜeli jednak mamy w magazynie plastry z pierzgą, moŜna je teraz wykorzystać. Najprostsze
byłoby  poszerzenie  nimi  gniazd.  Do  momentu  jednak  zaistnienia  takiej  potrzeby  moŜna
wymienić  tam,  gdzie  wymaga  tego  sytuacja,  jeden  plaster  z  resztkami  pokarmu  na  plaster
z duŜą  ilością  pierzgi.  Uprzednio  jednak  dobrze  jest  ogrzać  go  w  ciepłym  pomieszczeniu.
Wstawia się go do gniazda rodziny pszczelej obok czerwiu, aby znalazł się od razu w miejscu,
gdzie  czerwi  matka.  Ogrzany  plaster  zostaje  szybko  zagospodarowany,  a  wycofany  miód
moŜna  odsklepić  i  postawić  między  zatworem  a  matą.  Pszczoły  będą  go  stamtąd  w  miarę
potrzeby przenosiły i zuŜywały. Pierzgi pozostawionej wczesną wiosną za zatworem pszczoły
nie przenoszą do gniazda.

Pamiętajmy, Ŝe z rodzinami silnymi pszczelarz ma znacznie mniej kłopotu, i to nie tylko

zimą, lecz takŜe na wiosnę. ToteŜ najlepszym i najmniej kłopotliwym sposobem zapewnienia
dobrego rozwoju wiosennego jest zimowanie silnych rodzin. JeŜeli z nastaniem wiosny
w pasiece stwierdza się nadmierne osłabienie niektórych rodzin, najlepiej moŜliwie wcześnie
połączyć je w silne i pełnowartościowe jednostki. Robimy to zaraz po głównym przeglądzie
wiosennym.

Bardzo dobrą metodą przyspieszania rozwoju rodzin wiosną, nie docenianą przez

pszczelarzy,  jest  odwracanie  plastrów  z  czerwiem. Sposób ten daje najlepsze efekty w ulach
o ramce szeroko – niskiej. Matki wiosną zwykle czerwią bliŜej jednej części plastrów, np.: od
strony  wylotu.  Jeśli  2  z  5  plastrów  tak  zaczerwionych  odwrócimy  o  180°,  to  czerw
odwróconych plastrów znajdzie się przy ścianie tylnej ula. Zmusza to pszczoły do szybkiego
zagospodarowania  i  zaczerwienia  wszystkich,  dotychczas  wypełnionych  zapasem  części
plastrów.  Zabieg  ten  daje  dobre  efekty,  gdyŜ  znacznie  zwiększa  się  powierzchnia  czerwiu
przy tej samej objętości gniazda, które pszczoły muszą ogrzać.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  W jakich warunkach naleŜy przeprowadzić główny przegląd wiosenny?
2.  Jakie są najwaŜniejsze cele głównego przeglądu wiosennego?
3.  Dlaczego  główny  przegląd  wiosenny  naleŜy  przeprowadzić  we  wszystkich  rodzinach

w miarę w tym samym czasie?

4. W jaki sposób moŜna pobudzić matkę do intensywnego czerwienia w okresie wiosennego

rozwoju rodzin pszczelich?

5. Jakie metody moŜna zastosować, aby przyspieszyć wiosenny rozwój rodzin pszczelich?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Prowadzenie głównego przeglądu wiosennego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin

pszczelich,

3) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,
4) przeprowadzić główny przegląd wiosenny rodzin pszczelich i zapisać wyniki w karcie ula

i ksiąŜce pasiecznej,

5) wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu pracy,
6) zaprezentować pracę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

podstawowy sprzęt pszczelarski,

−

sprzęt ochrony osobistej pszczelarza,

−

przybory do pisania,

−

ksiąŜka pasieczna i karty uli,

−

rodziny pszczele.

Ćwiczenie 2

Dobieranie metody przyspieszania rozwoju wiosennego rodzin pszczelich w róŜnych

typach uli. Dobierz i zastosuj metody przyspieszania rozwoju wiosennego rodzin pszczelich
do poszczególnych typów uli w szkolnej pasiece dydaktycznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin

pszczelich,

3) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,
4) przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich i dobrać do poszczególnych typów uli

odpowiednie metody przyspieszania rozwoju wiosennego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5)  zapisać w karcie ula i ksiąŜce pasiecznej wykonane zabiegi,
6)  wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu pracy,
7)  zaprezentować pracę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

podstawowy sprzęt pszczelarski,

−

sprzęt ochrony osobistej pszczelarza,

−

przybory do pisania,

−

ksiąŜka pasieczna i karty uli,

−

rodziny pszczele.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określać cele głównego przeglądu wiosennego?

2) ocenić aktualną siłę rodziny?

3) ocenić jakość matki na podstawie czerwiu?

4) dopasować wielkość gniazda do siły rodziny?

5) dobierać i przeprowadzić zabiegi przyspieszające wiosenny rozwój

rodzin pszczelich w ulach leŜakach?

6) dobierać i przeprowadzić zabiegi przyspieszające wiosenny rozwój

rodzin pszczelich w ulach korpusowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Wyrównywanie

siły

rodzin

pszczelich

wiosną

oraz

anormalne stany w rodzinach pszczelich

4.3.1. Materiał nauczania

Wyrównywanie siły rodzin pszczelich

Jest to zabieg polegający na dąŜeniu do uzyskania moŜliwie jednakowej siły rodzin

w pasiece, co teoretycznie ma usprawnić wykonywanie innych zabiegów.

Postępowanie zaleŜy od tego, w jakim czasie spodziewamy się pierwszego towarowego

poŜytku.  Rodzina  pszczela  potrzebuje  na  samodzielne  dojście  do  siły  (gwarantującej
wykorzystanie poŜytku) od 60 do 80 dni, zaleŜnie od jej stanu wyjściowego przy wiosennym
oblocie.  JeŜeli  pasieka  ma  do  czasu  wystąpienia  poŜytków  tak  długi  okres,  moŜemy
pozostawić  naturalnemu  rozwojowi  pnie  silne  i  średnie,  a  słabe  okresowo  zasilać  krytym
czerwiem  lub  młodymi  pszczołami,  odbieranymi  rodzinom  najsilniejszym.  W  ten  sposób
bardzo silne rodziny zostaną powstrzymane od rójki, a słabe, po kilkakrotnym wzmocnieniu,
zrównuje  się  z  rodzinami  o  średniej  sile  wyjściowej.  Mamy  tu  naturalnie  na  myśli  rodziny
zdrowe  i  z  dobrymi  matkami.  Rodziny  osłabione  wskutek  silnego  zaatakowania  nosemozą
naleŜy  łączyć  po  kilka.  Łączymy  zawsze  chore  z  chorymi,  Ŝeby  z  jednej  strony  nie
rozprzestrzeniać choroby, z drugiej zaś stworzyć pnie na tyle wzmocnione, by łatwiej moŜna
było zwalczyć chorobę. Matkę zostawia się wówczas z rodziny najmniej opanowanej chorobą
lub w ogóle wymienia.

Wśród pni słabych i średnich mogą znajdować się bezmatki lub rodziny z matkami

wadliwymi.  JeŜeli  mamy  odpowiednią  liczbę  matek  zapasowych,  a  od  poŜytku  dzieli  nas
jeszcze  długi  okres,  moŜna  je  poddać,  najlepiej  wraz  z  odkładami,  w  których  zimowały,
wszystkim  wymienionym  rodzinom.  Mając  mniej  matek  zapasowych,  poddajemy  je  tylko
rodzinom średnio silnym, a słabe łączymy ze średnimi lub między sobą.

W rejonach o długim okresie rozwoju rodzin stosuje się czasem, w celu wyrównania sił,

przestawianie  pni  średnio  silnych  na  miejsce  bardzo  silnych.  Pszczoły  lotne  z  tych  ostatnich
zmienią  na  korzyść  warunki  dostawy  nektaru  i  pyłku  oraz  zwiększą  siłę  rodzin  średnich,
matka  będzie  miała  teraz  lepsze  warunki  czerwienia.  Utrata  znacznej  części  pszczół  lotnych
w rodzinach  bardzo  silnych  w  niedługim  czasie  wyrówna  się  kosztem  pszczół  nielotnych,
które  wcześniej  podejmą  pracę  zbieraczek.  Metoda  ta  daje  zatem  wyrównanie  na  okres
poŜytku  startu  wszystkich  pni  w  pasiece,  a  jednocześnie  zapobiega  przedwczesnemu
gromadzeniu się pszczół rojowych w rodzinach najsilniejszych. Wyrównawcze przestawianie
pni  naleŜy  robić  w  czasie  trwania  poŜytku  rozwojowego,  w  ładną  pogodę  i  w  godzinach
najintensywniejszych  lotów  zbieraczek.  W  okresie  bezpoŜytkowym  moŜe  następować
ś

cinanie się pszczół i okłębianie matek.

Zasilanie pni słabych czerwiem krytym lub pszczołami wykonuje się w miarę

dochodzenia do odpowiedniej siły rodzin zasilających. Przy tym osłabia się je tym ostroŜniej,
im bliŜej do poŜytku.

Mało jest jednak pasiek, które od oblotu wiosennego do pierwszego towarowego wziątku

dzieli aŜ ponad dwu i półmiesięczny okres. Średnio w Polsce pierwszy oblot wiosną odbywa
się  14  marca,  a  zakwitanie  rzepaku  ozimego  następuje  w  przybliŜeniu  12  maja,  koniczyny
białej  25  maja  oraz  robinii  białej  28  maja,  większość  pasiek  dzieli  zatem  od  poŜytku  tylko
około  60  dni.  Na  obszarze

powierzchni Polski (poza województwami południowo-

zachodnimi)  oblot  pszczół  następuje  średnio  25  marca  –  tam  okres  rozwoju  skrócony  jest
o dalsze  7–10  dni.  Na  północnym  wschodzie,  gdzie  oblot  przypada  średnio  na  7  kwietnia,
zakwitanie  rzepaku  na  19  maja,  czas  na  przygotowanie  się  rodzin  do  poŜytku  wynosi
zaledwie 42 dni [5].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W rejonach, których okres rozwoju jest skrócony nie moŜna liczyć na samodzielne

dojście  do  siły  rodzin  słabych,  a  w  skrajnych  wypadkach  równieŜ  średnich.  Nie  ma  teŜ
gospodarczego  uzasadnienia  osłabianie  rodzin  silnych  na  rzecz  spóźnionych  w  rozwoju.
W tym  wypadku  najlepiej  jest  łączyć  rodziny  osłabione  w  jednostki  od  razu  pręŜne.  NaleŜy
przy tym pamiętać, Ŝe im mniej czasu dzieli oblot wiosenny od wziątku, tym rodziny muszą
być  wiosną  silniejsze.  Wyrównywanie  siły  rodzin  w  pasiece  przez  łączenie  robimy  zaraz  po
głównym  przeglądzie  wiosennym,  gdyŜ  kaŜdy  dzień  opóźnienia  skraca  okres  intensywnego
rozwoju,  moŜliwego  dopiero  w  zasilonych  pniach.  Poza  tym  pielęgnacja  rodzin  słabych
pociąga  za  sobą  zwiększenie  nakładów  robocizny  na  pasiekę  i  im  dłuŜej  i  więcej  będziemy
mieli  z  niej  niepełnowartościowych  rodzin,  tym  więcej  roboczogodzin  będzie  nas  kosztował
kaŜdy  kilogram  miodu  uzyskany  z  pasieki.  Przy  wyrównanej  sile  pni  łatwiej  teŜ  planować
i organizować dalsze prace.

W praktyce przewaŜnie jednak nie udaje się mieć rodzin takiej samej siły, a jeŜeli nawet

to i tak będą one znacznie róŜnić się w efektywności pracy (zawsze są w pasiece rodziny
przynoszące mniej i więcej miodu).

Anormalne stany w rodzinach pszczelich

W pasiekach wiosną dość często spotyka się rodziny, w których występują róŜne

anormalne  sytuacje.  Często  tak  się  zdarza,  Ŝe  w  niektórych  rodzinach  podczas  pierwszych
przeglądów  stwierdzamy  brak  czerwiu.  MoŜe  to  być  spowodowane  złymi  warunkami
bytowania  rodziny  pszczelej  lub  brakiem  matki.  NaleŜy  w  takim  wypadku  dokonać
szczegółowego przeglądu całej rodziny w celu stwierdzenia czy jest w niej matka. Łatwiejsze
zadanie  czeka  tych  pszczelarzy,  którzy  posiadają  matki  znakowane.  JeŜeli  matki  nie
zauwaŜymy  to  takiej  rodzinie  powinniśmy  podać  plaster  kontrolną  z  młodym  czerwiem.
Ramkę  takiego  plastra  dobrze  jest  oznakować,  a  następnie  wstawić  w  środek  gniazda,  a  po
3–5  dniach  dokonujemy  kontroli  i  sprawdzamy  czy  robotnice  odciągnęły  mateczniki
ratunkowe. Jeśli zobaczymy je na plastrze ramki kontrolnej to oznacza, Ŝe w rodzinie nie ma
matki.  W  takim  wypadku  rodzinę  taką  moŜemy  połączyć  z  inną  rodziną  w  pasiece  lub
z odkładem,  w  którym  przetrzymywaliśmy  matkę  zapasową  (jeśli  takową  posiadamy).  Jeśli
na ramce kontrolnej nie było mateczników ratunkowych to musimy takiej rodzinie zapewnić
lepsze  warunki  bytowania.  Ścieśniamy  gniazdo,  dobrze  ocieplamy  i  czekamy  kilka  dni  na
efekt tego zabiegu.

Innym stanem anormalnym jest obecność matki trutowej w rodzinie. Stan taki objawia się

obecnością czerwiu garbatego. W rodzinie takiej naleŜy odszukać matkę i ją wymienić na
zapasową lub połączyć z inną rodziną. Czerw garbaty naleŜy zabrać z gniazda rodziny
pszczelej. Taki plaster naleŜy niezwłocznie przetopić.

Wiosną często moŜna spotkać rodziny pszczele, które są głodne. Są to rodziny, w których

ilość  pokarmu  jest  mniejsza  niŜ  wynosi  Ŝelazny  zapas,  czyli  poniŜej  4kg.  Takie  rodziny
niezwłocznie  trzeba  dokarmić.  Najlepiej  wstawić  im  do  gniazda  plastry  z  poszytym
pokarmem,  które  wycofaliśmy  z  innych  rodzin  przy  korekcie  wielkości  gniazda.  Jeśli  nie
posiadamy takich plastrów to moŜemy podkarmić te rodziny sytą (mieszanina miodu i wody
w  stosunku  1:1  lub  2:1).  Takiego  pokarmu  pszczoły  nie  muszą  przerabiać  co  pociągałoby
dodatkowy  wysiłek  i  tak  osłabionych  juŜ  rodzin.  Innym  sposobem  na  ratowanie  głodnych
rodzin  jest  poddanie  im  ciasta  miodowo-cukrowego  lub  ciasta  miodowo-cukrowego
z dodatkiem pyłku.

Wiosną raczej nie powinniśmy poddawać syropu rodzinom pszczelim ze względu na

konieczność jego przerobu przez pszczoły.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  W jaki sposób moŜna wyrównać siłę rodzin pszczelich wiosną?
2.  Dlaczego naleŜy wyrównywać siłę rodzin pszczelich?
3.  Jakie stany anormalne moŜemy spotkać w rodzinach pszczelich wiosną?
4.  W jaki sposób naleŜy likwidować stany anormalne w rodzinach pszczelich?
5.  Czy moŜliwe jest zapobieganie stanom anormalnych w rodzinach pszczelich?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeprowadź wyrównywanie siły w rodzinach przeznaczonych do przewiezienia

na poŜytek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin

pszczelich,

3)  zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,
4)  przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich,
5)  ocenić  siłę  poszczególnych  rodzin  na  podstawie  gęsto  obsiadanych  przez  pszczoły

plastrów oraz ilości czerwiu,

6) dobrać odpowiednią metodę wyrównywania siły rodzin pszczelich i wykonać zabieg

wyrównywania siły w poszczególnych rodzinach,

7) zapisać wszystkie wykonywane czynności w rodzinach pszczelich w karcie ula i ksiąŜce

pasiecznej,

8) wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu pracy,
9) zaprezentować i omówić wykonaną pracę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

rodki ochrony indywidualnej pszczelarza,

−

podstawowy sprzęt pszczelarski,

−

rodziny pszczele,

−

przybory do pisania,

−

ksiąŜka pasieczna i karty uli.

Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie anormalnych stanów w rodzinach pszczelich i ich likwidacja.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin

pszczelich,

3) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4)  przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich,
5)  zlikwidować anormalny stan w rodzinie pszczelej w przypadku zauwaŜenia go,
6)  zapisać wszystkie wykonywane czynności w rodzinach pszczelich w karcie ula i ksiąŜce

pasiecznej,

7) zaprezentować pracę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

rodki ochrony indywidualnej pszczelarza,

−

podstawowy sprzęt pszczelarski,

−

rodziny pszczele,

−

przybory do pisania,

−

ksiąŜka pasieczna i karty uli.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić siłę rodzin pszczelich?

2) przeprowadzić wyrównanie siły poszczególnych rodzin?

3) rozpoznawać anormalne stany w rodzinie pszczelej?

4) likwidować anormalne stany występujące w rodzinach pszczelich?

5) łączyć rodziny pszczele?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Sposoby poszerzania gniazd rodzin pszczelich

4.4.1. Materiał nauczania

Terminy i sposoby poszerzania gniazd

W kwietniu i pierwszej połowie maja utrzymujemy gniazda ciasno, aby pszczołom było

łatwiej  utrzymać  odpowiednią  do  wychowu  temperaturę.  Jest  to  jeszcze  okres  wymiany
pszczół i przy mniejszej nieśności matek rodziny nie wzrastają w siłę, a często nawet słabną.
W  silnych  i  bardzo  silnych  pniach  zachodzi  czasem  potrzeba  poszerzania  gniazd  juŜ
w kwietniu.  W  tym  celu,  po  upływie  10–12  dni  od  głównego  przeglądu,  naleŜy  zajrzeć  do
najsilniejszych  rodzin.  Czynność  ta  nie  wymaga  rozbierania  gniazda.  Odsuwamy  jedynie
maty  boczne  i  sprawdzamy  ostatni  plaster.  JeŜeli  są  na  niej  jaja,  dodajemy  następny.
Tradycyjnie  podaje  się  go  od  strony  czerwiu,  ale  tuŜ  przy  plastrze  osłonowym,  Ŝeby  nie
ochładzać  środka  gniazda.  Doświadczenia  wykazały  jednak,  Ŝe  plaster  wstawiony  między
plastry  z  czerwiem  jest  znacznie  szybciej  zagospodarowywany.  Plaster  wstawiany  w  środek
gniazda  był  po  48  godzinach  zaczerwiony  w  88%,  a  wstawiony  przy  ramce  osłonowej
i sprawdzany po tym samym czasie – mniej niŜ w 50% [5]. Rodzinom silnym korzystniej jest
zatem  podawać  plastry  między  czerw.  JeŜeli  w  pniach  bardzo  silnych  zauwaŜymy  jaja  juŜ
przy zatworze, a w ostatniej uliczce międzyramkowej czerw na zasklepieniu, świadczy to, Ŝe
spóźniliśmy  się  z  poszerzaniem  gniazda.  Jest  to  moŜliwe  w  wypadku  łagodnej  pogody  juŜ
w trzeciej dekadzie kwietnia. NaleŜy wtedy przejrzeć całą pasiekę, bo istnieje moŜliwość, Ŝe
trzeba  będzie  poszerzyć  nie  tylko  pnie  silne,  ale  i  część  średnich.  Tym  ostatnim  daje  się
jednak plastry tylko po bokach.

Następny wgląd i ewentualne poszerzanie gniazd powinny nastąpić po upływie 8–10 dni

od  pierwszego,  zaleŜnie  od  pogody.  Niektóre  pasieki  mają  juŜ  w  końcu  kwietnia  pierwsze
większe poŜytki rozwojowe. JeŜeli wiosna jest ciepła, dodawane plastry muszą wówczas nie
tylko  pokryć  zapotrzebowanie  matki  na  komórki  do  czerwienia,  ale  zapewnić  równieŜ  do-
stateczną  ich  ilość  na  magazynowanie  nektaru.  Zbyt  ciasno  trzymane  gniazdo  moŜe  stać  się
przyczyną ograniczenia matki w czerwieniu. Większe ilości nektaru będą napływały tylko do
uli z silnymi rodzinami, tam teŜ bez obawy dodajemy o 1–2 plastry więcej, niŜby to wynikało
z  tempa  czerwienia  matki.  Rodziny  o  średniej  sile  pod  wpływem  zwiększonych  przybytków
nektaru  i  pyłku  gwałtownie  przyspieszają  swój  rozwój.  W  obu  grupach  rodzin  kontrolę
wielkości gniazd przeprowadzamy w takim wypadku nie co 8–10, lecz co 5–6 dni.

Do momentu rozpoczęcia produkcji wosku poszerzamy gniazda tylko tymi plastrami,

które  przynajmniej  jednorazowo  były  juŜ  zajmowane  przez  czerw,  gdyŜ  zupełnie  jasne  są
w tym  czasie  przez  matkę  jeszcze  omijane  (zbyt  „zimne”).  Wypacanie  wosku  w  silnych
rodzinach  rozpoczyna  się  wraz  z  rozkwitnięciem  pierwszych  krzewów  owocowych,
w średnich o 7–10 dni później. Kalendarzowo wypada to w końcu kwietnia lub w pierwszych
dniach  maja.  Od  tej  pory  moŜna  rozpocząć  podawanie  rodzinom  ramek  z  węzą,  jeśli
oczywiście istnieją ku temu odpowiednie warunki, na które składają się:

obecność matki,

2)  odpowiednia ilość woszczarek,
3)  odpowiednia temperatura,
4)  zapotrzebowanie na plastry,
5)  przypływ świeŜego nektaru.

Pierwszy warunek spełniony jest w kaŜdej pełnowartościowej rodzinie. Odpowiednia

ilość  woszczarek  wcześniej  gromadzi  się  w  rodzinach  silnych.  Rekrutują  się  one  spośród
pszczół  młodych,  które  nie  znajdują  juŜ  zatrudnienia  przy  pielęgnacji  czerwiu.  Do  produkcji
wosku  zdolna  jest  jednak  pszczoła  w  kaŜdym  wieku,  jeŜeli  dotąd  go  nie  wypacała.  W  miarę
potrzeby budowy plastrów zastęp woszczarek moŜe być zatem zwiększony.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W miejscu budowy musi być utrzymana temperatura w pobliŜu 35°C, niezbędna do

prawidłowego  działania  gruczołów  woskowych.  Temperaturę  taką  łatwiej  i  na  większej
przestrzeni  utrzymują  w  gnieździe  rodziny  silne,  o  duŜej  liczbie  pszczół  i  ilości  czerwiu.
Zapotrzebowanie na plastry wzrasta stale, od momentu rozpoczęcia poszerzania gniazd. Jedynym
więc  warunkiem,  który  moŜe  teraz  opóźniać  lub  hamować  budowę,  jest  brak  dopływu  do  ula
ś

wieŜego nektaru. Pierwszy raz moŜemy podać węzę rodzinom najsilniejszym w czasie

nektarowania  klonu.  Intensywna  budowa  plastrów  w  całej  pasiece  rozpocznie  się  z  chwilą
zakwitnięcia sadów i mniszka pospolitego. Oznaką, Ŝe rodzina „dojrzała” juŜ do zapoczątkowania
budowy,  jest  tzw.  pobielanie  plastrów.  Polega  ono  na  naprawie  poszczególnych  komórek,
pogrubieniu ich brzegów, wreszcie odbudowywaniu plastrów z większymi uszkodzeniami. JeŜeli
warunki  wypacania  wosku  trwają  nadal,  pszczoły  przystępują  do  budowania  plasterków  we
wszystkich  przestrzeniach,  których  szerokość  przekracza  1  cm.  Okoliczność  tę  moŜna
wykorzystać  do  przyspieszenia  mobilizacji  woszczarek.  Przedwczesne  poszerzanie  gniazd
ramkami z węzą nie jest jednak wskazane, gdyŜ utrudnia utrzymanie odpowiedniej temperatury
w ulu, a długo nie zabudowana węza fałduje się dając plaster złej jakości.

Zazwyczaj okres podawania pierwszych ramek z węzą pokrywa się z przejściem na mniej

ostroŜne poszerzanie gniazd. Mniej więcej od połowy maja rodziny zaczynają wyraźnie
wzrastać w siłę, czerwienie matek zbliŜa się do szczytu, a pogoda jest juŜ bardziej stała. Zbyt
ciasne gniazda mogą łatwo stać się pierwszą z przyczyn powstawania nastroju rojowego. Teraz
trzeba zaglądać do gniazd co 5–6 dni i dawać silnym rodzinom po 2–4 ramki jednorazowo,
ś

rednim po 1–2, zaleŜnie od ilości przybywającego nektaru oraz tempa nieśności matek.

W pniach  bardzo  silnych,  gdzie  stwierdziliśmy  obecność  jaj  w  ostatnim  plastrze,  dajemy
jedną  ramkę  z  węzą  w  środek  gniazda,  drugą  przy  brzegu  kuli  czerwiu.  JeŜeli  są  przybytki
nektaru z sadu czy mniszka pospolitego, dodajemy jeszcze 1–2 plastry na nektar. Tam gdzie
na  ostatnim  plastrze  znajduje  się  juŜ  czerw  starszy, w środek gniazda damy 1 ramkę z węzą
i 1  z  woszczyną  na  czerwienie  od  zaraz. Drugą ramkę z węzą dodamy jak uprzednio, a przy
macie  –  plaster  na  wziątek.  Rodzinom  o  średniej  sile  (jeŜeli  budują  plastry)  naleŜy  dodać
1 ramkę  węzy przy ostatnim plastrze zaczerwionym i ewentualnie jeden odbudowany plaster
od strony zatworu.

Węzę czy nie czerwioną jeszcze woszczynę podawaną w środek kuli czerwiu najlepiej

wstawiać  między  plastry  świeŜo  zaczerwione  (z  jajami)  lub  mające  czerw  na  wyjściu.  Na
plastrze  z  jajami  matka  jeszcze  czerwi,  a  na  zwalniany  po  wychodzących  pszczołach  zaraz
przejdzie.  Ułatwi  to  jej  znalezienie  odpowiednio  duŜo  wolnych  komórek,  bez  odbywania
dalekich wędrówek po plastrach, oraz zapewni bezpośrednie sąsiedztwo plastrów z czerwiem
o zbliŜonym wieku (właściwy układ czerwiu w gnieździe).

Od chwili dojścia rodziny do siły, która zapewnia pszczołom moŜliwość zabudowy węzy

w  ciągu  2–3  dni  od  jej  wstawienia,  lepiej  jest  trzymać  gniazda  zbyt  luźno  niŜ  zbyt  ciasno.
Rodzinom,  w  których  zauwaŜymy  odciąganie  pierwszych  miseczek  matecznikowych,  trzeba
podać  stosownie  do  pogody  i  wziątku  nawet  trzy  ramki  węzy  od  razu,  umieszczając  je  na
przemian co 1–2 plastry z czerwiem. Ściągnie to w powstałe luki młode, bezrobotne pszczoły,
które stanowią zaczątek pszczół rojowych.

Przy poszerzaniu nie dokonuje się na ogół przeglądów z rozbieraniem całego gniazda.

O potrzebie  i  rozmiarze  poszerzania  informuje  nas  czerw  i  nakrop  znajdujący  się  w  dwu
ostatnich  plastrach  w  ulu.  W  celu  wstawienia  węzy  (woszczyny),  trzeba  rozsunąć  ramki  na
szerokość  umoŜliwiającą  zobaczenie  krytego  czerwiu  i  wyjąć  wyrywkowo  tylko  niektóre
z nich,  aby  przekonać  się  o  obecności  jaj.  Przeglądy  robimy  jedynie  w  rodzinach
podejrzanych  o  nastrój  rojowy  lub  w  celu  stwierdzenia  przyczyn  zaniechania  budowy.
Doskonałym  „rejestratorem”  stanu  rodziny  jest  odpowiednio  zastosowana  ramka  pracy.  Jest
to  pusta  ramka  bez  węzy  wstawiona  jako  ostatnia  w  gnieździe,  odbudowywana  przez
pszczoły robotnice.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

NiezaleŜnie od wyŜej omówionych ogólnych zasad poszerzania gniazd, dyktowanych

warunkami  przyrodniczymi  i  biologią  wiosennego  rozwoju  pszczół,  technika  ich
wykonywania  w  ulach  róŜnych  typów  moŜe  być  róŜna.  Najprostsze  jest  poszerzanie  gniazd
w wieloramkowych  leŜakach,  gdzie  po  prostu  wstawia  się  w  odpowiednim  terminie
i określonej kolejności potrzebne ramki aŜ do wypełnienia ula. RównieŜ w 14–16-ramkowych
ulach kombinowanych, o duŜej ramce, pojemność gniazd umoŜliwia poszerzanie ich wiosną,
podobnie jak w leŜakach.

Technika zwiększania pojemności uli rozbudowanych w kierunku pionowym jest

zupełnie inna. Omówimy tu metody stosowane w najbardziej rozpowszechnionym stojaku
wielkopolskim oraz w ulach wielokorpusowych.

Zimowla w stojaku wielkopolskim przebiega zazwyczaj w jednym korpusie, na

6–8  plastrach.  Po  1–2-krotnym  poszerzaniu  korpus  ten  jest  juŜ  pełen  i  zachodzi  potrzeba
dodania następnego. Najczęściej ustawia się go na juŜ wypełnionym i stopniowo przenosi do
niego  plastry  z  krytym  czerwiem.  W  dolnym  korpusie  zwolnione  miejsca  wypełnia  się
ramkami  z  węzą.  Przy  pierwszej  wymianie  przenosi  się  do  wyŜszego  korpusu  tylko
2–3  plastry  z  czerwiem,  które  ustawia  się  przy  jednym  ze  szczytów  (lepiej  od  południa).  Po
bokach  osłania  się  je  jedną  ramką  woszczyny  oraz  jednym  plastrem  z  zapasami  i  całość
ociepla. NaleŜy przy tym uwaŜać, Ŝeby przeniesiony czerw znalazł się nad plastrami czerwiu
z  dolnego  korpusu.  Matka pozostaje zawsze na dole, pod kratą odgrodową. Po 8–10 dniach,
zaleŜnie  od  pogody  i  wziątku,  ponownie  przenosi  się  dwa  plastry  krytego  czerwiu  do  góry,
a na  dole  podaje  ramki  z  węzą.  Po  trzecim  podobnym  zabiegu  obie  kondygnacje  będą  juŜ
wypełnione.  Przejścia  między  nimi  otwiera  się  stopniowo  w  miarę  wypełniania  górnego
korpusu. Jest to sposób o tyle praktyczny, Ŝe kaŜdy nadarzający się w sezonie wziątek będzie
magazynowany  nad  gniazdem.  Jednocześnie  nie  ogranicza  się  matki  w  czerwieniu  i  co  roku
odświeŜa przynajmniej połowę plastrów gniazdowych. Ale kaŜdorazowe poszerzanie gniazda
połączone jest tu ze zdejmowaniem górnego korpusu i częściowym przynajmniej przeglądem
dolnego.  Jest  to  dwukrotnie  bardziej  pracochłonne  niŜ  dostawienie  2–3  ramek  w  leŜaku.
Znacznie  mniej  kłopotliwe  jest  poszerzanie  tylko  jednego  z  korpusów,  ograniczając
międzykorpusową  wymianę  ramek  do  jednej  manipulacji.  Technicznie  moŜna  to  wykonać
w następujący  sposób.  Polega  on  na  jednorazowym  przeniesieniu  3–4  plastrów  z  czerwiem
krytym do kondygnacji górnej. Potem poszerza się juŜ tylko górną, a korpus dolny przegląda
jedynie  w  wypadku  wykrycia  pierwszych  oznak  nastroju  rojowego.  Tu  matka  otrzymuje
wiosną  do  dyspozycji  obydwie  kondygnacje.  Jest  to  sposób  odpowiedni  dla  okolic  o  nieco
późniejszych poŜytkach, występujących w chwili, kiedy siła rodzin pozwala na zastosowanie
przed  wziątkiem  jeszcze  półnadstawki.  Od  jej  podania  matkę  zamyka  się  kratą  odgrodową
w korpusie najniŜszym.

JeŜeli wiosna jest ciepła, moŜna przetrzymać pszczoły nieco dłuŜej na jednej

kondygnacji,  dając  im następnie od razu całą drugą. Wypełnia się ją wówczas 4–5 plastrami
krytego  czerwiu  wyjętymi  z  gniazda  i  woszczyną.  Do  dolnej  części  ula  dodaje  się  brakujące
ramki  (z węzą  i  woszczyną)  i  nakrywa  korpus  kratą  odgrodową.  ZaleŜnie  od  przebiegu
pogody  i obfitości  wziątku  przejścia  między  obu  kondygnacjami  otwiera  się  od  razu
wszystkie lub tylko pod plastrami z czerwiem. Wtedy liczbę przejść trzeba będzie zwiększać
stopniowo,  w miarę  zagospodarowania  przez  pszczoły  górnego  korpusu.  Znacznie  prościej
niŜ w stojaku wielkopolskim przebiega poszerzanie gniazd w ulach wielokorpusowych, gdzie
dostarczenie  matce  miejsca  do  czerwienia  polega  na  tym,  Ŝe  w  okresie  rozwoju  rodzin
przestawia  się  korpusy  wówczas,  gdy  w  górnych  przewaŜają  ramki  z  czerwiem  krytym.
Z czynnością  tą  nie  wolno  spóźnić  się,  gdyŜ  matka  bardzo  niechętnie  schodzi  o  tej  porze
z czerwieniem  w  dół,  gdzie  trudniej  o  utrzymanie  korzystnego  do  czerwienia  mikroklimatu
i moŜe  nastąpić  niewskazane  obecnie  zahamowanie  rozwoju  rodziny.  W  celu  sprawnej
zamiany  korpusów  najwygodniej  jest  przenieść  cały  ul  bez  dennicy  do  przodu,  np.:  na

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ustawiony tam daszek, a następnie „zwrócić” korpusy

pojedynczo, najpierw górny, a potem

dawny  niŜszy.  Powstała  przy  tym  zabiegu  zmiana  układu  zapasów  dodatkowo  stymuluje
rozwój w tych ulach. W kilka dni po pierwszym przemieszczeniu korpusów (termin zaleŜy od
układu  pogody  i  poŜytku)  zaglądamy  do  3–4  uli,  aby  sprawdzić,  jak  wyŜszy  korpus  jest
zagospodarowany.  JeŜeli  ramki  są  w  większości  zaczerwione,  wyjmujemy  obydwie  maty,
dosuwamy  do  ścian  ramki  osłonowe  i  z  jednej  strony  gniazda  podajemy  ramkę  woszczyny,
z drugiej – jedną woszczynę i jedną węzę.

Czasem jednak, przy krótkiej, ale od razu ciepłej wiośnie, moŜe nie starczyć czasu na

dwukrotne  przemieszczanie  korpusów.  Wówczas,  aby  nie  dopuścić  do  zahamowania
czerwienia,  poszerza  się  najpierw  górny  korpus,  gdzie  po  wycofaniu  obydwu  mat  naleŜy
podać  3  ramki  woszczyny,  umieszczając  je  po  bokach  kuli  czerwiu.  Korpusy  przestawia  się
tylko raz po upływie 6-8 dni i wówczas wycofuje dwie pozostałe maty, „uwięzione” przedtem
na  dole.  W  obydwu  wypadkach  w  górnych  korpusach  mamy  obecnie  po  10  ramek,
a w dolnych  po  7  plus  maty  boczne.  Po  ponownym  stwierdzeniu,  Ŝe  ramki  w  górze  są
w większości  zaczerwione,  przestawiamy  jak  poprzednio  korpus  z  czerwiem  na  dennicę,
gdzie  czerw  będzie  dojrzewał,  a  matce  udostępniamy  korpus  dolny,  po  wygryzionym  juŜ
czerwiu,  wycofując  jednocześnie  maty.  Powstałe  w  korpusie  miejsce  po  nich  uzupełniamy
ramkami z węzą (3 sztuki), tym razem wstawionymi w środek gniazda.

Postępując według podanych schematów, utrzymujemy stale intensywne czerwienie

w najbardziej odpowiedniej do tego części gniazda, nie powodując jego schładzania.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Kiedy moŜna przystąpić do poszerzania gniada rodziny pszczelej?
2.  Czym w pierwszej kolejności poszerza się gniazdo rodzin pszczelich wiosną?
3.  Od jakiego momentu moŜemy poszerzać gniazdo rodzin pszczelich węzą?
4.  Poszerzając gniazdo pszczele, w którym miejscu wstawimy nowe plastry suszu lub węzy?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Poszerzanie gniazd rodzin pszczelich wiosną. Wykonaj poszerzanie gniazd rodzin

pszczelich osadzonych w ulach leŜakach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin

pszczelich,

3)  zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,
4)  przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich,
5)  poszerzyć gniazda rodzin pszczelich suszem lub węzą w zaleŜności od potrzeb,
6)  zapisać wszystkie wykonywane czynności w rodzinach pszczelich w karcie ula i ksiąŜce

pasiecznej,

7) wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu pracy,
8) zaprezentować pracę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

rodki ochrony indywidualnej pszczelarza,

−

podstawowy sprzęt pszczelarski,

−

rodziny pszczele,

−

przybory do pisania,

−

ksiąŜka pasieczna i karty uli.

Ćwiczenie 2

Poszerzanie gniazd rodzin pszczelich wiosną. Wykonaj poszerzanie gniazd rodzin

pszczelich osadzonych w ulach stojakach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin

pszczelich,

pasiecznej,

7) wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu pracy,
8) zaprezentować pracę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

rodki ochrony indywidualnej pszczelarza,

−

podstawowy sprzęt pszczelarski,

−

rodziny pszczele,

−

przybory do pisania,

−

ksiąŜka pasieczna i karty uli.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić pojęcia: susz, węza?

2) poszerzyć gniazdo rodziny pszczelej w ulu leŜaku?

3) poszerzyć gniazdo rodziny pszczelej w ulu stojaku?

4) scharakteryzować warunki w jakich zachodzi produkcja wosku

w rodzinie pszczelej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Sprzęt do podkarmiania i dokarmiania rodzin pszczelich

oraz pokarmy wykorzystywane w ich Ŝywieniu

4.5.1. Materiał nauczania

Sprzęt stosowany do karmienia rodzin pszczelich

Do poddawania pokarmu rodzinom pszczelim niezaleŜnie czy ma to być podkarmianie

czy  dokarmianie  najczęściej  stosuje  się  podkarmiaczki.  Są  to  róŜnego  rodzaju  pojemniki
umoŜliwiające  pszczelarzowi  poddawanie  pokarmu  pszczołom.  Pszczelarze  stosują  wiele
róŜnych rozwiązań. Jednym z bardziej popularnych jest podkarmiaczka gniazdowa nazywana
teŜ  ramkową.  Jest  to  skrzynka  zawieszona  w  ulu  podobnie  jak  ramki.  Wykonana  moŜe  być
z twardej płyty pilśniowej (z drewnianym szkieletem) lub ze sklejki. Syrop nalewa się do niej
przez otwór w górnej listewce. Podkarmiaczka taka przewaŜnie posiada pływak. WaŜne jest,
aby  pszczoły  nie  mogły  dostać  się  pod  ten  pływak  gdyŜ  wówczas  przy  nalewaniu  nowej
porcji  syropu  wiele  z  nich  ginie.  Niektóre  podkarmiaczki  ramkowe  podzielone  są  na  dwie
komory.  Do  tej  do  której  wlewa  się  syrop  pszczoły  nie  mają  moŜliwości  się  dostać,  a  syrop
przelewa się do drugiej komory przez specjalne otwory wycięte w ściance oddzielającej obie
komory.  Wadą  tego  rozwiązania  jest  fakt  częstego  zakitowywania  tych  otworów  przez
pszczoły. Inną wadą jest to, Ŝe pszczelarz nie widzi czy pszczoły wybrały poprzednią dawkę
syropu  i  często  przy  napełnianiu  jej  określoną  dawką  syropu  dochodzi  do  przelania  syropu
w podkarmiaczce, który wycieka do wnętrza ula i w ten sposób dodatkowo moŜe powodować
rabunki. Podkarmiaczki tego typu umieszcza się przy skrajnym plastrze w gnieździe rodziny
lub bezpośrednio za zatworomatą.

Innym typem podkarmiaczek jest podkarmiaczka górna (powałkowa). Zbudowana jest

ona  z  dwu  komór  małej,  do  której  mają  dostęp  pszczoły  i  duŜej,  do  której  wlewa  się  syrop.
Przegroda  między  komorami  posiada  około  3  mm  szparę,  przez  którą  syrop  przecieka  do
małej  komory,  z  której  pobierają  go  pszczoły.  Podkarmiaczkę  tego  typu  umieszcza  się  nad
gniazdem,  gdzie  pszczoły  mogą  z  niej  wybierać  syrop  nawet  w  chłodniejsze  dni.  Stosując
taką  podkarmiaczkę  niezbędne  jest  aby  daszek  był  szczelnie  połączony  z  resztą  ula  lub
przynajmniej  przykrywa  podkarmiaczki  była  szczelna,  aby  pszczoły  lub  osy  z  zewnątrz  nie
miały do niej dostępu.

W ulach o wysokiej dennicy moŜna spotkać trzeci typ podkarmiaczek nazywany

dennicową.  Swoim  kształtem  przypomina  szufladę,  która  podzielono  jest  na  dwie  komory,
podobnie  jak  w  podkarmiaczce  powałkowej.  Często  pszczelarze  stosują  zamiast  takiej
szuflady  plastikowe  miski  wypełnione  słomą,  do  których  wlewa  się  syrop,  a  pszczoły  po
słomie  wybierają  go  nie  topiąc  się  w  syropie.  Podobne  rozwiązanie  moŜna  zastosować
w ulach  wielokorpusowych.  W  dodatkowym  pustym  korpusie  wstawia  się  plastikowe
wiaderko, do wiadra wkłada się garść słomy i całość zalewa się syropem.

Pokarmy stałe takie jak ciasto miodowo-cukrowe lub gotowe pokarmy moŜna stosować

bezpośrednio  na  powałce  lub  w  wysokiej dennicy. Pszczelarze często stosują podkarmiaczki
gniazdowe  na  syrop,  do  których  wkładają  ciasto  miodowo-cukrowe  pod  warunkiem,  Ŝe  to
ciasto da się do niej włoŜyć.

Pokarmy stosowane w Ŝywieniu pszczół

Przy dokarmianiu, pszczołom podaje się cukier w postaci syropu, czyli roztworu cukru

i wody. Cukier poddany pszczołom w postaci syropu cukrowego, robotnice przerabiają
i powoli

pod

wpływem

działania enzymów

zawartych

wydzielinie

swoich

gruczołów rozkładają na cukry proste: glukozę i fruktozę. Pokarm powstały w ten sposób
jest łatwo przyswajalny tak jak miód naturalny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nie zaleca się gotowania syropu podczas jego sporządzania (co najwyŜej moŜna go lekko

podgrzać w celu łatwiejszego rozpuszczenia cukru), gdyŜ zabieg ten powoduje wytrącanie się
kryształów cukru w przygotowanych przez pszczoły zapasach. Stosunek cukru do wody
w syropie moŜe być róŜny, ale najczęściej stosowane zawiera tabela 1. W tabeli zawarte teŜ są
informacje o zawartości cukru w 1 litrze syropu oraz ilości pokarmu jaka zostanie
zgromadzona przez pszczoły w plastrach po jego przerobieniu na zapas zimowy.

W czasie sezonu często istnieje konieczność uzupełnienia Ŝelaznego zapasu rodzinom

pszczelim.  Do  dokarmiania  w  takim  przypadku  najczęściej  stosuje  się  syropy  lub  sytę
o proporcjach  1:1,  3:2,  2:1.  Wiosną  i  w  okresach  bezpoŜytkowych  ze  względu  na  ryzyko
rabunków  bezpieczniej  jest  zastosować  pokarm  stały  (ciasto  miodowo-cukrowe  lub
Apifonde). TakŜe rodzinkom weselnym poddaje się pokarm węglowodanowy w postaci stałej.
Do  dokarmiania  rodzin  pszczelich  na  zimę  nie  stosuje  się  syty,  ze  względu  na  większą
zawartość  substancji  niestrawnych  dla  pszczół  niŜ  w  cukrze.  Jeśli  stosujemy  dokarmianie
w miesiącu  sierpniu  moŜemy  stosować  syrop  1:1,  ale  juŜ  w  miesiącu  wrześniu  raczej
wybieramy  syropy  gęstsze  (2:1,  3:1).  W  sytuacjach,  gdy  podkarmiamy  rodziny  pszczele
stosujemy syropy lub sytę o proporcjach 1:2, 2:3 lub 1:1.

Tabela 1. Stosunek cukru do wody w syropie róŜnej gęstości, zawartość cukru oraz nagromadzanie zapasów

przy dokarmianiu pszczół [8]

Rodzaj syropu

Cukier w kg

Woda w litrach

% cukru

Nagromadzenie

zapasów w %

bardzo rzadki

33,3

rzadki

40,0

rednio gęsty

50,0

półgęsty

60,0

gęsty

66,7

bardzo gęsty

70,0

W praktyce bardzo często zachodzi konieczność określenia ilości syropu w litrach, jaka

powstaje po wymieszaniu wiadomej liczby kg cukru i litrów wody. UŜywamy wówczas
następującego wzoru:

ilość roztworu (syropu) w litrach = uŜyta woda w litrach + cukier w kg/1,65

Pokarmy gotowe stosowane w dokarmianiu pszczół:

−

BIOINWERT  jest  to  zagęszczony  syrop  odŜywczy przeznaczony  do  bezpośredniego
karmienia  pszczół.  Jest  on  otrzymywany  jest  metodą  enzymatyczną  i  zawiera  nie  mniej
niŜ  73%  cukrów:  glukozy,  fruktozy,  sacharozy,  w  tym  63–71%  cukrów  prostych
i  29–37%  sacharozy. Tak  przygotowane  poŜywienie  zapewnia  pszczołom  mniejsze
obciąŜenie fizyczne organizmu przy przetwarzaniu cukrów,

−

APIINWERT jest to niemiecki odpowiednik polskiego Bioinwertu. Zawiera on 72,7%
suchej masy, co oznacza, iŜ w 1 litrze znajduje się mieszanina 1 kg cukrów: sacharozy,
glukozy i fruktozy w proporcji 1:1:1.

−

APIFONDA ciasto cukrowe inwertowane, nadające się zarówno do podkarmiania
pobudzającego, jak i do dokarmiania przed zimą. Pakowane w kartony po 12,5 kg
(5 porcji po 2,5 kg) lub 15 (jedna porcja).
Pokarmy stałe stosowane do podkarmiania pszczół:

−

ciasto miodowo-cukrowe wykonuje się z cukru pudru i płynnego miodu w proporcji 1 kg
cukru pudru: 0,25 kg miodu. NaleŜy te dwa składniki dobrze ze sobą połączyć, a po
wyrobieniu ciasto powinno być dość twarde,

−

ciasto miodowo-cukrowe z dodatkiem pyłku. Ciasto o takich samych proporcjach co
wcześniej z tym Ŝe pod koniec procesy wyrabiania dodaje się pyłek kwiatowy w ilości do
30% względem masy ciasta.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przy tak szerokiej gamie produktów stosowanych do podkarmiania i dokarmiania nie

powinniśmy zapominać o miodzie. MoŜna go podawać rodzinom pszczelim w postaci
wodnego roztworu nazywanego sytą lub w postaci krupca (skrystalizowany miód), który
moŜna umieścić w foliowym woreczku i podać na powałkę lub dennicę (rys. 3).

Rys. 3. Podawanie pokarmu stałego rodzinie pszczelej na powałce [opracowanie własne]

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaki sprzęt moŜna zastosować przy podkarmianiu i dokarmianiu rodzin pszczelich?
2.  Jakim pokarmem wykonasz zabieg podkarmiania rodziny pszczelej?
3.  Syrop, o jakich proporcjach cukru do wody zastosujesz do dokarmiania rodzin pszczelich?
4.  Kiedy zastosujesz ciasto miodowo – cukrowe w dokarmianiu rodzin pszczelich?
5.  O czym naleŜy pamiętać przy sporządzaniu syropu cukrowego?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządzanie syropów i ciast miodowo-cukrowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do sporządzania syropów cukrowych i ciasta

miodowo-cukrowego,

3)  zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,
4)  wyliczyć ile będziemy potrzebowali cukru i wody aby otrzymać 20 litrów syropu (1:1),
5)  sporządzić 20 litrów syrop cukrowy o proporcji 1:1,
6)  wykonać porcję ciasta miodowo-cukrowego,
7)  wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu pracy,
8)  zaprezentować pracę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

mieszadło do syropów,

−

naczynia na wodę 10 litrowe z podziałką pojemności w litrach,

−

waga,

−

woda i cukier,

−

stanowisko do wyrobu ciasta miodowo-cukrowego,

−

cukier puder i płynny miód,

−

rodki ochrony indywidualnej pszczelarza (fartuch).

Ćwiczenie 2

Wykonaj rysunek techniczny podkarmiaczki dowolnego typu, a następnie wykonaj ją.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zaplanować tok pracy,
2)  wykonać rysunek techniczny podkarmiaczki do dowolnego typu ula,
3)  zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do wykonania podkarmiaczki,
4)  zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,
5)  wykonać wszystkie elementy niezbędne do zrobienia podkarmiaczki,
6)  połączyć elementy podkarmiaczki przy pomocy kleju i wkrętów do drewna,
7)  zabezpieczyć wnętrze podkarmiaczki lakierem przed wsiąkaniem w nią syropu,
8)  pracy wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu,
9)  wykonać projekt prac związanych z uzupełnieniem zimowych zapasów pokarmu,
10)  zaprezentować pracę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier milimetrowy,

−

przybory kreślarskie do wykonania rysunku technicznego,

−

miara zwijana 2 m,

−

podstawowe narzędzia stolarskie,

−

przybory do pisania,

−

rodki ochrony indywidualnej pszczelarza (fartuch).

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zaplanować dokarmianie i podkarmianie rodzin pszczelich?

2) wymienić rodzaje podkarmiaczek stosowanych w podkarmianiu

i dokarmianiu rodzin pszczelich?

3) oszacować ilość pokarmu w gnieździe?

4) sporządzić syrop cukrowy o określonym stosunku cukru i wody?

5) wykonać ciasto miodowo-cukrowe?

6) obliczyć ilość potrzebnego syropu o określonych proporcjach do

uzupełnienia np. 4 kg brakującego pokarmu w gnieździe rodziny
pszczelej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Przygotowanie rodzin pszczelich do poŜytku – struktura

i siła rodzin, a warunki pełnego wykorzystania poŜytków

4.6.1. Materiał nauczania

Metody gospodarki pasiecznej przystosowane do róŜnych poŜytków

PoŜytki najwcześniejsze mają zazwyczaj znaczenie rozwojowe. Niektórzy starają się

uzyskać  z  nich  dodatkowo  pewne  ilości  miodu  towarowego.  Wykorzystanie  tak  wczesnych
poŜytków  jest  moŜliwe,  jeŜeli  zimuje  się  rodziny  bardzo  silne,  z  duŜą  ilością  robotnic,  gdyŜ
z jaj złoŜonych wczesną wiosną niewiele ich przybędzie na czas poŜytków. Do wykorzystania
nieco późniejszych poŜytków tego okresu (jabłoń, mniszek lekarski, borówka czarna) nadaje
się metoda nalotów. W dniu tego zabiegu przed odstawieniem jednego z pary pni, wymienia
się szybko między nimi czerw, tak aby w jednym znalazł się zasklepiony, w drugim otwarty.
Następnie  pień  z  młodym  czerwiem  odnosi się aby jego pszczoły lotne powróciwszy weszły
do  pnia  pozostawionego  na  miejscu.  W  ten  sposób  znajdzie  się  w  nim  podwójna  ilość
zbieraczek i sporo robotnic młodych, które nie mając larw do karmienia przystąpią wcześniej
do  pracy  w  polu.  Pojemność  ula  trzeba  odpowiednio  zwiększyć  przez  poszerzenie  miodni
bocznych lub dodanie nadstawki czy korpusu drugiego. W pniu odstawionym pozostaje czerw
niezasklepiony  i  nielotne  robotnice  od  jednej  matki.  Jego  gniazdo  trzeba  w  miarę  potrzeby
ś

cieśnić. W miarę zasklepienia czerwiu część młodych robotnic podejmuje pracę w polu,

a poŜytek zostanie wykorzystany na rozwój tej rodziny. Na letni poŜytek obie rodziny mogą
stać się jednakowo silne.

Wykorzystanie poŜytków wczesnych i średniowczesnych.

Chodzi tu o poŜytki dostarczane przez rzepak ozimy, robinię akacjową, kruszynę, malinę,

kończynę białą, ognichę i inne rośliny zakwitające od 20 maja do 15 czerwca, a przekwitające
w pierwszych dniach lipca. Uzyskane z nich stosunkowo duŜych zbiorów miodu jest moŜliwe
przy zastosowaniu kilku metod gospodarki.
1) Organizacja czerwienia matek.

JeŜeli poŜytek trwa krócej niŜ 30–35 dni, a po nim nie ma następnego wskazane jest
ograniczyć matkę w czerwieniu w kilka dni po rozpoczęciu poŜytku. Matka pozostaje
ograniczona aŜ do miodobrania. Gdy poŜytki są długotrwałe, ograniczanie czerwienia nie
jest wskazane, gdyŜ trzeba rodzinie zapewnić stałe przebywanie młodych robotnic, które
by zastąpiły stare, szybko ginące w polu.

2) Tworzenie odkładów późnych.

Jest to jedna z najprostszych form gospodarki kompleksowej. Odkłady takie, utworzone
w II połowie lipca lub wcześniej, rozwijają się doskonale aŜ do momentu połączenia ich
z rodzinami głównymi pod koniec sierpnia lub we wrześniu.

3) Gospodarka w ulach dwurodzinnych.

LeŜaki  przystosowane  do  gospodarki  dwurodzinnej  mają  tę  przewagę  nad  stojakami,  Ŝe
rodziny  zimujące  obok  siebie  ogrzewają  się  wzajemnie,  co  pozwala  przezimować
w lepszych  warunkach  nawet  słabszym  rodzinom  i  da  im  lepsze  warunki  do  rozwoju
wiosną. Metoda ta nadaje się do wykorzystania poŜytków nie wcześniejszych niŜ poŜytek
z akacji.

4) Nalot pszczoły lotnej.

Zabieg  ten  stosuje  się  w  rodzinach  zimujących  pojedynczo,  ale  w  ulach  stojących  obok
siebie,  wylotami  skierowanymi  w  tym  samym  kierunku.  W  dniu  wykonywania  nalotu,
w godzinach  południowych,  gdy  największa  liczba  zbieraczek  jest  poza  ulem  jedną
z rodzin odstawia się na bok, a tą która pozostała przesuwa się nieco w kierunku miejsca

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w  którym  stała  pierwsza  z  nich.  W  ten  sposób  zbieraczki  z  obu  pni  trafiają  do  jednej
rodziny  i  w  znaczny  sposób  zwiększają  jej  siłę.  Zabieg  ten  wykonuje  się  bezpośrednio
przed  początkiem  poŜytku,  a  podwójna  ilość  zbieraczek  powinna  się  utrzymać  przez
najbliŜsze 2 tygodnie, (do czasu śmierci zbieraczek).

Wykorzystanie poŜytków późniejszych i późnych

Do poŜytków tych zaliczamy grykę, lipę, nostrzyk, wierzbówkę, wrzos i rośliny późno

spadziujące.  W  takich  warunkach  wskazane  jest  wykorzystywanie  nadmiaru  pszczół  do
tworzenia  odkładów tymczasowych przed nastaniem poŜytku. W pierwszych dniach poŜytku
likwiduje  się  starą  matkę  a  obie  rodziny  łączy  się.  Przy  wykorzystywaniu  poŜytku
wrzosowego rodzin nie łączy się z odkładami tylko wykonuje się nalot zbieraczek z odkładu
na  rodzinę  zasadniczą.  Odkłady  pozostają  na  pasieczysku  i  będą  przerabiać  podawany  im
syrop  cukrowy.  We  wrześniu  po  powrocie  z  wędrówek  łączy  się  odkład  z  rodziną  główną,
a zabrane z niego plastry z gotowym pokarmem będą stanowiły większą część zapasów nowej
rodziny.  Metoda  ta  pozwala  na  dodatkowe  zasilanie  rodzin  oraz  uchronienie  ich  od
spóźnionego przerabiania syropu.

Struktura rodzin przed poŜytkiem

Rodziny silne przynoszą z reguły znacznie więcej wziątku niŜ słabe. ZwyŜka zbiorów

miodu w miarę wzrostu siły rodziny ulega wyraźnej progresji. Widać to z danych zawartych
w tabeli 2. Dwukrotny wzrost siły rodzin przyniósł prawie trzykrotny wzrost zbiorów miodu,
a rodziny czterokrotnie silniejsze dały go sześciokrotnie więcej. Podobne wyniki uzyskiwał
w swoich doświadczeniach równieŜ Taranow [5].

Tabela 2. Wpływ siły rodziny na jej wydajność według W. Ostrowskiej [5]

Siła rodziny (liczba pszczół)

Zbiór miodu [kg]

Wielokrotność wzrostu

pszczół

miodu

15 000

1,0

30 000

2,7

45 000

4,3

60 000

6,0

Wynika to stąd, Ŝe w silnej rodzinie nagromadza się znacznie więcej pszczół w okresie

jej rozwoju. Na dojście do maksymalnej liczebności pszczół wystarcza

jej okres 2 miesięcy,

gdy tymczasem słaba potrzebuje na to 3 albo i więcej miesięcy. Pszczoły w silnej rodzinie są
równieŜ  silniejsze  kondycyjnie  i  bardziej  długowieczne,  poniewaŜ  wychowywały  się
w lepszych  warunkach  Ŝywieniowych  i  termicznych.  Są  teŜ  mniej  przepracowane,  na
1 robotnicę  przypada  tu  mniej  larw  do  wyŜywienia,  mniejszym  nakładem  energii  jest
ogrzewane  czy  wentylowane  gniazdo,  mniejsze  jest  jednostkowe  zuŜycie  miodu  i  sił.  Poza
tym  w  rodzinie  silnej  mniejszy  procent  pszczół  odrywany  jest  od  zbiorów  do  pielęgnacji
czerwiu i prac porządkowych w ulu. Absolutna liczba pszczół, jaką moŜe ona zatrudnić przy
zbiorach  wziątku  jest  zatem  znacznie  większa  niŜ  w  rodzinie  słabej.  W  konsekwencji  silna
rodzina  przynosi  dziennie  tyle  nektaru  (spadzi),  Ŝe  wystarcza  na  gromadzenie  zapasów,
ogranicza matkę w czerwieniu i zapobiega nastrojowi rojowemu. Słaba rodzina donosi w tych
samych  warunkach  poŜytkowych  kilkakrotnie  mniej  wziątku,  czym  pobudza  matkę  do
czerwienia,  więcej  zuŜywa  miodu  na  własne  potrzeby  i  moŜe  szybko  doprowadzić  do  rójki
[5].  Właśnie  dlatego  utrzymywanie  silnych  rodzin  jest  jednym  z  waŜniejszych  zabiegów
przeciwrójkowych.  Ponadto  wszelkie  metody  zapobiegania  rójce  są  w  rodzinach  silnych
łatwiejsze do realizowania.

Ale mogą zaistnieć warunki, w których wzrost siły rodziny nie pociąga za sobą wzrostu

jej wydajności miodowej. Jest to moŜliwe w okolicy bardzo ubogiej w poŜytki, gdzie dla

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

większej ilości robotnic w bliskim zasięgu ich lotu brakuje wziątku. Zbieraczki zmuszone są
wówczas zwiększać zasięg lotów, a tym samym zmniejszać wielkość ładunków i efektywność
swojej pracy. Taka sama sytuacja moŜe zaistnieć w okolicach o nadmiernym zagęszczeniu
pasiek.

W razie niezsynchronizowania rozwoju rodzin z okresami występowania poŜytku

najczęściej  pasieka  nie  wykorzystuje  w  pełni  pierwszych  jego  zasobów.  Natomiast  po
zakończeniu  się  poŜytku  pozostają  pszczoły,  które  juŜ  nie  przyczyniają  się  do  zwiększenia
wydajności pasieki, a zuŜywały miód i energię na swoje wychowanie, i to w okresie wziątku.
Ingerencja  pszczelarza  w  Ŝycie  pszczół  potrzebna  jest  w  większości  układów  poŜytkowych,
jakie  występują  w  Polsce.  Generalny  wskaźnik  stanowi  zasada  Taranowa,  według  której
wykorzystanie  poŜytków  jest  proporcjonalne  do  ilości  czerwiu  wychowanego  w  „okresie
optymalnym”. Okres ten rozpoczyna się na 51 dni przed spodziewanym poŜytkiem, a kończy
na  29  dni  przed  jego  zakończeniem.  Przyjmując  21  dni  rozwoju  pszczoły  i  35  dni  Ŝycia
osobnika  dorosłego,  robotnice  z  jaj  złoŜonych  na  początku  tego  okresu  będą  czynne  jeszcze
przez  5  początkowych  dni  poŜytku.  Robotnice  z  jaj  złoŜonych  na  29  dni  przed  końcem
poŜytku wygryzą się z komórek plastra na 8 dni przed końcem zbiorów. Wezmą więc jeszcze
udział w części prac związanych z przeróbką nektaru w ulu [5].

Za silną rodzinę uznaje się taką, która na początku zbiorów waŜy około 4–5 kg pszczół.

Do  osiągnięcia  takiej  siły  konieczne  jest,  aby  przez  30  dni  poprzedzających  poŜytek
codziennie przybywało w gnieździe po 1500 osobników dorosłych. Oznacza to, Ŝe składanie
przez  matkę  odpowiedniej  do  tego  liczby  jaj  musi  rozpocząć  się  o  21  dni  wcześniej
(21+30=51).  W  warunkach  naszego  klimatu  matki  osiągają  takie  tempo  nieśności
najwcześniej  około  10  maja  [5].  Tak  więc  siłę  rodziny  wyraŜoną  ilością  4–5  kg  pszczół
moŜna  oczekiwać  25–30  czerwca.  Gdy  wykorzystujemy  poŜytki  rozpoczynające  się  po
15 czerwca  rodziny  mogą  same  dojść  do  odpowiedniej  siły  pod  warunkiem  zapewnienia  im
moŜliwości  pełnego  rozwoju.  Jeśli  poŜytki  rozpoczynają  się  wcześnie  np.  z  początkiem
czerwca, matka powinna rozpocząć składanie jaj po 1500 szt. dziennie juŜ od 15 kwietnia [5].

Jeszcze wcześniejszych poŜytków dostarczają drzewa owocowe, mniszek pospolity,

rzepak ozimy. Kwitnienie tych roślin przypada na koniec kwietnia lub maj. Zgodnie z zasadą
Taranowa  –  intensywne  czerwienie  powinno  się  tu  rozpoczynać  na  początku  lub  w  połowie
marca.  W  warunkach  klimatycznych  Polski  wiele  pasiek  znajduje  się  wtedy  jeszcze  przed
oblotem  wiosennym.  W  rezultacie  rodziny  w  chwili  rozpoczynania  się  tych  poŜytków  nie
mają ani dostatecznej siły, ani odpowiedniego składu.

MoŜliwości pełniejszego wykorzystania rzepaku ozimego i mniszka pospolitego daje

nam  przeprowadzenie  nalotu  poprzedzonego  wymianą  czerwiu.  Rodziny  w  pasiece  musimy
podzielić  na  dwie  grupy.  W  grupie  pierwszej  rodzin  znajdzie  się  większość  czerwiu  krytego
z obu  grup  rodzin,  a  w  rodzinach  drugiej  grupy  prawie  cały  czerw  otwarty.  Po  dokonaniu
wymiany czerwiu dokonuje się nalotu na rodziny z czerwiem krytym.

W podobny sposób moŜna regulować ilościowy i jakościowy skład rodzin równieŜ przed

innymi poŜytkami, zaleŜnie od ich układu, dwu lub trzykrotnie w sezonie.

Struktura rodzin moŜe być regulowana nie tylko w celu przyspieszenia ich dojrzałości

roboczej, lecz równieŜ opóźnienia. W okolicach o późnym poŜytku, gdzie pszczoły dochodzą
do  gotowości  roboczej  na  długo  przed  rozpoczęciem  kwitnienia  roślin  poŜytkowych,
pszczelarz powinien zabiegać o przedłuŜenie okresu rozwojowego. To samo moŜe odnosić się
do  okolic  o  dobrych  poŜytkach  wczesnych  (np.  rzepak),  a  późnych  letnich,  poprzedzanych
długą przerwą w dopływie wziątku. W jednym i drugim wypadku przed początkiem poŜytku
letniego  groŜą  rójki,  gdyŜ  dojrzała  biologicznie  rodzina  rozładowuje  swoją  energię  zaleŜnie
od okoliczności przez włączenie się do pracy przy zbiorach lub wydanie roju. Do metod, jakie
mogą  tu  być  stosowane,  naleŜy  czasowe  tworzenie  odkładów  lub  dzielenie  rodzin  przed
poŜytkiem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W celu zmniejszenia ilości czerwiu, jaki trzeba w czasie trwania poŜytku karmić

i pielęgnować, stosuje się równieŜ łączenie rodzin. Ta ostatnia metoda, w porę zastosowana,
daje najbardziej radykalną zmianę ilościowego stosunku robotnic do młodego czerwiu, od
momentu połączenia pszczoły będą pochodziły od dwu matek, a czerw otwarty od jednej.

Metoda pośrednia polega na zasilaniu przed nastaniem poŜytku normalnej rodziny

2–4-plastrowym  odkładem  lub  połączeniu  dwu  rodzin.  Zabieg  łączenia  rodzin  wykonuje  się
na  8–10  dni  przed  spodziewanym  poŜytkiem,  gdyŜ  poŜądany  układ  sił  (stosunek  ilościowy
pszczół  do  czerwiu)  występuje  tu  dopiero  w  następnym  tygodniu  od  daty  wycofania  drugiej
matki.  Korzystny  wpływ  łączenia  na  wielkość  zbiorów  utrzymuje  się  przez  okres  około
4 tygodni.

Według Woyke długość Ŝycia pszczół jest odwrotnie proporcjonalna do liczby

wykarmionych  przez  nie  larw.  Najwięcej  miodu  dadzą  więc  nie  te  rodziny,  u  których
w okresie  poprzedzającym  poŜytek  było  najwięcej  czerwiu,  lecz  te,  w  których  na  1  pszczołę
przypadało  w  tym  czasie  najmniej  larw  do  wykarmienia  [5].  Ograniczenie  więc  czerwienia
w pasiece drogą łączenia rodzin przed poŜytkiem nie tylko zwalnia pewien procent pszczół do
pracy  poza  gniazdem,  lecz  prowadzi  równieŜ  do  przedłuŜenia  ich  Ŝycia.  Rodzina  pozostaje
zatem długo silna i w pełni wykorzystuje wziątek.

Zmianę struktury rodzin moŜna osiągnąć równieŜ przez odpowiednie zastosowanie kraty

odgrodowej,  matkę  oddziela  się  na  ściśle  określonym  co  do  wielkości  gnieździe.  Takie
zastosowanie  kraty  nie  zawsze  jest  jednak  moŜliwe.  Ograniczenie  matki  w  czerwieniu
w okresie  intensywnego  rozwoju  wiosennego  rodzin  doprowadziłoby  do  rójki.  W  tym
wypadku pozostawiamy ją na 5–6 plastrach dadanowskich (7–8 wielkopolskich) [5]. Pozwoli
jej  to  składać  po  2  tys.  i  więcej  jaj  dziennie,  a  rolą  kraty  będzie  jedynie  zlokalizowanie
w określony sposób czerwiu, umoŜliwiające oddzielenie go od miodni.

Najbardziej typowym przykładem ograniczenia matki w czerwieniu za pomocą kraty jest

zastosowanie  tego  sposobu  przy  wykorzystywaniu  poŜytku  letniego.  Na  miesiąc  przed
spodziewanym  zakończeniem  wziątku  zamyka  się  matkę  w  izolatorze  z  3–4  plastrami
dadanowskimi.  Zapobiega  to  stratom  miodu,  jakie  powoduje  wychów  pszczół,  które  juŜ  nie
uczestniczą  przy  zbiorach,  a  jeszcze  nie  wejdą  w  skład  kłębu  zimowego.  Tu  naturalnie
równieŜ,  choć  mniej  radykalnie,  zwiększa  się  liczba  pszczół  przypadających  na  1  komórkę
czerwiu, a więc wzrasta przeciętna długość Ŝycia pszczół w okresie poŜytków.

JeŜeli po typowych letnich wziątkach z chwastów, koniczyn i lip kwitnie jeszcze gryka,

termin  ograniczania  matek  w  czerwieniu  naleŜy  dostosować  do  pory  występowania  poŜytku
z gryki.  Wypada  to  mniej  więcej  na  tydzień  przed  jej  zakwitnięciem.  Tu  jednak  naleŜy
pamiętać,  Ŝe  od  15–20  lipca  powinien  zacząć  się  intensywny  rozwój  jesienny  rodzin.  Nie
naleŜy więc przedłuŜać czasu pozostawania matki na małej przestrzeni lub od razu dać jej nie
3–4,  lecz  5  ramek  do  dyspozycji.  W  razie  wywoŜenia  pni  jeszcze  i  na  wrzosy,  nie  naleŜy
w ogóle ograniczać ilości czerwiu.

W okolicach o długotrwałym, lecz niezbyt intensywnym poŜytku kratę odgrodową

dajemy  najpierw  w  celu  oddzielenia  miodni  od  gniazda,  a  na  30  dni  przed  zakończeniem
wziątku (po minięciu szczytowego okresu rozwoju rodzin) przesuwamy ją tak, by ograniczyć
matkę  w  czerwieniu.  Przeciągający  się,  lecz  niewielki  poŜytek  sprzyja  wysokiej  nieśności
matki  i  niewłaściwemu  zagospodarowaniu  ula.  Bez  zastosowania  kraty  matka  zaczerwia
wszystkie plastry w części poniŜej zapasów, utrudniając przez to miodobranie.

W ulach stojakach krata odgrodowa zakładana jest poziomo najczęściej na cały sezon,

w celu uniemoŜliwienia matce przechodzenia do wyŜszych kondygnacji. W dolnej czerwi ona
bez ograniczeń. Aby zmniejszyć powierzchnię plastrów przeznaczoną na składanie jaj, naleŜy
w tych ulach stosować drugą kratę, umieszczając ją w gnieździe pionowo albo umieścić
zatworomatę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W ulach wielokorpusowych wiosną pozostawia się pod kratą dwie kondygnacje, a na

30 dni przed końcem poŜytku letniego lokalizuje matkę za pomocą kraty w korpusie
pierwszym. JeŜeli występowanie poŜytków przedłuŜa się, krata powinna przez cały sezon
pozostawać na drugim korpusie.

Jak widzimy, krata odgrodowa, jako regulator struktury rodzin, oddziałuje mniej

radykalnie niŜ łączenie i naloty, godna jest jednak polecenia przy wielu układach
poŜytkowych i gospodarce jednorodzinnej. Jednocześnie moŜe być ona stosowana niezaleŜnie
od metod gospodarki, do regulacji układu gniazd w celu ustalenia wzajemnego stosunku
pojemności miodni i części ula z plastrami na czerw.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaka powinna być struktura rodziny pszczelej przed rozpoczynającym się poŜytkiem?
2.  Jakie metody moŜna zastosować, aby zwiększyć wydajność miodową rodzin pszczelich?
3.  Jakie są róŜnice w stosowaniu kraty odgrodowej w ulach leŜakach i stojakach?
4.  Na  ile  dni  przed  planowanym  końcem  poŜytku  powinniśmy  ograniczyć  matkę

w czerwieniu?

5. Co to jest nalot?
6. Na ile dni przed poŜytkiem naleŜy przeprowadzić zabieg łączenia rodzin pszczelich?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Obliczanie optymalnego okresu czerwienia matek pszczelich w róŜnych warunkach

poŜytkowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zaplanować tok pracy,
2)  zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do wykonania tego ćwiczenia,
3)  dokonać analizy terminu rozpoczęcia kwitnienia głównych roślin poŜytkowych,
4)  przeanalizować długość okresu kwitnienia głównych roślin poŜytkowych,
5)  obliczyć optymalny okres czerwienia matek na poszczególnych poŜytkach towarowych,
6)  zapisać wyniki w zeszycie przedmiotowym,
7)  zaprezentować pracę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−−

kalendarz kwitnienia roślin poŜytkowych,

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru formatu A4,

−−−−

przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Regulowanie siły i struktury rodzin pszczelich – przeprowadzić nalot.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok pracy,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin

pszczelich,

3)  zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,
4)  przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich,
5)  wytypować rodziny na które przeprowadzisz nalot,
6)  odstawić na bok rodziny, których pszczoły lotne dokonają nalotu,
7)  zapisać wszystkie wykonywane czynności w rodzinach pszczelich w karcie ula i ksiąŜce

pasiecznej,

8) wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu pracy,
9) zaprezentować pracę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

rodki ochrony indywidualnej pszczelarza,

−

podstawowy sprzęt pszczelarski,

−

rodziny pszczele,

−

przybory do pisania,

−

ksiąŜka pasieczna i karty uli.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić prawidłową strukturę rodzin produkcyjnych przed

poŜytkiem?

2) zmienić strukturę rodziny pszczelej przez zastosowanie nalotu?

3) wykonać zabieg łączenia rodzin pszczelich w zaleŜności od układu

poŜytków?

4) zasilać rodziny słabsze czerwiem?

5) przyspieszać lub spowalniać rozwój rodzin pszczelich?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Wymiana matek pszczelich oraz dokumentacja prowadzona

w pasiece

4.7.1. Materiał nauczania

Wymiana matek w pasiece

W prawidłowo prowadzonej gospodarce pasiecznej jednym z waŜniejszych jej

elementów jest prowadzenie regularnej wymiany matek w pasiekach. Regularnej oznacza, Ŝe
ok.  50%  matek  corocznie  powinno  być  wymieniane.  JeŜeli  zaś  pasieka  jest  eksploatowana
intensywnie  (gospodarka  wędrowna)  procent  ten  powinien  być  jeszcze  wyŜszy.  Wiadomo
bowiem,  Ŝe  młoda,  dobrze  czerwiąca  matka  jest  w  stanie  zapewnić  rodzinie  utrzymywanie
wysokiej  siły,  a  przez  to  szybkiego  rozwoju  i  osiągania  wysokich  wyników  produkcyjnych
ale  takŜe  i zwiększonej  zdrowotności.  KaŜdy  następny  sezon  uŜytkowania  tej  samej  matki
wiąŜe  się  ze  zmniejszoną  corocznie  liczbą  jaj  składanych  przez  nią.  Niejednokrotnie
pszczelarze przekonują się, Ŝe wymiana matek w rodzinach nie jest taką prostą sprawą, jakby
się  początkowo  wydawało.  Same  metody  poddawania  matek  pszczelich  nie  stanowią
najbardziej  istotnego  czynnika  przy  ich  przyjmowaniu przez rodzinę. UwaŜa się, Ŝe warunki
klimatyczno-poŜytkowe, pora dnia, okres sezonu pasiecznego, stan rodziny oraz właściwości
matki mają tu podstawowe znaczenie.

Warunki klimatyczne

Wszelkie niekorzystne zjawiska takie jak ochłodzenie, nadmierne upały, deszcze

sprawiają, Ŝe w takich warunkach bardzo duŜo robotnic znajduje się w ulu i kaŜda ingerencja
w gniazdo pszczele wzmaga ich niepokój, co wpływa niekorzystnie na odnoszenie się pszczół
do nowo poddawanej matki.

Warunki poŜytkowe

W czasie trwania obfitych poŜytków i ciągłego dopływu nektaru do rodziny pszczelej

robotnice chętniej akceptują nowo poddaną matkę. Podczas słabego poŜytku lub jego braku
naleŜy podawać rodzinie syrop cukrowy, aby wywołać złudzenie wziątku.

Pora dnia

Najlepszą porą przyjmowania matek jest okres największego nasilenia lotu zbieraczek

lub wieczorem, kiedy następuje uspokojenie rodziny.

Okres sezonu pasiecznego

W zasadzie cały okres od wiosny do końca poŜytku głównego jest okresem sprzyjającym

poddawaniu  matek.  Na  początku  sezonu,  w  trakcie  rozwoju  oraz  w  czasie  rójek  występuje
przewaga  młodych  robotnic,  które  łagodniej  odnoszą  się  do  nowo  poddawanej  matki.
W drugiej  części  sezonu  na  ogół  trwa  stały  dopływ  nektaru  do  ula,  co  równieŜ  korzystnie
wpływa  na  przyjmowanie  matek  Późnym  latem  natomiast,  kiedy  brak  jest  poŜytków,  widać
wyraźnie  niechętne  przyjmowanie  matek,  co  zmienia  się  na  korzyść  wczesną  jesienią.  Nie
naleŜy  poddawać  młodej  matki  rodzinom  rabowanym,  gdyŜ  rabunki  niekorzystnie  wpływają
na akceptację matek.

Stan rodziny

Rodziny pszczele, które w przewaŜającej ilości posiadają pszczoły młode o wiele chętniej

przyjmują nowe matki w porównaniu z rodzinami z przewagą starszych osobników Przyjęcie
nowej matki wiąŜe się równieŜ z tym, jaki okres czasu upłynął od czasu zabrania, bądź straty

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

starej matki. Na ogół po godzinie od zabrania bądź utraty starej matki pszczoły zaczynają się
burzyć, wkrótce ustaje w niej praca i przerywa się dopływ nektaru do ula. Obecnie lansowane
tendencje  mówią,  iŜ  najkorzystniejsze  jest  natychmiastowe  poddanie  młodej  matki
bezpośrednio  po  zabraniu  starej  z  rodziny.  Pewne  znaczenie  przy  wymianie  matek  ma
równieŜ ich przynaleŜność rasowa, gdyŜ rodziny pszczele niechętnie na ogół przyjmują matki
obcych  ras.  Dotyczy  to  w  głównej  mierze  pszczół  rasy  środkowoeuropejskiej,  które  cechują
się większą agresywnością niŜ pszczoły kaukaskie, czy kraińskie.

Właściwości matki

To najwaŜniejsze kryterium decydujące o przyjmowaniu nowej matki. Składają się na nie

m.in.  wiek  matki,  jej  zapach  (feromony),  rasa,  stan  i  zachowanie  się,  oraz masa. WaŜne jest
takŜe  to,  czy  poddawana  młoda  matka  jest  unasienniona  (w  sposób  naturalny  lub  sztuczny),
czy  teŜ  nieunasieniona  albo  czy  rodzinie  wcześniej  poddano  matecznik  na  wygryzieniu.
Według  wielu  pszczelarzy  poddawanie  mateczników  gwarantuje  100%  pewność  przyjęcia
wygryzającej  się  matki.  Generalnie  obowiązuje  zasada,  Ŝe  im  matka  pszczela  jest  młodsza,
tym  chętniej  przyjmują  ją  pszczoły  robotnice.  Stan  poddawanej  matki  ma  duŜy  wpływ  na
zachowanie się pszczół w stosunku do niej. Matka rozbiegana szybko zwraca na siebie uwagę
robotnic, które mogą ją okłębić. Matki wyczerpane transportem do pszczelarza, jeśli trwa on
zbyt długo, równieŜ są przyjmowane bardzo niechętnie.

Bardzo istotnym elementem oceny jakości matki jest jej masa ciała bezpośrednio po

wygryzieniu. Im masa jest wyŜsza, tym lepszej jakości jest matka. Nie jest bez znaczenia teŜ
jakość  matki,  która  poprzednio  znajdowała  się  w  rodzinie.  Najlepiej,  jeśli  nowa  matka
odpowiada  starej  pod  względem  stanu  fizjologicznego.  Wtedy  prawdopodobieństwo  jej
przyjęcia jest znacznie większe.

Podawanie róŜnych rodzajów matek:
1.  Podawanie matek znajdujących się w matecznikach.

Ta  metoda  wydaje  się  najprostsza,  gdyŜ  wklejenie  matecznika  na  wygryzieniu  w plaster
nie  stanowi  Ŝadnego  problemu,  nie  ma  nawet  konieczności  wyjmowania  plastrów
z gniazda,  wystarczy  je  tylko  rozsunąć.  Pszczoły  robotnice  teoretycznie  powinny
wygryzioną matkę traktować jako własną i akceptować ją. Problem zaś tkwi w tym, Ŝe po
pierwsze w silnej rodzinie trudno młodą matkę, początkowo nieunasienioną znaleźć, aby
ją zaznakować, a po drugie nigdy nie ma pewności, Ŝe odnaleziona matka jest właśnie tą,
która  wygryzła  się  z  poddanego  matecznika,  a  nie  np.  z  matecznika,  który  pszczelarz
wcześniej  mógł  w  gnieździe  podczas  przeglądu  przeoczyć.  Bywa  równieŜ  tak,  Ŝe  matka
nie  wygryzie  się  z  matecznika.  W  związku  z  powyŜszym  bezpieczniej  jest  poddawać
mateczniki na wygryzieniu do nowo utworzonych odkładów, gdyŜ podczas ich tworzenia
łatwiej  operować  plastrami  z  czerwiem,  mają  one  mniejszą  siłę,  a  pewność  co  do
pochodzenia matki jest wysoka. Podawanie mateczników na wygryzieniu, ze względu na
oszczędność czasu jest raczej stosowane w pasiekach towarowych, o duŜej liczbie rodzin.

2. Podawanie matek sztucznie inseminowanych.

Matki  sztucznie  inseminowane  stanowią  doskonały  materiał  hodowlany.  Posiadają
wysoką  wartość  i  ze  względu  na  zwiększone  nakłady  w  ich  produkcji  są  zdecydowanie
droŜsze  od  pozostałych  matek.  Przy  spełnieniu  wszystkich  warunków  dotyczących
sztucznej  inseminacji  ponad  90%  matek  rozpoczyna  czerwienie.  Dobrze  byłoby,  gdyby
wszystkie  sztucznie  unasienione  matki  były  matkami  ze  sprawdzonym  czerwieniem,
chociaŜ  nie  zawsze  jest  to  wykonalne  i  o  ich  wartości  pszczelarz  moŜe  przekonać  się
dopiero w swej pasiece. Matki takie mogą być poddawane do normalnych rodzin, którym
uprzednio  zabrano  matkę  czerwiącą,  ale  zdecydowanie  korzystniejszym  zabiegiem  jest
podawanie  matek  sztucznie  unasienionych  do  odkładów.  AŜeby  zwiększyć  pewność

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przyjęcia  matki  naleŜy  zastosować  jedną  z  dwóch  podanych  metod.  Pierwsza  to
izolowanie  matki  na  plastrze  z  krytym  czerwiem  na  wygryzieniu.  Izolator  na  plaster
powinien być wykonany z siatki o oczkach nie większych niŜ 2–3 mm, aby uniemoŜliwić
pszczołom  z  rodziny  przedostanie  się  do  matki. Po upływie kilku dni z czerwiu krytego
w izolatorze wygryza się większość młodych pszczół, które tworzą świtę matki i opiekują
się  nią.  W  tym  czasie  matka  powinna  rozpocząć  czerwienie.  Wówczas  izolator  moŜna
usunąć, a plaster z matką pozostawić w gnieździe. W tym momencie matka jest na ogół
juŜ  przyjęta  przez  rodzinę.  Przetrzymywanie  matki  w  izolatorze  ma  na  celu  równieŜ
uniemoŜliwienie  jej  wylotowi  z  ula  (instynkt  lotów  godowych  jest  zachowany)  w  celu
dounasienienia  się,  co  w  przypadku  tak  cennego  materiału  genetycznego  byłoby  bardzo
niepoŜądane.  Druga  metoda  polega  na  izolowaniu  sztucznie  inseminowanej  matki,
równieŜ na plastrze z czerwiem na wygryzieniu, pod kołpakiem. W tym wypadku matka
ma  do  dyspozycji  mniejszą  przestrzeń,  a  takŜe  istnieje  niebezpieczeństwo  przedostania
się pszczół pod kołpak, który musi być bardzo dokładnie zamocowany w plastrze, aby nie
mógł  się  odchylić,  co  nie  zawsze  się  udaje.  Rezultaty  przyjęć  matek  są  tutaj
zdecydowanie  gorsze.  Niekiedy  moŜe  zdarzyć  się,  Ŝe  nawet  właściwie  czerwiące  matki
mogą  być  wymieniane.  Przyczyn  naleŜy  wtedy  szukać  w  słabej  ich  atrakcyjności,  zbyt
małej  ilości  plemników  w  zbiorniczku  nasiennym,  bądź  w  wadach  fizycznych  (np.:
uszkodzenia czy paraliŜ nóg). Trzeba pamiętać o tym, Ŝe matki sztucznie inseminowane
mogą  rozpoczynać  czerwienie  znacznie  później  (nawet  do  14  dni  po  poddaniu  do
rodziny)  w  porównaniu  do  matek  unasienionych  w  sposób  naturalny  i  w  związku  z  tym
niektórzy pszczelarze zbyt wcześnie eliminują taką matkę jako niepełnowartościową.

3. Podawanie matek unasiennionych w sposób naturalny.

NaleŜy  przestrzegać  w  tej  metodzie  zasady,  aby  matkę  unasienioną  naturalnie  podawać
do  rodzin,  w  których  zabrano  z  nich równieŜ matki czerwiące, bądź matka zaginęła. Na
ogół  matki  takie  są  podawane  do  rodzin  w  róŜnego  typu  klateczkach  (Zandera,
wysyłkowe),  choć  takŜe  moŜna  poddawać  je  w  izolatorach,  czy  pod  kołpak.  Z  naszych
badań  wynika,  Ŝe  w  największym  procencie  były  przyjmowane  matki  unasiennione
podawane  w  klateczkach  Babika  –  Kasztelewicza  z  podwójną  komorą  pokarmową  oraz
w mało  uŜywanych  juŜ  obecnie  trapezowych  klateczkach  Wolgemutha.  Według
Marcinkowskiego,  przy  podawaniu  matek  unasiennionych  do  odkładów,  otwory
klateczek  wystarczy  zatkać  wyłącznie  ciastem  miodowo  –  cukrowym  bez  dodatkowych
zabezpieczeń  (korek,  pasek  węzy),  a  procent  akceptacji  nowych  matek  wynosi
praktycznie 100 [3]. Klateczkę umieszcza się w plastrze z czerwiem, gdzie gromadzą się
karmicielki  albo  umieszcza  się  w  uliczce  między  takimi  plastrami.  Rodzina,  do  której
poddaje  się  nową  matkę  powinna  być  w  pełni  rozwoju  fizjologicznego,  czyli  posiadać
pszczoły  w  róŜnym  wieku  oraz  duŜą  ilość  krytego  i  otwartego  (we  wszystkich stadiach)
czerwiu. Przy podawaniu matek naturalnie unasienionych wielu zwolenników ma metoda
bezpośredniego  podawania  ich  na  plaster  tuŜ  po  zabraniu  starej  matki,  z  zastrzeŜeniem,
Ŝ

e nowa matka musi być co najmniej takiej jakości jak poprzednia.

PoniewaŜ młode matki mogą być okłębiane przez pszczoły w przypadku niepokojenia
rodzin, po podaniu matki w klateczce z ciastem lepiej przez okres 5–7 dni nie zaglądać
do rodziny. Matkę moŜna podać w klateczce z pszczołami towarzyszącymi lub bez nich,
po wcześniejszym ich wypuszczeniu.

4. Podawanie matek nieunasienionych.

Często  bywa  tak,  Ŝe  pszczelarz  ma  moŜliwość  nabycia  jedynie  matki  nieunasienionej.
W tym  przypadku  naleŜy  pamiętać  równieŜ  o  tym,  aby  taką  matkę  podawać  do  rodziny,
która  przez  pewien  czas  była  osierocona  na  skutek  utraty  bądź  zabrania  starej  matki
(minimum  3–4  dni)  i  zaczęła  odbudowywać  mateczniki.  WaŜne  takŜe  jest,  aby
w gnieździe  nie  było  czerwiu  otwartego  (plastry  z  tym  czerwiem  moŜna  na  pewien  czas

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przenieść do innych rodzin w pasiece). Przed podaniem matki naleŜy dokonać dokładnego
przeglądu  gniazda  i  zniszczyć  wszystkie  mateczniki,  które  pszczoły  odbudowały.  Matki
nieunasienione  łatwiej  są  przyjmowane  w  odkładach  niŜ  pełnowartościowych  rodzinach,
gdyŜ  w  tym  przypadku  równieŜ  istnieje  moŜliwość  dowolnego  operowania  plastrami
z czerwiem.  Im  dłuŜszy  czas  upłyną  od  momentu  osierocenia  rodziny,  tym  lepiej
przyjmowane  są  młode  matki  nieunasienione.  Istnieją  duŜe  róŜnice  między  podaniem
nowej  matki  bezpośrednio  po  zabraniu  starej  lub  po  1,  2  dniach,  a  podawaniem  nowej
matki  po  4,  5  dniach.  Procent  przyjęć  wzrasta  wtedy  gwałtownie.  Najbezpieczniej  matki
nieunasiennione  jest  podawać  w  klateczkach  dowolnego  typu,  preferowanych  przez
pszczelarza.  Podając  matkę  nieunasienioną,  przedłuŜa  się  okres  bez  czerwienia
w rodzinie, a bywa teŜ tak, Ŝe nie ma pewności, iŜ matka unasieni się albo powróci z lotu
godowego  (co  moŜe  być  spowodowane  załamaniem  się  warunków  pogodowych).  Matki
unasieniają  się  na  ogół  około  7  dnia  Ŝycia  i  po  kilku  następnych  dniach  rozpoczynają
czerwienie.
KaŜdy  pszczelarz,  przy  odpowiednim  podejściu  do  wymiany  matek  w  pasiece  i  analizie

wszystkich czynników mających wpływ na ich przyjęcia jest w stanie dojść do takiej wprawy,
aby zabiegi podawania młodych matek były uwieńczone pełnym sukcesem i stanowiły źródło
satysfakcji z tytułu zajmowania się pszczelarstwem.

Dokumentacja prowadzona w pasiece

Pszczelarze praktycy prowadzą notatki pasieczne w formie róŜnego rodzaju dokumentów

takich  jak:  ksiąŜka  pasieczna,  karta  pnia  (ula,  rodziny),  karta  ula  kontrolnego,  kalendarz
wychowu  matek  pszczelich.  Dokumenty  te  mają  nam  ułatwić  ocenę  metod,  jakie
stosowaliśmy w naszej pasiece i jakie przyniosły nam one efekty. Dobrze prowadzone notatki
ułatwiają nam pracę w pasiece, niezaleŜnie czy mamy 10, 100 czy 1000 rodzin.

W ksiąŜce pasiecznej i karcie rodziny zapisujemy wszystkie zabiegi, jakie

wykonywaliśmy w danej rodzinie, dane o matce, ilości czerwiu i pokarmu, a takŜe o sile
i ilości ogólnej plastrów w gnieździe.

Karta ula kontrolnego na wadze powinna być uzupełniana codziennymi wpisami o masie

rodziny,  począwszy  od  1  maja  aŜ  do  ostatniego  dnia  sierpnia.  Analiza  zapisków  z  całego
sezonu  pozwoli  na  analizę  bazy  poŜytkowej  okolicy  pasieki.  Dodatkowo  podczas  wychowu
matek  pszczelich  przybytki  lub  ich  brak  decydować  będą  o  potrzebie  podkarmiania  rodzin
wychowujących matki.

Kalendarz wychowu matek pszczelich muszą prowadzić pszczelarze zajmujący się

wychowem matek. Podczas wychowu jest wiele czynności, które muszą być wykonane
w określonym terminie, aby wychów się powiódł. Kalendarz pozwala zaplanować wszystkie
prace związane z wychowem.

Oprócz dokumentacji prowadzonej przez pszczelarza w kaŜdej pasiece powinno

znajdować się zaświadczenie od Powiatowego Lekarza Weterynarii o zgłoszeniu prowadzenia
przez  pszczelarza  pasieki. Zaświadczenie takie potrzebne jest między innymi potrzebne przy
sprzedaŜy  produktów  pasiecznych.  TakŜe  w  czasie  przewozu  pasieki  z  terenu  jednego
powiatu  na  teren  drugiego  pszczelarz  musi  uzyskać  od  swojego  Powiatowego  Lekarza
Weterynarii  zaświadczenie  o  stanie  zdrowotnym  rodzin  pszczelich  znajdujących  się  w  jego
pasiece.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaki odsetek matek naleŜy wymieniać co roku w pasiece?
2.  Jakie czynniki wpływają na przyjęcie świeŜo poddanej matki?
3.  Jakimi metodami moŜna podawać matki pszczele?
4.  Czemu słuŜy prowadzenie ksiąŜki pasiecznej?
5.  Dlaczego  przy  wychowie  matek  pszczelich  konieczne  jest  prowadzenie  kalendarza

wychowu?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dobieranie terminów wymiany matek pszczelich do warunków przyrodniczo-

poŜytkowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeanalizować kalendarz kwitnienia roślin poŜytkowych,
2)  ustalić optymalny okres na wymianę matek pszczelich,
3)  przedstawić w formie pisemnej ustalone terminy wymiany matek,
4)  zaprezentować pracę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−−

kalendarz kwitnienia roślin poŜytkowych,

−−−−

arkusz papieru formatu A4,

−−−−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Dokumentacja prowadzona we wzorowej pasiece.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z dokumentacją pasieczną,
2) zgromadzić sprzęt i materiały potrzebne do przeprowadzenia przeglądów rodzin

pszczelich,

3)  zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami BHP i ergonomii pracy,
4)  przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich,
5)  zapisać wszystkie wykonywane czynności w rodzinach pszczelich w karcie ula i ksiąŜce

pasiecznej,

6) wyczyścić sprzęt pasieczny i odstawić go do magazynu po zakończeniu pracy,
7) zaprezentować pracę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−−

rodki ochrony indywidualnej pszczelarza,

−−−−

podstawowy sprzęt pszczelarski,

−−−−

rodziny pszczele,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

ksiąŜka pasieczna i karty uli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić czynniki wpływające na przyjęcie nowej matki?

2) planować wymianę matek w pasiece?

3) dobrać metody wymiany matek do rodzaju matek?

4) prowadzić dokumentację pasieczną?

5) analizować zapiski z ksiąŜki pasiecznej lub karty rodziny?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.  Test  zawiera  23  zadania.  Do  kaŜdego  zadania  dołączone  są  4  moŜliwości  odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem

poprawnego wyniku.

7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

9. Na rozwiązanie testu masz 40 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Poidło w pasiece naleŜy uruchomić

a)  przed pierwszym oblotem wiosennym.
b)  po pierwszym oblocie wiosennym.
c)  przed głównym przeglądem wiosennym.
d)  po głównym przeglądzie wiosennym.

2. Dennicę w ulach rozbieralnych po zimowli naleŜ wymienić na czystą

a)  bezpośrednio przed pierwszym oblotem wiosennym.
b)  w czasie pierwszego oblotu wiosennego.
c)  przed głównym przeglądem wiosennym.
d)  po głównym przeglądzie wiosennym.

3. Podczas przeglądu rodziny pszczelej stwierdzono obecność matki ze znaczkiem koloru

ółtego. W którym roku wychowano tę matkę

a)  2004.
b)  2005.
c)  2006.
d)  2007.

4. Chcąc przewieść pasiekę z miejsca wiosennego rozwoju na poŜytek z rzepaku, który

połoŜone  jest  na  terenie  działania  innego  powiatowego  lekarza  weterynarii,  jaki
urzędowy dokument musimy posiadać
a)  kartę rodziny pszczelej.
b)  umowę dzierŜawy gruntu pod pasiekę.
c)  certyfikat zdrowia rodzin pszczelich.
d)  tablicę informacyjną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. 1 dm

obustronnie poszytego plastra z miodem waŜy

a)  5–30 dag.
b)  30–33 dag.
c)  35–40 dag.
d)  powyŜej 40 dag.

6. Wiosną wykonując przegląd rodziny pszczelej, pszczelarz w gnieździe powinien

stwierdzić  obecność  zapasów  pokarmu  węglowodanowego,  którego  minimalna  ilość
powinna wynosić
a)  9–10 kg.
b)  7–8 kg.
c)  5–7 kg.
d)  2–3 kg.

7. Pierwszy oblot wiosenny w normalnych warunkach trwa około

a)  10 min.
b)  20–25 min.
c)  30–40 min.
d)  około 60 min.

8. Wiosną pełzające pszczoły przed wylotem, nie mogące wznieść się w powietrze są

objawem
a)  zgnilca złośliwego.
b)  zgnilca łagodnego.
c)  warrozy.
d)  choroby roztoczowej – akarapidozy.

9. W miesiącu kwietniu średnia nieśność matki na dobę wynosi

a)  200 jaj.
b)  400–500 jaj.
c)  600–800 jaj.
d)  1200–1500 jaj.

10. Składanie jednego jaja przez matkę pszczelą trwa

a)  10 sekund.
b)  40 sekund.
c)  1 minutę.
d)  2 minuty.

11. Termin wykonania głównego przeglądu wiosennego rodzin pszczelich przypada na

a)  początek marca.
b)  koniec marca.
c)  pierwsza dekada kwietnia.
d)  połowa kwietnia.

12. Wywołanie złudzenia poŜytku w rodzinie uzyskujemy podkarmianiem rzadkim syropem

w ilości
a)  0,5–1,0 szklanki na dobę.
b)  1 litr na dobę.
c)  2–3 szklanki na dobę.
d)  2 litry na dobę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. Syta jest to

a)  syrop gęsty.
b)  ciasto miodowo-cukrowe.
c)  syrop rzadki.
d)  mieszanina miodu i wody.

14. Okres dojścia do odpowiedniej siły przed poŜytkiem rodziny, która jest słaba wiosną

według Taranowa trwa
a)  56 dni.
b)  77 dni.
c)  88 dni.
d)  97 dni.

15. Główny przegląd wiosenny przeprowadzamy w temperaturze

a)  6–8°C.
b)  9–11°C.
c)  12–14°C.
d)  15–16°C.

16. Silna rodzina podczas głównego przeglądu wiosennego powinna obsiadać w ulu

dadanowskim
a)  6–8 plastrów.
b)  5 plastrów.
c)  4 plastry.
d)  2–3 plastry.

17. Wykonując główny przegląd wiosenny w połowie kwietnia w gnieździe powinniśmy

stwierdzić
a)  10–12 kg zapasu.
b)  7–8 kg zapasu.
c)  4–6 kg zapasu.
d)  2–3 kg zapasu.

18. Podczas głównego przeglądu wiosennego pszczelarz stwierdził w gnieździe rodziny

pszczelej zamarłe larwy, które przybrały postać bezkształtnej, ciągliwej masy, która daje
się  wyciągać  w  postaci  długich  nitek”  –  objawy  takie  świadczą  o  wystąpieniu  choroby
o nazwie
a)  zgnilec łagodny.
b)  choroba sporowcowa.
c)  choroba woreczkowa.
d)  zgnilec złośliwy.

19. Wczesną wiosną obecność w gnieździe matki i czerwiu garbatego świadczy o tym, Ŝe

a)  matka jest dobrej jakości.
b)  matka strutowiała.
c)  rodzina jest w pełnej dojrzałości biologicznej.
d)  trutówki składają zapłodnione jaja.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Organizowanie prac związanych z wiosenną obsługą pasieki

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Burnus L. (red.): Encyklopedia pszczelarska. PWRiL, Warszawa 1989
2. Dretkiewicz-Więch J.: ABC nauczyciela przedmiotów zawodowych. Operacyjne cele

kształcenia. Zeszyt 32. CODN, Warszawa 1994

3. Marcinkowski J.: Jak prawidłowo prowadzić pasiekę. Wydawnictwo „Sądecki Bartnik”,

Nowy Sącz 1997

4.  Ornatowski T., Figurski J.: Praktyczna nauka zawodu. ITeE, Radom, 2000
5.  Ostrowska W.: Gospodarka pasieczna. PWRiL, Warszawa 1998
6.  Praubucki  J.:  Pszczelnictwo  –  praca  zbiorowa.  Wydawnictwo  Promocyjne  „Albatros”,

Szczecin 1998

7. Typański Cz.: Pszczoły – pasieka towarowa. PWRiL, Poznań 1998
8. Wide J.: Gospodarka pasieczna. Materiały szkoleniowe. Mistrz pszczelarz. Uniwersytet

Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. Olsztyn 2005

9. Wilde J., Cichoń J.: Pszczelarstwo to moŜe być biznes. Wydawnictwo „Sądecki Bartnik”,

Nowy Sącz 1999