KONCEPCJA POZNAWCZA, CZYLI CZŁOWIEK SAMODZIELNY (Adam Buczma)
Generalne poglądy:
Odrzucenie obrazu człowieka reaktywnego, który jest całkowicie sterowany przez środowisko, oraz wizerunek człowieka niedoskonałego, którym nieświadome i z reguły sprzeczne siły motywacyjne.
Jednostka jest samodzielnym podmiotem przyjmującym postawę badawczą wobec rzeczywistości, która obserwuje świat, przewiduje, formułuje hipotezy, planuje, eksperymentuje i wnioskuje i która zgodnie z posiadaną wiedzą, przystosowuje się do świata i kształtuje go.
Procesy psychiczne i zewnętrzne zachowanie człowieka zależą od informacji płynących ze środowiska oraz uprzednio zakodowanych w pamięci. Człowiek jest przez te informacje sterowany, a nazywa się to sterowanie poznawcze.
Warianty systemu poznawczego:
Teoria konstruktów osobistych G. A. Kelly'ego
Zgodnie z nią człowiek jest badaczem, który samodzielnie tworzy sobie obraz świata i własnej osoby. Człowiek w ciągu życia tworzy indywidualny system konstruktów osobistych specyficzny sposób ujęcia i rozumienia rzeczywistości. Charakterystyczną cechą jest to, że są dwubiegunowe (bipolarne) np.: przyjazny-wrogi, aktywny-bierny.
Metoda badawcza Rep-test pozwala poznać system konstruktów osobistych jednostki.
Wady:
niejasna jest geneza konstruktów osobistych
nie umie ona w pełni wyjaśnić aktywności człowieka
Teoria przetwarzania informacji A. Newell'a H. A. Simon'a
Zgodnie z nią człowiek jest układem poznawczym posiadającym kilka ważnych cech takich jak:
jego działanie jest celowe
dysponuje pamięcią świeżą i trwałą
tempo operowania informacjami jest określone
funkcjonuje wg pewnego programu
Cechy te w znacznym stopniu determinują ludzkie zachowanie.
Po otrzymaniu zadania człowiek dąży do osiągnięcia celu za pomocą pewnego programu
określonego systemu reguł.
Wady:
nie umie ona w pełni przewidzieć i wyjaśnić procesów motywacyjno-emocjonalnych. Zwraca główną uwagę nie na to, dlaczego człowiek działa i co jest dla niego wartościowe, lecz na to, jak on działa.
Koncepcja poznawczo-decyzyjna
Sterowanie wewnętrzne, struktury poznawcze.
Żaden człowiek nie jest układem całkowicie autonomicznym i niezależnym od wpływów zewnętrznych oraz własnych biografii.
Podstawą regulacji wewnętrznej są struktury poznawcze system informacji o świecie zewnętrznym i o własnej osobie, które są zakodowane w pamięci człowieka i które regulują jego zachowanie.
System struktur poznawczych, które stanowią względnie trwałe cechy człowieka jest głównym składnikiem jego osobowości. Zatem w koncepcji poznawczej osobowość to przede wszystkim pewna organizacja informacji zakodowanych w pamięci człowieka, to całokształt doświadczenia jednostki. Dzięki informacjom zakodowanym w organizmie, jednostka ma poczucie własnej tożsamości oraz orientuje się w świecie zewnętrznym. Człowiek bez osobowości nie byłby zdolny do życia. Informacje zawarte w s.p. odgrywają ważną rolę w procesie formułowania oczekiwań oraz ułatwiają ocenę wartości zdarzeń.
Struktury poznawcze charakteryzują się pewną złożonością. (proste-złożone) Im człowiek posiada bardziej złożone s.p. tym łatwiej dostrzega różnice między ludźmi, trafniej ocenia zdarzenia, jest sprawniejszy w działaniu i mniej liczy się z emocjami.
S.p. mogą stanowić system liniowy lub hierarchiczny.
S.p. mogą być otwarte i zamknięte. Otwarte są wtedy gdy ulegają zmianom pod wpływem nowych informacji, gdy człowiek zmienia przekonania i wyobrażenia o świecie oraz osobie w miarę poznawania rzeczywistości.
S.p. mogą być aktywne-bierne
Sterowanie zewnętrzne.
Są to informacje znajdujące się w środowisku np.: przepisy prawne, komunikaty prasowe, filmy, etc.
Brak sterowania zewnętrznego może zakłócić pracę sterowania wewętrznego.
Nadmiar informacji stwarza poważne problemy psychologiczne i społeczne, dlatego też występuje u ludzi zjawisko selekcji czyli asymilacja danych użytecznych i odrzucenie zbędnych.
Zjawisko selekcji dzielimy na:
zbyt surową i rygorystyczną selekcję (odrzucanie często potrzebnych danych)
tendencyjną (odrzucanie faktów sprzecznych z oczekiwaniami i dążeniami)
System oczekiwań.
Dzielimy na
przewidywanie zdarzeń niezależnych od działania podmiotu (np.: prognoza pogody)
przewidywanie konsekwencji własnego działania
W systemie oczekiwań występują tendencje optymistyczne i pesymistyczne, które z reguły deformują system oczekiwań.
Dysonans poznawczy - negatywny stan napięcia wywołany niezgodnością między przekonaniami człowieka a aktualnymi informacjami.
Jednostki dążą do zredukowania dysonansu na 3 sposoby:
blokowanie dostępu do świadomości informacji sprzecznych z ich oczekiwaniami. (palacz nie czyta artykułów o szkodliwości palenia)
deformowanie informacji zaprzeczających, czyli taka interpretacja i przekształcanie aby stały się one zgodne z przyjętymi poglądami. (w dyplomacji)
informacje niezgodne z oczekiwaniami mogą wpłynąć na zmianę tych ostatnich.
System wartości.
Hierarchia wartości jest wynikiem uczenia się i treningu.
System wartości dzieli się na 2 rodzaje:
wartość pozytywną (posiadają ją te zdarzenia, do których człowiek dąży)
wartość negatywna (posiadają ją bodźce awersyjne, których człowiek unika)
Mechanizm działania, poziom aspiracji.
Zgodnie z koncepcją poznawczą człowiek wybiera i wykonuje działania po to, aby osiągnąć pewne wartości, takie jak pieniądze, uznanie społeczne, etc.
Poziom aspiracji jest wyróżnioną wartością na skali osiągnięć, wartością która daje człowiekowi satysfakcję. P.a. kształtuje się w toku uczenia i zdobywania doświadczenia. Pełni 2 ważne funkcje:
jest kryterium działania, stanowi standard lub normę, którą jednostka zamierz wykonać.
Jest czynnikiem motywacyjnym (pełni podobną rolę jak popędy w koncepcji psychodynamicznej)
Jeśli powstaje rozbieżność między aspiracjami a rzeczywistymi osiągnięciami jednostki, rodzi pewne napięcie motywacyjne, które pobudza ją do dalszych poszukiwań, do formułowania bardziej wartościowych rozwiązań.
Zjawisko frustracji - gdy człowiek nie może zaspokoić swoich aspiracji. Rodzą się wtedy stany lęku i niezadowolenia.
Formy obrony przed frustracją :
obniżenie pierwotnego poziomu aspiracji, dzięki czemu mniej wartościowe działania redukują napięcie motywacyjne i sprawiają satysfakcję.
Tolerancja wobec istniejącej rozbieżności uznając atrakcyjność danego działania za zadawalające.
Adam Buczma
2