SOCJOLOGICZNA KONCEPCJA OSOBOWOŚCI I ZACHOWAŃ CZŁOWIEKA

1. Poglądy na temat człowieka:

   1. rodzaje poglądów:

      • poglądy teologiczne:

        • twierdzenie, że człowiek został stworzony przez Boga

        • wola Stwórcy określa cechy człowieka

        • istotą człowieczeństwa jest związek z Bogiem

        • człowiek różni się od innych stworzeń jedynie tym, że posiada nieśmiertelną duszę czego przejawem jest jego życie psychiczne

      • poglądy filozoficzne:

        • poglądy te maja początek w refleksji greckiej, w poglądach Protagorasa, Platona i sofistów

        • człowiek jako istota rozumna, uczestnicząca w boskim rozumie przenikającym świat i dlatego posiadająca zdolność ujmowania natury świata

      • poglądy nauk przyrodniczych:

        • darwinizm i teoria ewolucji

        • człowiek jako swoisty gatunek zoologiczny

        • człowiek różni się wyraźnie od innych gatunków świata zwierzęcego

        • istota społeczna, którego rozwój przebiega pod wpływem czynników społecznych

        • zainteresowanie organizmem człowieka, przekształceniami, anatomią i fizjologią

      • poglądy socjologiczne:

        • człowiek jako istota społeczna, której osobowość została wytworzona przez kulturę i strukturę społeczeństwa w procesie socjalizacji

        • socjalizacja – proces przekształcania się organizmu biologicznego w uczestnika zbiorowości, zachodzi dzięki interakcjom z innymi ludźmi, dzięki tym interakcjom jednostka uczy się funkcjonowania w społeczeństwie i kierowania własnym życiem

        • bez procesu socjalizacji człowiek byłby robotem ponieważ nie wiedziałby co ma robić, cenić, co mysleć, mówić, jak reagować w różnych sytuacjach

        • różne sposoby ujmowania człowieka jako istoty społecznej:

          • człowiek nie mógłby rozwinąć swych cech specyficznie ludzkich, gdyby znajdował się poza środowiskiem społecznym

          • człowiek jest taki jakie jest społeczeństwo, które go wychowało

          • człowiek posiada instynkt społeczny, czyli skłonność do zrzeszania się, do bycia w gromadzie, do upodobniania się do innych

          • człowiek powinien postępować zgodnie z interesem społecznym

   2. natura ludzka:

      • natura ludzka w różnych okresach:

        • starożytność:

          • Teofas – Charaktery

          • Marek Aureliusz – Rozmyślania

          • stałe prawidłowości zachować ludzkich, które są wytworem naturalnych cech człowieka

        • filozofia nowożytna:

          • Francois de La Rochefoucauld, Jacques Esprit, Jean de La Bruyere

          • natura ludzka jest zespołem stałych dążeń i motywów, celów i wartości wyznaczających postępowanie człowieka

        • czasy współczesne:

          • John Dewey – cztery znaczenia natury ludzkiej:

            • natura ludzka to tyle, co pewna pierwotna i wrodzona konstytucja biopsychiczna wspólna całemu gatunkowi

            • natura ludzka to zespół trwałych cech, sił i właściwości psychologicznych, kierowanych swoistymi prawami, z których wynikają podstawowe i niezmienne dążenia człowieka

            • natura ludzka jest zespołem wrażliwości i zdolności do odbierania wrażeń, jest tylko zespołem cech organów recepcyjnych i nie posiada żadnych składników aktywnych, żadnych wrodzonych motywacji i dążeń

            • natura ludzka nie jest ani konstytucja biologiczną ani wrodzoną strukturą psychiki, lecz tylko zdolnością do tworzenia kultury i ujawniania się tworzeniu wartości kulturowych, ideałów moralnych, instytucji społecznych, a zatem jest zespołem cech różniących człowieka od zwierząt

      • ogólna definicja natury ludzkiej:

        • to zespół trwałych zdolności i cech motorycznych działających w organizmie ludzkim i zmuszających go do zaspokojenia nie tylko potrzeb biologicznych, lecz także do aktywnego przystosowania do środowiska społecznego i kulturalnego, zdolności do tworzenia wartości społecznych i kulturowych

   3. instynkty:

      • wrodzone, niezmienne, genetycznie zaprogramowane wzorce działań, które są wspólne całemu gatunkowi i nie podlegają różnicowaniu ze względu na doświadczenie jednostki; np. instynkt agresji – prowadzący do wojen, instynkt afiliacji – odpowiedzialny za powstanie samego społeczeństwa

2. Koncepcje osobowości społecznej:

   1. termin osobowość:

      • używany w naukach społecznych, filozofii, psychologii, antropologii, prawie i socjologii

      • pochodzi od słowa osoba, po łacinie persona

      • używany w czterech znaczeniach:

        • do określenia roli granej w życiu codziennym

        • do określenia cech moralnych

        • do określenia tego co stanowi wartość człowieka i jego zdolności działania

        • do określenia wyglądu zewnętrznego

   2. koncepcje osobowości:

      • endogeniczny:

        • osobowość ukształtowana zostaje przez czynniki wewnętrzne

        • koncepcja biologizmu – tłumaczenie zachowań człowieka i różnic psychicznych między ludźmi (czynniki dziedziczne)

      • egzogeniczny:

        • kształtowanie osobowości poprzez czynniki zewnętrzne

        • John B. Watson – dziedzictwo biologiczne jest nieistotne, a motywy, postawy i zachowania ludzi mogą być kształtowane w dowolny, żądany sposób, w procesie wychowania

   3. definiowanie:

      • osobowość – element społeczny w człowieku, zinternalizowana kultura, dynamiczna organizacja idei, postaw, nawyków nadbudowanych nad naturą biologiczna

   4. elementy składowe osobowości:

      • biogenne – własności anatomiczne, wzrost, budowa organizmu i jego właściwości fizjologiczne, działalność gruczołów

      • psychogenne – pamięć wola, wyobraźnia, uczucia, inteligencja, spostrzegawczość, temperament

      • socjogenne – zespolone oddziaływanie szeroko rozumianego środowiska społecznego człowieka, wyróżnia się cztery podstawowe elementy socjogennych elementów osobowości:

        • kulturowy ideał osobowości:

          • ideał wychowawczy służący jako wzór do naśladowania

          • przekazywany dzieciom, młodzieży w rodzinie, kościele, grupie kolegów, w szkołach

          • propagowany przez instytucje upowszechniania kultury

        • rola społeczna:

          • względnie stały i wewnętrzne spójny system zachowań, będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegający według mniej lub bardziej wyraźnie ustalonego wzorca

          • różnią się precyzją z jaka zostały określone

          • są mniej lub bardziej sformalizowane

          • z każdą łączą się określone prawa i obowiązki

          • dostarcza wzorca, zgodnie z którym jednostka ma działać w konkretnej sytuacji

          • jednostka pełniąca różne role społeczne dostosowuje się do oczekiwać bliskiego kręgu osób oraz całego ogółu społeczeństwa

          • czynniki realizacji roli społecznej:

            • elementy biogenne i psychogenne jednostki

            • wzór osobowy, określonego przez zbiór cech idealnych, jakimi jednostka wypełniająca daną role powinna się charakteryzować oraz zespół idealnych sposobów zachowania

            • definicja roli przyjętej w grupie

            • struktura i organizacja wewnętrzna grupy

            • stopień identyfikacji jednostki z grupa

        • jaźń subiektywna:

          • własne wyobrażenie o naszej wewnętrznej istocie

          • element organizujące wszystkie pozostałe elementy naszej osobowości

          • jest pochodzenia społecznego

          • rozwija się pod wpływem rodziców, rodzeństwa, krewnych, znajomych

          • zespół wyobrażeń dodatnich o sobie i niezbędna podstawa równowagi psychicznej i zadowolenie z siebie

          • dzięki niej jednostka potrafi przeciwstawić się niekorzystnym ocenom otoczenia

        • jaźń odzwierciedlona:

          • zespół wyobrażeń jaki każdy z nas wytwarza sobie na podstawie ocen otoczenia i tego co sobie sami wyobrażamy na temat oceny innych o nas

          • element kontroli środowiska społecznego

          • elementy jaźni:

            • wyobrażenia o tym jak postrzegają nas inni ludzie

            • wyobrażenia o tym jak oceniają nasz wygląd i nasze postępowanie

            • reakcje na te wyobrażenia w postaci, dumy, zadowolenia, wstydu, upokorzenia

   5. osobowość zintegrowana (normalna):

      • osobowość, której wewnętrzne konflikty i rozbieżności są opanowane

      • inne znaczenia osobowości normalnej (zintegrowanej)

        • osobowość przeciętna w sensie statystycznym

        • osobowość przystosowana do warunków życia i zachowująca się zgodnie z przyjętymi wzorami i kryteriami ocen postępowania w danej grupie

        • osobowość skoordynowana wewnętrznie i funkcjonująca sprawnie; miarą sprawności jest harmonijne przystosowanie do warunków środowiska

   6. dezintegracja osobowości:

      • rozkład, rozchwianie elementów osobowości

      • choroba psychiczna, nerwowa – skutek dezintegracji

      • działania człowieka są wtedy nieskoordynowane,

      • interpretacje postrzeganych sytuacji nierealistyczne,

      • postępowanie niezgodne ze wzorami

      • przyczyny dezintegracji osobowości:

        • uczestnictwo w kilku grupach społecznych, narzucających jednostce rozbieżne wzory, rozbieżne role i rozbieżne wartości

        • trwale uczestnictwo w życiu grupy zdezorganizowanej i wybieranie jej jako grupy odniesienia

        • rozbieżności między elementami bio- i psychogennymi a wymaganiami roli społecznej

        • rozpad jaźni subiektywnej na tle zawodów czy systematycznej negatywnej oceny

   7. Zygmunt Freud:

      • istnieją uniwersalne potrzeby ludzkie (popędy), które pomagają kierować zachowaniem człowieka i je kształtować

        • instynkt życia – wyjaśnia ludzka potrzebę tworzenia związków i więzi między innymi

        • instynkt śmierci – podstawa zachowań agresywnych

      • te dwa instynkty stoją w opozycji do siebie czego efektem jest dramat ludzkiej egzystencji

      • elementy osobowości wg Freuda:

        • id:

          • źródło popędów biologicznych, które domagają się natychmiastowego zaspokojenia,

          • nieuświadamianie,

          • działa zgodnie z zasadą przyjemności,

          • żądania wynikające z popędów nie zawsze są uwzględnianie z powodu wymagań życia społecznego

        • superego:

          • wymagania życia społecznego

          • wynik działania różnych nakazów i ograniczeń narzucanych dzieciom przez rodziców

        • ego:

          • część osobowości, która ma kontakt z rzeczywistością

          • spełnia funkcje mediatora między nierealistycznymi żądaniami id a porządkującymi wymaganiami superego

      • Freud położył główny nacisk na czynniki biologiczne

      • osobowość przedstawiona jest jako wypadkowa oddziaływań cech biologicznych i doświadczenia społecznego

3. Typologie osobowości:

   1. klasyfikacja osobowości:

      • wg Hipokratesa – klasyfikacja temperamentów:

        • sangwinik – człowiek o gwałtownym, porywczym i zmiennym usposobieniu, o szybko powstających i przemijających reakcjach uczuciowych

        • melancholik – człowiek o powolnych, słabych lecz długo trwających reakcjach uczuciowych

        • choleryk – człowiek o silnych, szybkich i długo trwających reakcjach uczuciowych

        • flegmatyk – człowiek o powolnych, słabych i krótkotrwałych reakcjach uczuciowych, człowiek odznaczający się powolnym usposobieniem, opanowany, chłodny

      • wg E. Kretschmer – klasyfikacja ze względu na korelacja miedzy budową ciała a osobowością

        • pyknik – człowiek odznaczający się małym lub średnim wzrostem, silne rozwiniętą tkanką tłuszczową, krótkimi kończynami i krótką, grubą szyją, dużą głowa i okrągłą, łatwo czerwieniejąca się twarzą

        • astenik – człowiek o wątłej budowie ciała, szczupły, o długich kończynach, cienkiej szyi, wąskiej klatce piersiowej, odznaczający się usposobieniem nieśmiałym, drażliwym

        • atletyk – człowiek silnie zbudowany, mający grube kości, rozwinięta muskulaturę ciała, szeroką i wypukłą klatkę piersiową, wysoką czaszkę, wydatne szczęki

        • dysplastyk – człowiek o nieharmonijnej budowie ciała (na podstawie jednej z 3 wcześniejszych typów)

      • wg Karla G. Junga

        • introwertyk – człowiek, który całą swoją energię obraca do wewnątrz, skłonny do zamykania się w sobie, skupiający uwagę na własnych przeżyciach wewnętrznych

        • ekstrawertyk – człowiek, który całą swoją energie obraca na zewnątrz, usposobienie przejawiające się w kierowaniu zainteresowań na świat zewnętrzny, we wzmożonej aktywności, w łatwości utrzymywania kontaktu z otoczeniem, towarzyskości, ogólnej zaradności, przedsiębiorczości i praktyczności

      • wg E. Sprangera – typ zainteresowań jest wynikiem osobowości:

        • typ teoretyczny – człowiek mający skłonność do rozważań ogólnych, do ujmowania spraw pod kątem teorii, zajmujący się naukami teoretycznymi

        • typ ekonomiczny – odnoszący się do ekonomiki, gospodarczy, oszczędny

        • typ estetyczny – wrażliwy na piękno, znawca piękna

        • typ społeczny

        • typ polityczny – człowiek układny, przebiegły

        • typ religijny – odznaczający się pobożnością, pobożny

      • wg Floriana Znaneckiego – typy osobowości kształtują się pod wpływem ról społecznych, wymaganych w kręgach społecznych, w których przebiega socjalizacja:

        • człowiek dobrze wychowany – przebywający po długotrwałym wpływem szkoły

        • człowiek pracy

        • człowiek zabawy

        • zboczeńcy – niepodporządkowujący się naciskowi swoich kręgów, odrzucający ideały osobowości, ludzie wprowadzający innowacje w kulturze, we wzorach zachowania

      • wg Jana Szczepańskiego – ze względy na związek jednostki ze społeczeństwem:

        • ludzie twórczy – wnoszący nowe idee, pomysły, rozwiązania organizacyjne, dokonujący odkryć naukowych, pomnażający dziedzictwo społeczeństwa

        • ludzie przeciętni – ludzie, którzy swoja aktywnością i działaniem nie wnoszą nic nowego ale przyczyniają się do utrzymania stanu osiągniętego, pracownicy wykonujący zadania w sposób zadowalający i nieprzynoszący szkody

        • ludzie przynoszący szkody – przestępcy, złodzieje, chuligani, wandale

        • ludzie niemogący sami się utrzymać, wymagający opieki – niemowlęta i małe dzieci, chorzy i inwalidzi

   2. osobowość reprezentatywna:

      • osobowość występująca najczęściej

      • zespół cech osobowości wspólnych dla dużej liczby jednostek w danym społeczeństwie

      • typ osobowości najlepiej wyrażający istotne wartości danej kultury

4. Praca a osobowość:

   1. istota zawodowej samosterowności:

      • definiowanie:

        • gdy praca wymaga inicjatywny, intelektu i niezależnej oceny samego wykonawcy pracy

      • aspekty:

        • ścisłość nadzoru – określenie stopnia, w jakim zwierzchnik pozostawia pracownikowi swobodę w wykonywaniu pracy, sposoby sprawowania kontroli

        • rutynizacja pracy – praca zorganizowana w nieskomplikowany sposób składająca się z powtarzalnych czynności nie umożliwia znacznego stopnia samosterowności, praca zorganizowana w sposób złożony – powoduje, że jednostki wykonujące taki rodzaj pracy maja tendencję do unikania uprzedzeń, tolerancji zachowań niekonwencjonalnych, maja pozytywny stosunek do samego siebie

        • rzeczowa złożoność pracy – oceniana na podstawie informacji respondentów, na czym polega ich praca z danymi przedmiotami i ludźmi, jak wiele czasu poświęcają na każdy z rodzajów prac

      • aspekty oddziałują na osobowość

        • osoby, których warunki pracy umożliwiają samosterowność mają bardziej pozytywny stosunek do pracy, samych siebie i społeczeństwa, są również bardziej efektywne intelektualnie

      • na osobowość wpływają również czynniki pracy takie jak:

        • obciążenie i niedogodności związane z pracą

        • częstość ulegania presji czasu

        • uciążliwość pracy

        • czystość pracy

      • interakcja między kształtowaniem człowieka przez prace i pracy przez człowieka

        • wpływ pracy na osobowość – praca z własnej inicjatywy, kierowanie własna praca (czynniki socjopsychologiczne)

   2. osobowości przywódcze:

      • skuteczni przywódcy odznaczają się pożądanymi cechami lub właściwościami

      • sposoby badań przywództwa:

        • teoria cech

        • teoria zachowań

        • teoria sytuacji

        • ewolucyjna teoria przywództwa

        • teoria przywództwa transformacyjnego

      • metody badań:

        • obserwacja zachowań

        • wywiady

        • testy psychologiczne

        • ankiety

        • sondaże

      • porównywanie:

        • cech tych, którzy wyłonili się jako przywódcy, z cechami tych którym się nie udało

        • cechy przywódców skutecznych z cechami przywódców nieskutecznych

      • najlepszy zestaw cech dobrego przywódcy:

        • akceptacja siebie

        • znajomość ludzi

        • opanowanie słowa w mówieniu i czytaniu

        • stałość

        • bezuprzedzeniowość

        • dostateczny zasób informacji

        • sprawiedliwość

        • godny zaufania

        • prawdomówność

        • szczerość

        • dobry

        • równość w traktowaniu innych

        • konsekwentny

        • umiarkowane ambicje

        • szczodry

        • godny

        • uprzejmy

        • samokształcący się

        • daje dobry przykład

        • przewodnik

        • samodyscyplina

        • aktywność

        • energia

        • mocna wiara w siebie

        • znajomość sytuacji

        • rzeczowość

        • inicjatywa

        • pewność siebie

        • odpowiedzialność

        • obiektywizm

        • poświęcenie

        • szacunek

        • przewidywanie

        • przyjacielskość

        • nadzór

        • ujmowanie się za pracownikami

      • próba ustalenia:

        • w jaki sposób skuteczni przywódcy delegują zadania

        • jak porozumiewają się z podwładnymi

        • jak ich motywują

        • jak wykonują swoje zadania

      • modele przywództwa:

        • autokratyczny

        • demokratyczny

        • laissez faire

      • sytuacje składające się a typ relacji między przełożonymi a podwładnymi:

        • komunikacja

        • stopień partycypacji podwładnych w podejmowaniu decyzji

        • rozkład odpowiedzialności

        • sposób kontroli

        • stosowanie systemu nagród i kar

        • zakres dyscypliny

        • miejsce przełożonego w strukturze

      • funkcje przełożonych:

        • zorientowanie na zadania

          • umiejętne rozwiązywanie problemów

          • umiejętne stawianie zadań

          • właściwie dostarczanie pomysłów

          • odpowiednie ocenianie i kontrolowanie

        • zorientowanie na ludzi

          • utrzymanie spójności grupy

          • ułatwienie funkcjonowanie grupy

          • starania o pełne zaufanie

          • szacunek w kontaktach z grupą

          • pośrednictwo w rozwiązywaniu konfliktów

          • dowartościowanie podwładnych

      • style przywództwa:

        • zorientowanie na zadania

          • ustalanie sztywnych norm pracy

          • organizacja drobiazgowego działania

          • wyznaczanie metod pracy

          • ścisły nadzór podwładnych

        • zorientowanie na pracowników

          • zachęcanie pracowników do wykonywania zadań

          • włączenie pracowników w proces podejmowania decyzji

          • odpowiednie motywowanie

      • zmienne od których zależy skuteczność przywództwa:

        • poglądy, postawy, wiedza, doświadczenia przywódcy

        • cele, ambicje i oczekiwania przywódcy

        • postawy, oczekiwania i zachowania kolegów przywódcy

        • cechy, oczekiwania i zachowania podwładnych

        • cechy realizowanych zadań

        • kultura organizacjizasady postępowania w organizacji

      • sytuacyjny pogląd na przywództwo wyjaśnia:

        • który z czynników wpływających na zachowanie przywódcy jest najważniejszy w danym zbiorze zmiennych

        • który styl przywództwa w tych okolicznościach będzie najodpowiedniejszy

      • elementy sytuacji roboczej wpływające na ustalenie skutecznego stylu przywództwa:

        • stosunki między przywódca a członkami grupy

        • struktura zadania

        • pozycja władcza przywódcy

      • F. E. Fiedler:

        • autokratyczni przełożeni są najskuteczniejsi w sytuacjach skrajnych (gdy stosunki z podwładnymi są dobre, zadania ustrukturyzowane i przełożony ma silną pozycję władczą oraz wtedy gdy stosunki między przywódcą i członkami grupy są złe, zadania nieustrukturyzowane i słaba jest pozycja władczego)

        • demokratyczni przełożeni odnoszą sukcesy w sytuacjach pośrednich (stosunki z przełożonymi układają się dobrze, zadania są raczej dobrze określone, a pozycja władcza jest umiarkowana)

      • podsumowując:

        • nie można mówić o kierownictwie w taki sposób, jak gdyby było one jakimś rysem psychicznym

        • nie ma uniwersalnego wykazu cech, jakimi powinien odznaczać się kierownik

        • nie ma uniwersalnego sposobu postępowania kierownika

        • nie ma uniwersalnej postawy kierownika

        • nie ma specyficznego typu osobowości kierownika który umożliwiłby odnoszenie sukcesów w każdej sytuacji na każdym stanowisku kierowniczym

        • skuteczność postępowania kierownika jest zależna od cech osobowości (inicjatywa, inteligencja, pewność siebie, nadzór)