Teorie i koncepcje rozwoju psychicznego człowieka

Koncepcje psychoanalityczne

Psychoanaliza Zymunta Freuda:

• zachowanie wyznaczone procesami nieuświadomionymi;

• z punktu widzenia rozwoju człowieka zasadnicze są dwie koncepcje: rozwoju osobowości i psychospołecznego;

• wewnętrzna organizacja osobowości: „id” wraz z narodzinami, kształtowanie się „ego” w drugim roku życia, zaś „superego” (sumienie i „ja” idealne) stopniowo,
  w wieku przedszkolnym;

• akcent przesunięty na znaczenie popędów i potrzeb kierujących psychiką człowieka;

• znaczenie okresu wczesnego dzieciństwa : już tutaj ujawnia się libido i kształtowanie się trzech warstw osobowości: id ego i superego;

• teoria rozwoju psychoseksualnego Freuda: wyróżnia się pięć stadiów - stałe, zdeterminowane biologicznie sekwencje przemieszczania się energii libido do różnych części ciała, których wrażliwość na pobudzenia zależna jest od wieku. Są to:

1. oralna.

2. analna,

3. fallusa,

4. literalna,

5. genitalna.

Koncepcja indywidualizacji Carla Junga (sformułowana w latach trzydziestych XX wieku):

• celem życia i rozwoju człowieka jest stanie się ludzkim, osiągnięcie podstawowych wartości humanistycznych;

• rozwój jest ciągiem niepowtarzalnych zmian jednostek, wykluczający naśladowanie innych, urabianie jednostki. Jego istotę stanowi własny wysiłek, podmiotowość, odpowiedzialność. Jeśli z tego zrezygnuje popada w zależności od nieświadomości zbiorowej i traci szanse własnego, indywidualnego życia;

• droga rozwoju jest równowaga ze światem i integracja wewnętrzna różnych obszarów psychiki;

• organizowanie się spójnej, jednocześnie niepowtarzalnej i wyodrębnionej od reszty świata - proces indywidualizacji (następujący do około 40 roku życia) wymaga indywidualnego wzorca życia, rozwoju, samorealizacji
  i odpowiedzialności za własne życie.

Teoria rozwoju psychospołecznego Erika Ericsona („Dzieciństwo i społeczeństwo”)

Opisuje modelowe tworzenie, organizowanie i rozwój osobowości człowieka. Głównym założeniem jest twierdzenie, iż zmiany rozwojowe zachodzą w każdym cyklu życia, a procesy rozwojowe mogą być silnie stymulowane bądź hamowane prze wpływy społeczne, czynniki środowiskowe, w których żyje człowiek (teoria stadialna).

Istnieje osiem etapów w życiu człowieka, w których zachodzą istotne zmiany rozwojowe. Każde nazwał za pomocą dymensji, czyli dwóch przeciwstawnych pojęć.

Człowiek w każdym z etapów przechodzi pewien kryzys psychospołeczny. Ich źródłem jest:

1. stale zmieniające się wraz z wiekiem jednostki wymagania i oczekiwania społeczne. Kryzys pojawia się w sytuacji deficytu umiejętności odpowiedzi na te oczekiwania;

2. zmieniające się wraz z wiekiem cechy charakteru jednostki, jej sposób rozumowania, wewnętrzne potrzeby własne.

Kryzysy mają charakter normatywny. Stanowią punkt zwrotny, moment rozstrzygający o możliwości pojawienia się, wykształcenia nowych właściwości, cech, zachowań. Najważniejszy jest sposób, jakość uporania się z kryzysem na danym etapie rozwoju, bowiem rozwiązanie pomyślne owocuje wykształceniem nowych kompetencji
i ułatwia przezwyciężenie kryzysu następnego stadium. Rozwiązanie niekorzystne utrudnia wejście w kolejny etap rozwojowy.

Stadia rozwoju

I KRYZYS ROZWOJOWY

zaufanie - brak zaufania

(1 rok życia)

• kształtują się wewnętrzne podwaliny dojrzałości człowieka i jego poczucia pewności siebie;

• istotna jest jakość opieki oferowanej dziecku przez opiekunów-potrzebuje spójnej
  i trwałej troski;

• ważne jest zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa dzięki obecności odpowiedzialnych, znanych dziecku,

• zasadniczą rolę odgrywają godni zaufania opiekunowie, głęboko wrażliwi na potrzeby dziecka, wyczuleni na jego ból, cierpienia, dyskomfort, reagujący na sygnały nie zaspokajanych potrzeb i posiadający umiejętność manifestowania ciepłych uczuć (przytulanie, obejmowanie);

• moment nazywany „fazą inkorponazyjną” polega na dużej chłonności dziecka wobec wszystkiego, co jest mu oferowane. To faza wrażliwości, podatności na zranienie, stąd też ważne jest w tym okresie dostarczanie dziecku odpowiedniej ilości i rodzaju bodźców. Ich nadmiar może prowadzić do skłonności do zachować obronnych, zaś niedostatek może prowadzić do nadmiernej bierności i braku zaangażowania;

• trudnym momentem jest czas ząbkowania (czas próby). Dziecko zdane na siebie musi nauczyć się ufać sobie i innym. Istotne jest wówczas dostarczani mu przeżyć pozytywnych.

Pomyśle rozwiązanie	Niepomyślne rozwiązanie
zdrowe zaufanie do ludzi, umiejętność polegania na sobie i ufaniu sobie, spostrzeganie siebie jako godnej zaufania innych, realistyczna ocena rzeczywistości	postawa chłodu, dystansu, izolacji, lękowe nastawienie do świata, innych ludzi i przyszłości, podejrzliwość, trudności w formowaniu związków emocjonalnych, satysfakcjonujących relacji, formy ekstremalne: zachowania schizoidalne, stany psychotyczne

II KRYZYS ROZWOJOWY

autonomia - wstyd i niepewność

(2 - 3 rok życia)

• większe zdolności lokomocyjne, motoryczne powodują, że dziecko dąży do większej samodzielności, szuka nowych, aktywnych doświadczeń;

• na tym etapie ogromnego znaczenia nabierają metody wychowawcze, głównie dotyczące autonomii i samodzielności wychowawczej-nie powinny być nazbyt sztywne i surowe, a elastyczne, bez tendencji do skrajnego ograniczania czy nadmiernego kontrolowania;

• istotne jest delikatne zachęcanie dziecka do rozwoju autonomii, stwarzanie sytuacji, w których dziecko mogłoby dokonywać wyborów. Należy zachęcać je do poznawania, eksplorowania otoczenia;

• w rozwijaniu autoekspresji dziecka można pomóc poprzez rysunek, zabawę, śpiew;

• ważna jest sfera analna-rozpoczyna się trening czystości umiejętności kontrolowania czynności wydalania. Dla dziecka jest ona trudna. Odbywa się za pomocą systemu nagród i kar. Niezmiernie ważny jest stosunek rodziców do treningu czystości-niekorzystne jest jego przyśpieszanie, wprowadzanie go
  w sposób nadmiernie rygorystyczny, sztywny, z przymusem, zawstydzanie dziecka, na skutek czego mogą pojawić się zaburzenia w procesie wydalania,
  a nawet lęk, zachowania regresywne czy nasilenie agresji.

Pomyśle rozwiązanie	Niepomyślne rozwiązanie
poczucie autonomii, zdrowa pewność siebie i poczucie własnej wartości	zwątpienie we własne umiejętności kierowania sobą i panowania nad własnym ciałem, zachowaniem, emocjami i życiem, przymusowa potrzeba kontrolowania siebie i innych, potrzeba powtarzania pewnych czynności (nerwica kompulsywna)

III KRYZYS ROZWOJOWY

inicjatywa - poczucie winy

(4 i 5 rok życia)

• dziecko uczy się ustalania własnych celów, podejmowania inicjatywy - realizowania własnych pomysłów (głównie w zabawie);

• w jego zachowaniu można zaobserwować działania o charakterze intruzyjnym -
  w większym stopniu domaga się, egzekwuje, dąży do realizacji „własnego”;

• pojawia się zainteresowanie własna seksualnością, własnym ciałem, szczególnie obszarem genitalnym - istotna właściwa postawa rodziców, którzy powinni postępować zgodnie z przekonaniem, iż owo zainteresowanie jest naturalnym zjawiskiem wynikającym z potrzeby rozwojowej dziecka;

• rozwija się umiejętność obserwowania siebie, porównywania z innymi, dokonywania oceny - poprzez samoobserwację dziecko potrafi karać siebie za swoje zachowania, porażki, pojawia się poczucie winy (głębsze niż poczucie wstydu charakteryzujące wcześniejszy okres);

• pojawiają się elementy rywalizacji, dążenie do osiągnięcia celu i przyjemność
  z osiągnięć, które budują u dziecka poczucie inicjatywy;

• na tym etapie ważne są pozytywne wzorce kulturowe, związane z przebojowością, ambicją, siłą.

Pomyślne rozwiązanie	Niepomyślne rozwiązanie
umiejętność planowania działań, wyznaczania celów, podejmowania inicjatywy	poczucie winy za przezywanie określonych uczuć, poczucie własnej ograniczoności, co uniemożliwia realizację potencjalnych możliwości

IV KRYZYS ROZWOJOWY

pracowitość (produktywność) - poczucie niższości

(6 - 11 rok życia)

• okres o dużym znaczeniu społecznym - kształtuje się potrzeba bycia produktywnym;

• dziecko rozpoczyna naukę szkolną;

• ważna jest postawa nauczyciela - jego relacje. Docenianie przez niego wysiłku dziecka, rozbudzanie jego potencjału, zauważanie zdolności sprzyjają pozytywnej motywacji do uczenia się, stosunku do nauki, co stanowi prototyp późniejszego stosunku do pracy, stąd ważne czerpanie przyjemności z nauki i wdrażanie do odpowiednich nawyków;

• istotne jest nagradzanie wytrwałości i pilności;

• w fazie tej bardzo potrzebne jest silne „ego”, aby radzić sobie z różnymi zewnętrznymi presjami;

• zagrożeniem rozwojowym tego okresu jest poczucie niższości - niedowartościowania. Dziecko bowiem jest w codziennej szkolnej praktyce poddawane ocenie i samo się porównuje z innymi. Niekorzystny wpływ nierealnych wymagań, porównań w górę, braku pozytywnego potwierdzenia jego wartości;

• ważne jest przeciwdziałanie i minimalizowanie tego poczucia niższości poprzez odpowiednie ukierunkowanie aktywności dziecka tak, aby czuło się pewnie
  w jakieś dziedzinie, aby poznało siebie jako osobę potrafiącą coś robić dobrze - to da mu potrzebne zadowolenie i dumę z pracy;

• inne zagrożenia rozwojowe tej fazy: przesadne poczucie obowiązku
  i wykonywanie wszystkiego co nakazane (niszczące naturalną skłonność dziecka do poznawania) oraz tendencja przeciwna - system nauczania zachęcający dziecko wyłącznie do wykonywania czynności lubianych. Obie metody są nieskuteczne w uczeniu prawdziwej produktywności.

Pomyślne rozwiązanie	Niepomyślne rozwiązanie
poczucie fachowości, własnej kompetencji, sukcesu, wiara we wtórną umiejętność realizowania, osiągania celów	poczucie niższości, bycie niedowartościowanym

V KRYZYS ROZWOJOWY

tożsamość - pomieszanie tożsamości, rozproszenie ról

(12 - 18 rok życia)

• intensywny proces dojrzewania biologicznego i zmian w funkcjonowaniu psychicznym, świadomość własnej indywidualności;

• okres buntu, rozluźnienia więzi rodzinnych, kryzys autorytetu rodziców, konflikty wewnątrzrodzinne, pogłębiają się granice generacyjne;

• dominującym zadaniem jest zaspokojenie potrzeby tożsamości: określenia „kim jestem”, „kim pragnę być” oraz konieczność określenia przyszłych ról społecznych- zawodowej, osobistej, seksualnej (okres pogranicza);

• okres kształtowania się światopoglądu, identyfikowania się z ideologiami różnych grup. Czas prób, testowania siebie, eksperymentowania z rolami;

• nadmierna presja zewnętrzna, wewnętrzne konfliktowe tendencje mogą powodować zagubienie w sobie, lęk;

• warunkiem ukształtowania się poczucia własnej tożsamości w sposób integralny
  i spójny, i podjęcia dorosłych ról, wykonywania odpowiedzialnej postawy wobec życia jest okres moratorim - odroczenia psychospołecznego (tymczasowe zwolnienie młodego człowieka z odpowiedzialności, konieczności wchodzenia w poważne role życiowe, na korzyść prób - internalizacja stylów bycia, nie przez naśladowanie).

Pomyślne rozwiązanie	Niepomyślne rozwiązanie
ukształtowane poczucie tożsamości, ujmowanie siebie jako osobowości zintegrowanej, spójnej	zagubienie (w kwestii własnej tożsamości), trudności w podjęciu jakiejkolwiek roli, poczucie wewnętrznej pustki, niepokoju, izolacji, tożsamość negatywna (przeciwstawienie się normom społecznym)

VI KRYZYS ROZWOJOWY

bliskość, intymność - izolacja, samotność

(wczesna dorosłość)

• pojawia się silna potrzeba bliskości związków, partnerstwa, afiliacji - po określeniu własnej tożsamości ludzie bardziej przygotowani do wywiązania się z zobowiązań, mimo konieczności poświęceń;

• siłą umożliwiającą zaspokojenie potrzeby intymności jest dojrzała miłość, wyrażająca się w oddaniu drugiej osobie, trosce, przy jednoczesnym zachowaniu indywidualności, granic pomiędzy tożsamościami obu osób;

• celem jest utrzymanie bliskości przy zachowaniu poczucia własnej autonomii;

• niezwykle widoczna jest spuścizna poprzednich kryzysów - satysfakcjonujący, zdrowy związek wymaga jasno określonej tożsamości, inicjatywy, ufności względem innych;

• istnieje korelacja pomiędzy brakiem zadowalających doświadczeń emocjonalnych
  w dzieciństwie a niemożnością tworzenia bliskich relacji w dorosłości;

• niebezpieczeństwem fazy jest izolacja - niechęć do bliskości. Może być wzmacniana poprzez obawy dotyczące posiadania potomstwa i opieki nad nimi;

• brak intymnych relacji pogłębia niepewność siebie, nieokreślony charakter relacji
  z ludźmi.

Pomyślne rozwiązanie	Niepomyślne rozwiązanie
umiejętność tworzenia i utrzymywania satysfakcjonujących związków, umiejętność przeżywania miłości i oddanie wobec innych	powierzchowność związków, relacje pozbawione treści, samotność

VII KRYZYS ROZWOJOWY

twórczość - stagnacja

(wiek średni: 45 - 50 do 60 roku życia)

• istotą fazy jest potrzeba stałego rozwoju oraz pragnienie bycia potrzebnym: jednostka poszukuje własnego wkładu do społeczeństwa;

• podstawową właściwością tego okresu jest generatywność: tworzenie, przekazywanie wiedzy i doświadczeń dzieciom, młodemu pokoleniu, wspieranie jego rozwoju, powoływanie do życia nowych idei, wartości kulturowych; działalność artystyczna, działalność w organizacjach;

• istotna jest umiejętność szeroko rozumianego dawania - ono daje satysfakcje, jest rozwojowe.

Pomyślne rozwiązanie	Niepomyślne rozwiązanie
postawa opiekuńczości wobec innych, umiejętność troszczenia się (w szerokim znaczeniu)	poczucie stagnacji wyrażające się w znudzeniu, braku kontaktów interpersonalnych, nadmierna koncentracja na sobie prowadząca do osobistego zubożenia, poczucie pustki i beznadziejności na skutek niezdolności do bycia twórczym

VIII KRYZYS ROZWOJOWY

integracja - rozpacz

• okres wieńczący cały cykl rozwojowy. Jego celem jest osiągnięcie pełnej, wewnętrznej integracji;

• życiowa integralność oznacza akceptację własnej drogi życiowej - wraz z jej porażkami, błędami, niepowodzeniami-i akceptację własnej odpowiedzialności za nią;

• kształtuje się życiowa mądrość;

• niebezpieczeństwem tej fazy jest popadnięcie w stan rozpaczy - może być powodowana ujemnym wynikiem dokonywanego bilansu, podsumowania życia. Nieumiejętność pogodzenia z faktem przemijalności, kruchością egzystencji, przekonanie, że życie pozbawione jest sensu - stan ten nasila lęk przed śmiercią, uczucie, że jest się skończonym;

• w kontakcie z osobą straszą istotne jest nie dopuszczanie do uzależnienia jej od osób trzecich. należy unikać opieki, która by zwiększała regresję.

Pomyślne rozwiązanie	Niepomyślne rozwiązanie
poczucie zadowolenia, satysfakcji z własnego życia, akceptacja wizji nadchodzącej śmierci	nadmierny żal z powodu straconych szans, popełnionych błędów, lek przed śmiercią

Behawiorystyczne teorie rozwoju

Teorie warunkowania (Watson, Pawłow)

Wg nich zmiany w zachowaniu są efektem oddziaływania środowiska zewnętrznego. Warunkowanie klasyczne i instrumentalne wpływają na rozwój złożonych zachowań werbalnych, społecznych, afektywnych (np. ilość i zróżnicowanie reakcji emocjonalnych). Wszelkie zmiany w zachowaniu nie są rezultatem wieku jednostki i jej przemian wewnętrznych, lecz efektem stymulacji zewnętrznej i ciągłego procesu uczenia się.

Teoria społecznego uczenia się

Albert Bandura zaakcentował znaczenie naśladownictwa - specyficznego mechanizmu przyswajania sobie przez dziecko zachowań społecznych. Wskazał, iż rozwój zachowań dokonuje się w wyniku obserwowania modeli - obserwator uczy się nie tylko obserwowanych zachowań, ale i leżących u ich podstaw systemów wartości, standardów samooceny, sposobów rozwiązywania problemów (modelowanie abstrakcyjne).

Teorie poznawcze rozwoju

Psychologia Jeana Piageta

• rozwój to ciąg jakościowych zmian w strukturach i czynnościach umysłowych przebiegających stadiami, które następują w tej samej kolejności, różny jest jednak ich czas trwania - zależny od cech indywidualnych i warunków kulturowych;

• inteligencja to forma aktywności przystosowawczej o odmiennych formach
  w kolejnych, następujących okresach rozwoju:

1. inteligencja sensoryczno - motoryczna (0-2),

2. inteligencja przedooperacyjna (2-6),

3. inteligencja operacji konkretnych (6-11),

4. inteligencja operacji formalnych (12-15).

Kompleksowe modele i koncepcje rozwoju wychodzą poza ramy podstawowych koncepcji teoretycznych.

Koncepcja D.J.Levinsona

W genezie zmian rozwojowych istotne są aspekty biologiczne, społeczne
i psychologiczne. Rozwój jest stadialny, a jego kryteria stanowią zadania, problemy do rozwiązania, trudności i dylematy, środki wypełniania zadań.

Istnieją następujące okresy rozwojowe człowieka dorosłego:

1. wczesna dorosłość:

• szczyt sprawności fizycznej,

• okres dramatyczny - wielość różnorodnych zadań życiowych, spiętrzenie obowiązków, wybory decydujące o biegu życia. Wielość równocześnie pełnionych ról społecznych powodują przeciążenia i konflikty.

• pod koniec okresu następuje pełnia dorosłości, nowa pozycja w ciągu pokoleń;

wiek średni:

• człowiek w pełni sił, jednocześnie z czasem nieznaczny spadek wigoru,

• drobne zmiany zewnętrznego wyglądu,

• bardziej wolny od presji popędów,

• zgromadzenie doświadczenia - możliwa mądrość życiowa, rozsądek, umiar, szerokość perspektywy w ujmowaniu różnych spraw,

• okres produktywności społecznej,

• kryzys wieku średniego - skrócenie subiektywnej perspektywy czasowej, uświadomienie sobie własnej śmiertelności - zmusza do rewaluacji dzieciństwa i młodości,

• wzrost empatii wobec młodszych i starszych,

• większa odporność na sytuacje frustrujące,

• odczucie zamykania się uprzednio otwartych możliwości;

3. późna dorosłość:

• spadek sił życiowych,

• zmiany fizyczne,

• spadek funkcji biologicznych,

• przejście na emeryturę,

• nowa pozycja społeczna - seniora,

• konieczność wypracowania nowej równowagi ze światem i integracji wewnętrznej;

• wiek 80 lat - nowy przełom - poczucie wyzwolenia z różnorakich zależności przy jednoczesnym odczuwaniu samotności, jeśli dopisują siły fizyczne - może być twórczy czemu sprzyja niezależność psychiczna.

Nowoczesne koncepcje i modele rozwoju indywidualnego w psychologii polskiej

Koncepcje Marii Tyszkowej

• materiałem rozwoju jest doświadczenie, a rozwój to ciąg zmian wynikających
  z organizowania struktur tego doświadczenia i ich przekształcenia (restrukturyzacji),

• rozwój - funkcja własnej aktywności podmiotu, funkcja indywidualnych możliwości kumulowania i organizowania doświadczeń w struktury psychiczne.

---