POCHODZENIE POLSKIEGO JĘZYKA LITERACKIEGO; UDZIAŁ POSZCZEGÓLNYCH DIALEKTÓW W KSZTAŁTOWANIU POLSKIEGO JĘZYKA LITERACKIEGO
Język literacki to odmiana pisanego języka ogólnego (ogólnonarodowego), która podlega normom poprawności gramatyczno - leksykalnej i stylistycznym normom doboru środkó językowych dla określonego typu wypowiedzi pisanej, np. artystycznej, naukowej i dydaktycznej itp.
Język literacki przeciwstawia się odmianie mówionej głównie słownictwem i składnią.
Język literacki to język warstw wykształconych, utrwalony w literaturze.
Termin „język literacki” nawiązuje do wyrazu „literatura” z łac. „pismo”, „pisanie”, oznaczającego ogół dzieł pisanych.
Termin „język literacki” bywa stosowany w bardzo wąskim znaczeniu „język literatury pięknej - styl artystyczny”.
Współcześnie termin ten jest stosowany synonimicznie do terminu :język ogólny (ogólnonarodowy, ogólnopaństwowy)” i w związku z tym traktuje się go jako swego rodzaju przeciwstawienie wobec gwar (ludowych, lokalnych, środowiskowych). Są trzy właściwości odróżniające język literacki od gwar; język literacki wystepuje w postaci pisanej i mówionej, a gwary - w postaci mówionej; język literacki jest jednolity w zakresie fonetyki, morfologii, składni, a gwary różnią się od siebie; język literacki używany jest przez tzw. oświecone warstwy społeczeństwa, a gwarami posługują się ludzie wsi i miasteczek nie mający wyższego wykształcenia.
Podstawą języka literackiego są dialekty dzielnic, które były głownym ośrodkiem politycznym i kulturalnym kraju w okresie kształtowaia się tego języka.
Pochodzenie języka literackiego to sprawa dyskusyjna. Niektórzy uczeni opowiadają się za jego wielkopolskim rodowodem (najpierw siedzibą władzy państwowej i głownym ośrodkiem kultury była Wielkopolska), inni traktują Małopolskę jako kolebkę literackiej polszczyzny (około połowy XI w. siedzibą władzy państwowej i głównym ośrodkiem kultury był małopolski Kraków).
Spór o pochodzenie polskiego języka literackiego toczył się od lat osiemdziesiątych XIX w. po lata sześdziesiąte XXw. W dyskusji brali udział: polscy językoznawcy (m. in. T. Lehr-Spławiński, K. Nitsch, A. Bruckner, T. Milewski, S. Szober, Z. Klemensiewicz, S. Urbańczyk, Z. Stieber), historycy, etnografowie i literaturoznawcy.
Pierwszy etap dyskusji wyodrębnił zwolenników teorii o wilkopolskiej genezie polskiego języka literackiego (m. in. K. Nitsch, T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk) i zwolenników teorii o małopolskiej genezie polskiego języka literackiego (m. in. A. Brukner, S. Szober, T. Milewski). Zwolennicy tezy o wielkopolskim pochodzeniu języka literackiego opierali się na argumentach: językowym i historycznym. Argument językowy związany jest z problemem mazurzenia, czyli zjawiskiem zaniku w pewnych dialektach polskich, szeregu spółgłosek szumiących (sz, ż, cz). Dialekty Mazowsza, Małopolski i znacznej części Śląska nie zachowały tych spółgłosek, lecz utożsamiały je z odpowiednimi spółgłoskami szeregu syczącego (s, z, c). Ponieważ mazurzenie nie było znane w Wielkopolsce i na Kujawach, a w polskim języku literackim panuje system niemazurzący, więc musiał on się uformować na podstawie dialektów wielkopolskich. Natomiast argument natury historycznej mówi, iż w czasach formowania się kolebki państwowości polskiej w IX, X w. najważniejszą rolę odgrywała Wielkopolska. Język dworu panujących książąt i zaczątków organów państwowych musiał wywodzić się z dialektów najbliższych okolic, a z biegiem czasu stawał się wzorem przyjmowanym i naśladowanym przez ludzi mających jakikolwiek związek z instytucjami i urzędami państwowymi. Zwolennicy tej hipotezy przyjmowali, że zjawisko mazurzenia jest stare, a jego pojawienie się wiązali z wpływami obcymi lub z rozwojem wewnętrznym polskim. Zwolennicy hipotezy o małopolskich początkach języka literackiego wskazywali, że mazurzenie jest zjawiskiem historycznym XV-wiecznym i jego centrum znajdowało się na Mazowszu i stopniowo rozszerzyło się na tereny dialektów małopolskich w XVI w. Argument historyczny odpierali twierdzeniem, że w XI w. centrum państwa przenosi się do Małopolski. Z biegiem czasu podniesiono grugi argument językowy, wiążący się z zagadnieniem wymowy nosówek w języku literackim. Ta wymowa zgadza się z wymową dialektów wielkopolskich, a tylko częściowo z wymową dialektów małopolskich. Zróżnicowanie wymowy nosówwek odnoszono do XV i XVI w., czyli do okresu, kiedy uformowały się zasadnicze normy wymowy polskiego języka literackiego.
Wynikiem drugiego etapu dyskusji nad kształtowaniem się polskiego języka literackiego były studia m. in. Z. Siebera i Z. Klemensiewicza, które dowodzą, że polski język ogólny zaczął kształtować się w państwie pierwszych Piastów, a piśmiennictwo polskie zaczęło się rozwijać pod koniec XIV w., zaś zjednoczenie ziem Wielkopolski i Małopolski w XV w. spowodowało przemieszanie się cech językowych wielkopolskich i małopolskich, które weszły do systemu polskiego języka literackiego.
Cechy polskiego języka literackiego o genezie wielkopolskiego: brak mazurzenia; rozwój samogłosek nosowych; brak wymiany wygłosowego -ch w -k, np. duch - duk; brak wymiany grupy chw- w f-, np. chwała - fała, zachowanie do XVIII w. nagłosowych grup śrz-, źrz-, np. śrzoda, źrzódło; przewaga przyrostka -sko nad -sk w nazwach miejscowych i upowszechnienie się spójnika iże. Cechy polskiego języka literackiego o genezie małopolskiej; upowszechnienie się przyrostka -ow-, np. gospodarzowi, a nie gospodarzewi; panujące w XVI w. formy czasownikowe typu robiłech, siedziałech; panująca w XVI w. końcówka Msc. L. mn. rzeczownikóe -och, np. ogródkoch; przewaga przyrostka -in nad ino w nazwach miejscowych; ściągnięte formy typu stać, bać się wobec wielkopolskich stojać, bojać się; zachowanie e ruchomego w formach typu domek, kupiec. Porównanie to pozwoliło na sformułowanie wniosku, dotyczącego pochodzenia polskiego języka literackiego: ukształtował się on i rozwinął głównie w Krakowie (małopolska), ale posiada też właściwości i wpływy dialektu wielkopolskiego, a później w XVII w. po przeniesieniu stolicy do Warszawy zaczęły pojawiać się w nim też właściwości mazowieckie takie jak: wprowadzenie w XIX w. grup śr-, źr-, np. środa, źródło; upowszechnienie w XVII w. przedrostka naj- w stopniu najwyższym przymiotników i przysłówków; przyczynienie się do zaniku tzw. samogłosek ściśnionych; utrwalenie wymowy -nk; wprowadzenie na przełomie XVII i XVIII w. końcówki -i//-y w D. l. p. rzeczowników r. ż., np. ziemi, duszy, burzy; upowszechnieni przyrostka -ak tworzącego nazwy istot młodych, np. źrebak, kurczak, szczeniak, prosiak; utrwalenie w polszczyźnie literackiej pewnej grupy mazowieckich regionalizmów leksykalnych, np. czarna jagoda (borówka), jeżyna (ostrężyna), porzeczka (świętojanka), zdun (kaflarz), wędliniarnia (masarnia), na dworze (na polu). Udział Mazowsza w kształtowaniu polskiego języka literackiego obejmuje cechy fonetyczne, morfologiczne i leksykalne.
Na podstawie badań językoznaczych można stwierdzić, że w języku literackim występuje wiele ceh słownikowych, fonetycznych i gramatycznych dialektu wielkopolskiego, ale też są właściwości dialektu małopolskiego i w mniejszym stopniu mazowieckiego oraz dialektów polskich wyrosłych na obcym położęniu etnicznym (polszczyzna kresowa), języka łacińskiego i czeskiego. Język literacki bowiem rozwijał się i doskonali. Podlega wpływom dialektów, ale zajmuje wobec nich pozycję nadrzędną.
Podsumowując: początki polszczyzny literackiej sięgają okresu staropolskiego (XIV, XV w.), głównie tendencje rozwojowe przypadają na okres średniopolski (XVI-XVIII w.), a w okresie nowopolskiem (od Oświecenia) przemianom podlega słownictwo i słowotwórstwo, natomiast fonetyka, fleksja i składnia podlegają tendencjom rozwojowym. Tak więc w drugiej połowie XVIII w. zasadniczy zrąb systemu polskiego języka literackiego był ukształtowany.