Irena Bajerowa

Próba sformułowania kilku praw ewolucji języka (na materiałach z historii polskiego języka literackiego).

1. jak działa ewolucja

2. do czego dąży

3. jakim zmianom podlega

WPROWADZENIE

• założenie artykułu  próba sformułowania praw ogólnych (mnogość szczegółów) ewolucji językowej na podstawie systemu gramatycznego polskiego języka literackiego, by mógł posłużyć się nimi historyk konkretnego języka;

• materiał pomocniczy do badań stanowią pojęcia z zakresu cybernetyki (teoria sprzężenia zwrotnego i teorii informacji); nauka ta tworzy ona pomost między tak różnymi dziedzinami jak matematyka, filozofia, socjologia, biologia;

TWIERDZENIE I

Podstawowym twierdzeniem, z którego da się wydedukować ogólne prawa ewolucji językowej, brzmi: język oraz mówienie podlegają samoregulacji, czyli ewoluują w czasie, dążąc ustawicznie do osiągnięcia swego stanu idealnego. Autorka artykułu przytacza Jakobsona, który ewolucję języka rozumie jako dążenie do zachowania równowagi.

• język oraz mówienie podlegają samoregulacji:

• samoregulacja dążenie do stanu optymalnego;

  • stan optymalny  stan idealny;

    • język dąży do celu, którym jest stan doskonałej równowagi tj. doskonałego funkcjonowania mowy;

• na czym polega układ samoregulujący w teorii sprzężenia zwrotnego:

  • sprzężenie zwrotne – połączenie działające zwrotnie, które w pewnych granicach zabezpiecza efekt przed oddziaływaniem na niego zmian powodujących go czynników;

  • nie można we wszystkich wypadkach wyróżnić celu i przyczyny, ponieważ skutkiem działania zwrotnego cel staje się przyczyną; wynika to z procesu, który zachodzi bez przerwy (po kole);

sprzężenie zwrotne, czyli powrót do początku, gdzie należy wnieść poprawki.

dz

regulator przechwytuje efekt, jeżeli nie jest zgodny z optymalnym

czynnik regulowany

wnosi poprawki

efektor działa pod wpływem czynników, by dać efekt

efekt dąży do optymalnego

inne czynniki

• jak powyższy schemat ma się do języka, czyli mechanika ewolucji mówienia i języka:

  • czym są efektory:

    • pod efektor mówienia podstawiamy jednostkę; każdy z nas jest efektorem;

    • efektor języka  społeczność;

  • czym są czynniki działania:

    • w mówieniu:

      • bezpośrednie: czynniki ustrojowe artykulacyjne i pozaartykulacyjne;

      • pośrednie: czynniki społeczne;

    • w języku:

      • bezpośrednie: jednostkowe mówienia;

  • co jest efektem:

    • mówienie jako efekt działania jednostki złożony ze strony artykulacyjnej i pozaartykulacyjnej;

    • język jako efekt jednolity, wytwór społeczny, a nie suma poszczególnego mówienia;

  • jakie mają miejsce działania:

    • działania czynników na efektor;

    • działania zwrotne:

      • mają miejsce w mówieniu, jeżeli pojawi się niedoskonałość efektu strony artykulacyjnej/pozaartykulacyjnej; następuje wtedy działanie zwrotne bezpośrednio na czynniki ustrojowe artykulacyjne/pozartykulacyjne, aby osiągnąć lepszy efekt;

      • w języku – gdy ma miejsce niedoskonałość efektu (tj. języka); działa się zwrotnie bezpośrednio na pozaartykulacyjne czynniki ustrojowe poszczególnych mówień;

    • działania międzysobne (jeden czynnik reguluje inny):

      • wzajemne oddziaływanie czynników pozaartykulacyjnych i artykulacyjnych;

      • wzajemne oddziaływanie jednostkowych mówień;

    • co jest regulatorem w tych działaniach:

      • w mówieniu – systemy nerwowe;

      • w języku – zespół regulatorów jednostkowych danej społeczności;

Działanie efektora uzależnione jest od czynników działania. Działanie efektora wywołuje efekt. Jeżeli jednak efekt nie jest zgodny z efektem optymalnym, różnica ta zostaje zauważona i przechwycona przez regulator , który w odpowiedni sposób od razu oddziałuje na odpowiedni czynnik działania tak, że czynnik ten zmienia swe działanie, dzięki czemu efekt poprawia się.

Działanie zwrotne w samoregulacji mówienia polega na tym, że niedoskonałość efektu mówienia działa zwrotnie na czynniki, które skutkiem tego działania zmieniają swoją pracę tak, aby osiągnąć lepszy efekt.

Siła oddziaływania zwrotnego języka zależy od kilku elementów:

1. Od ilości mówień jednostkowych (efekt działania wielu czynników jest silniejszy niż efekt działania mniejszej ilości takich czynników);

2. Od siły działań międzysobnych miedzy poszczególnymi mówieniami, co zależy od częstości wzajemnych kontaktów między ludźmi;

3. Od nasilenia społecznej potrzeby kontaktu językowego.

Poprzez pojęcie „efekt optymalny” rozumie się najczęściej jako stan równowagi (stan prawidłowego, doskonałego funkcjonowania).

TWIERDZENIE II

• język jest kodem (systemem znaków);

Zakładając, że język jest kodem, możemy wyróżnić pewne cechy języka optymalnego.

Dotyczące ilości symboli kodu:

kod optymalny powinien być:

1. wystarczający (powinien zawierać wystarczającą ilość symboli potrzebnych w danym układzie przesyłania informacji, żeby dało się wyrazić to, co się chce),

2. maksymalnie ekonomiczny (kod, który do przesłania wiadomości będzie wymagać najmniejszej liczby symboli i najmniejszego czasu przesyłania).

Dotyczące jakości symboli kodu:

symbole kodu powinny być:

3. maksymalnie zróżnicowane (symbole powinny jak najbardziej różnić się jedne od drugich).

Podsumowując: optymalny język (czyli język w stanie równowagi) powinien być wystarczający, przy tym maksymalnie ekonomiczny, a symbole tworzące kod językowy powinny być maksymalnie zróżnicowane.

Język nie funkcjonuje w oderwaniu od mówienia, zatem należy również ustalić specyficzne cechy optymalnego mówienia.

Symbole kodu muszą być nadane za pomocą sygnałów fonicznych , wytwarzanych przy pomocy energii narządów artykulacyjnych.

1. Sygnały foniczne powinny być maksymalnie łatwe pod względem artykulacyjnym (prawo jak najmniejszego wysiłku).

2. Działania mówienia artykulacyjnego i pozaartykulacyjnego (określone ciągi dźwięków są nośnikami określonych znaczeń)) muszą być maksymalnie uzgodnione.

W ślad za wymienionymi cechami optymalnymi można określić pięć głównych praw ewolucji języka i mówienia. Są to:

1. Prawo uzupełnienia systemu językowego (podtrzymanie, podniesienie wystarczalności kodu językowego).

2. Prawo upraszczania systemu językowego (podtrzymanie, podniesienie ekonomiczności kodu językowego).

3. Prawo różnicowania systemu językowego (podtrzymanie, podniesienie różnic między symbolami kodu językowego).

4. Prawo ułatwiania emisji sygnałów fonicznych (podtrzymanie, podniesienie łatwości artykulacyjnej).

5. Prawo koordynacji (podtrzymanie, podniesienie zgodności między stroną artykulacyjną mówienia a stroną pozaartykulacyjną mówienia i językiem).

Prawa te nie charakteryzują wszystkich procesów ewolucyjnych, gdyż całokształt ewolucji językowej to przede wszystkim wynik krzyżowania się różnych praw. Z tego powodu, jak również z powodu zbytniej złożoności języka ewolucja jego nie może dojść do idealnego punktu końcowego i bez ustanku trwać musi dążenie języka do nieosiągalnego w praktyce stanu optymalnego.

WNIOSKI Z TWIERDZEŃ

• świadomość samoregulacji i istnienie 5 podstawowych cech optymalnych pozwala określić

5 głównych praw ewolucji języka i mówienia:

• prawo uzupełniania systemu językowego; np. jeżeli brakuje słowa, tworzy się nowy;

• prawo upraszczania systemu językowego:

  • usunięcie danego symbolu; np.

    • jeżeli dwa słowa znaczą to samo, usuwa się jeden

    • zanik liczby podwójnej albo usuwanie nieużytecznych słów (opończa, radło, pręgierz);

  • zamiana danego szczegółowego symbolu na ogólniejszy np.

    • zanikanie oboczności e||o, e||a,

    • zlikwidowanie oboczności końcówek -i(-y) oraz -e w G sg rzecz. r.ż.,

    • zanikanie form 1 os. l.mn. na -m cofających się przed –my

    • zamieranie formantów wyspecjalizowanych (np. przymiotnikowy -in)obok ekspansji formantów o funkcji ogólnej (np. -owy);

• prawo różnicowania systemu językowego (jeden symbol za mało różni się od innych, trzeba go bardziej odróżnić); np.

  • usunięcie jerów, samogłosek pochylonych, ginięcie czasu zaprzeszłego – są słabo wyraziste;

  • dysymilacje, wtrącenia, fonetyczne wzmocnienia np. we wtorek – w wtorek;

  • zmiana końcówki 1 os. l.mn. praes.-m na -my;

  • -szy na -łszy;

  • mniszy na mnisi, głusi;

• prawo ułatwiania emisji sygnałów fonicznych; np. redukuje się nosówki; np.

  • zmiana ř na ž, u (z dolnym znaczkiem) na ł;

• prawo koordynacji (określone przez działanie międzysobne):

  • każdy proces w stronie pozaartykulacyjnej mówienia musi być ostatecznie podporządkowany samoregulacji języka, jeżeli natomiast zajdzie jakiś proces w stronie artykulacyjnej mówienia, nie musi on być podporządkowany samoregulacji języka; np.

    • do XVI w. szereg procesów fonetycznych wpływa mocno na przekształcanie systemu języka; po XVI w. wypadki takich wpływów są coraz rzadsze;

• siła oddziaływania zwrotnego języka zależy od:

  • ilości mówień jednostkowych;

  • siły działań międzysobnych między poszczególnymi mówieniami;

  • nasilenia społecznej potrzeby kontaktu językowego;

WNIOSKI KOŃCOWE

• ewolucja językowa to wynik splotu różnych praw;

• sprzeczności wywołuje zetknięcie się:

  • prawa upraszczania systemu z prawem różnicowania:

    • tendencja do tworzenia symboli ogólnych walczy z tendencją do tworzenia symboli zróżnicowanych;

  • prawa ułatwiania emisji sygnałów fonicznych z prawem różnicowania:

    • tendencja do usuwania przeszkód artykulacyjnych walczy z tendencją do podtrzymania wartości opozycyjnej sygnału;

5