GŁOS W DYSKUSJI O POCHODZENIU POLSKIEGO JĘZYKA LITERACKIEGO – Stanisław Urbańczyk

Okres dyskusji o pochodzeniu polskiego języka literackiego przypada na lata 1915 – 1953. W rzeczywistości problem czasu i miejsca powstanie języka literackiego pojawił się przed 1900r. Istotna dla tego czasu publikacja pojawiła się w 1910r.- wystąpienie Nitscha „O wzajemnym stosunku gwar ludowych i języka literackiego”.

Data zamykająca okres dyskusji – 1953 - prace Urbańczyka, Rosponda, Klemensiewicza, Taszyckiego, Milewskiego. Należy wyjść od rozprawy Nitscha, który uważał, że w epoce pierwszego rozkwitu piśmiennictwo (XV, XVI) język literacki czerpał z zasobów małopolskich oraz kształcił i rozwijał podstawę przyniesiona z Wielkopolski.

Fonetyczne i morfologiczne podstawy mówionego dialektu kulturalnego przyniesiono do Krakowa z Wielkopolski. Pisany język literacki budował się z małopolskiego materiału słownikowego.

Wg Nitscha II poł. XVI wieku - jest pierwszym szczytem polskiego j. literackiego - pod względem stylistyki i wielu form w zakresie głosowni i odmian. Nitsch odróżnił mówiony dialekt kulturalny od języka literackiego.

JĘZYK LITERACKI – powstał w Małopolsce, a w II poł. XVI wieku w Krakowie osiągnął swój szczyt. Opierał się na dialekcie kulturalnym, którego podstawą były fonetyczne i morfologiczne cechy wielkopolskie.

Natomiast Brückner, Taszycki i Milewski uważali, że j. literacki nie ma wzorów wielkopolskich. Brückner uznał jednolitość j. pisanego od czasów najdawniejszych, a Taszycki i Milewski zauważyli związek zabytków XV wieku z dialektami ludowymi.

Taszycki – wg niego zabytki XVI i XV wieku były tekstami gwarowymi, jednak zmienił zdanie i uznał, że j. literacki to jedynie teksty napisane w II poł. XVI wieku.

Osobnym nurtem w dyskusji była propozycja terminologii; problem zdefiniowania używanych terminów.

Do niedawna „dialekt kulturalny” oznaczał ogólnopolską mowę warstw wykształconych, a j. literacki - ogólnopolski język pisany.

Wyróżniamy lokalne warianty dialektu kulturalnego (krakowski, poznański, warszawski) oraz j. literacki, administracyjny, poetycki).

Ponadto istnieją lokalne dialekty kulturalne - wielkopolski, środkowo – małopolski, północno- małopolski oraz mazowiecki.

Wg Mielewskiego dialekt kulturalny to pisany język korporacji ( kancelarii, poetów)

S. Urbańczyk wprowadza rozróżnienie klas literackich posiadających różne nasycenie zabytków dialekty zmami.

1. Klasa wyższa – zabytki religijne Psałterz floriański, fragment Objawienia św. Brygidy, Żywot Błażeja, fragment Złotej legendy, Biblia królowej Zofii.

2. Klasa niższa – kazania, modlitwy

3. Klasa najniższa – roty, najbardziej związane z dialektami i najmniej obciążona tradycją pisaną i nieliteracką konwencją.

Taszycki definiuje termin dialekt kulturalny jako ogólnopolską mowę warstw wykształconych, która ukształtowała się w Krakowie XX wieku.

Ten termin posiada potrójne znaczenie:

1. Język (żargon) pisany pewnej korporacji

2. Lokalny wariant tego języka

3. Ogólnopolska mowa warstw wykształconych

4. (dodatkowe znaczenie) - lokalny wariant mowy warstw wykształconych.

Urbańczyk zastępuje wyraz „kulturalny” wyrazem „literacki” - skoro ogólnopolski zasób norm obowiązujących w piśmie nazywa się językiem literackim, to lokalne zasoby powinny zostać nazwane dialektem literackim.

Termin kulturalny – dla mowy warstw wykształconych; Urbańczyk kwestionuje tezę Milewskiego o istnieniu 4 dialektów literackich, ponieważ nie istniały w tym czasie odpowiednie centra kulturalne, które mogłyby ukształtować tyle dialektów.

Dialekty literackie różniły się od dialektu ludowego. Dialekty literackie mogły ukształtować się w Krakowie, Poznaniu i Gnieźnie.

JĘZYK LITERACKI – powinien być ogólnopolski, czyli musi obowiązywać wszystkich piszących po polsku - pisanie do publikacji.

- Taszycki - j. literacki - to język, w którym stwarza się dzieło o wysokim poziomie artystycznym.

- Milewski – j. literacki – musi być wyrazem całej intelektualnej i emocjonalnej kultury danego społeczeństwa.

Urbańczyk – funkcje j. literackiego:

- proza biblijna, modlitwy, proza prawnicza, poezja obyczajowa, religijno – umoralniająca, satyryczna, polityczna, próbki rozumowania naukowego

Objętość gatunków ukazuje, że powstanie j. literackiego można datować na XIV lub XV wiek.

NORMA OGÓLNOPOLSKA: kolejny dowód na powstanie j. literackiego

- Kazania świętokrzyskie - wielkopolski spójnik „iże” a nie małopolski „eże”

- Psałterz floriański – „iże”, „chw” - choć w Małopolsce mówiono „f” (chwała- fała)

- w wielkopolskich Kazaniach gnieźnieńskich - „Ra”, „ja” ( rana, jako – nie – rene, jeko)

Język literacki istnieje od samego początku pisania po polsku.

- kolejny termin WZÓR (Milewski) - „wzór nie jest jeszcze nazwą powszechnie uznaną, a sprzeciwianie mu się nie jest błędem. Wzór to maniera, moda stylistyczna, której ulegają piszący i mówiący powodowani snobizmem językowym”.

- powszechne wzory językowe- można naśladować lub nie, natomiast normie – trzeba podlegać.

Milewski przyjął istnienie osobnego dialektu kulturalnego; od dialektu ludowego różnił się specyficznym zasobem słownym, zjawiskami fonetycznymi i słowotwórczymi z innych dzielnic, ze śląska i małopolski.

W I poł. XII wieku w imionach ludzi i nazw osiedli, gdy je zapisywano porzucono lokalne nawyki, zabiegano o ujednolicenie polszczyzny polskiej.

Kazania świętokrzyskie – XIV – zabytek w całości napisany po polsku; pisano „f” – nie „chw” (falić, fała), ale również pisano „iże” - jakby pisarzem by Wielkopolanin, bo Małopolanin napisałby „eże”.

Kazania gnieźnieńskie – XIV – z wielkopolski cech gwarowych pozostały dwa – „ew” po spółgłoskach miękkich (w Małopolsce – „ow”) i „się” przy czasowniku (małopolska „się”)

Ilość norm wystarcza by mówić o języku literackim, jednak Urbańczyk skupia się na pojawieniu się ogólnopolskich norm. Od XIII wieku rozwijał się dialekt kulturalny.

ISTOTA I METODY DIALEKTOLOGII HISTORYCZNEJ ( 2 metody)

1. Filologiczna

2. Retrospektywna – wyciągająca wnioski z dzisiejszego stanu dialektu. Musi ona przy tym uwzględnić wyniki historii politycznej, gospodarczej.

Dopiero pełne i wszechstronne zbadanie zjawisk językowych, tła historycznego daje możliwość ustalenia historii języka.

Milewski przedstawił dwie tabele ujmujące w krótkich słowach stanowiska spierających się stron i rezultaty osiągnięte dotąd.

TEORIA WIELKOPOLSKA	TEORIA MAŁOPOLSKA

ARGUMENTY OPIERAJĄ SIĘ NA:
Dialektologii języka współczesnego
Kolebką dialektu kulturalnego, który przekształcił się w język literacki jest:
Wielkopolska
Jego pierwszy charakter społeczny
Język państwowy
Okres powstania dialektu kulturalnego
X w.
Okres rozpowszechnienia się dialektu kulturalnego na całą Polskę:
XI w.

Analogiczną tabelę przedstawił Urbańczyk.

TEORIA WIELKOPOLSKA	TEORIA MAŁOPOLSKA

ARGUMENTY OPIERAJĄ SIĘ NA:
Dialektologii historycznej z naciskiem na dialektologię współczesnego języka
Kolebką dialektu kulturalnego, który przekształcił się w język literacki jest:
Wielkopolska
Jego pierwszy charakter społeczny
Język dworski
Z jakich dialektów czerpał:
Ze wszystkich, głównie zaś wielkopolskich, małopolskich, później mazowieckich
Okres powstania dialektu kulturalnego:
XI w.
Okres rozpowszechniania się dialektu kulturalnego na całą Polskę ( bez Mazowsza)
XII w. - dwory książęce i biskupie XV/ XVI w. – masy szlacheckie
Powstanie języka literackiego:
XIV – XV w.