25. HIPOTEZY DOTYCZĄCE POCHODZENIA POLSKIEGO JĘZYKA OGÓLNEGO I LITERACKIEGO.
(hipoteza małopolska i wielkopolska to osobne zagadnienia, więc ich nie opisuję)
Z Klemensiewicza:
W obrębie języka polskiego narodowego narzuca się opozycja dwu odmian:
JĘZYK OGÓLNY- z taką odmianą spotykamy się w nauczaniu szkolnym, używają jej wszystkie ośrodki administracyjne, polityczne, oświatowe, kulturalne, które chcą za pomocą języka oddziałać na całość narodu.
JĘZYK REGIONÓW- język milionów Polaków, chłopów polskich, starszego i najstarszego pokolenia szczególnie. Nie ma znamienia powszechności i przydatności komunikatywnej, bo jest silnie zróżnicowana terytorialnie.
Rozważając historycznie język ogólny trzeba rozumieć go w sensie dynamicznym, ewolucyjnym, jako stopniowo kształtującą się odmianę języka wspólnego rozszerzającym się kręgom ludności ziem polskich, której różne grupy terytorialne używają zasadniczo jako swoich dialektów, jako spuścizny po odległej przeszłości.
Język ogólny ma dwie odmiany ze względu na sposób przekazywania jego wytworów odbiorcy: potoczny język mówiony i język pisany, czyli literacki.
POCHODZENIE JĘZYKA OGOLNEGO I JEGO ODMIANY LITERACKIEJ W ŚWIETLE BADAŃ JĘZYKOZNAWCZYCH
Dwie odmiany języka ogólnego dziś: potoczny-mówiony, literacki-pisany. Obie mają charakter ogólnonarodowy (masowość użytkowników). To wynik długiego rozwoju historycznego i wzajemnego zmiennego oddziaływania odmian na siebie. Inny musiał być stan rzeczy w epoce początkowej kształtowania się języka ogólnego. Narodowościowy język polski wczesnego średniowiecza mógł mieć charakter tylko języka regionalnego tzn. niejednolitej całości gwar terytorialnie zróżnicowanych, chociaż gramatyka i słownictwo mocno do siebie zbliżone. Na ich podłożu zaczął się wyodrębniać język ogólny z tendencją ponadnarodowego użycia. (i dalej już jest o hipotezie wielkopolskiej i małopolskiej w tym rozdziale)
ZAGADNIENIA POCHODZENIA I POCZĄTKOWEGO ROZWOJU JĘZYKA OGÓLNEGO I JEGO ODMIANY LITERACKIEJ NA TLE ÓWCZESNEGO ŻYCIA W POLSCE.
Język ogólny rozwijał się na podstawie terytorialnie odgraniczonych gwar plemiennych. Były one zróżnicowane w systemie gramatycznym i zasobie słownikowym, ale różnice dialektalne ustępowały przed znaczną przewagą odziedziczonych z poprzedniej epoki rysów wspólnych. Dzięki temu, osobnicy mówiący różnymi gwarami mogli się porozumiewać, co miało duże znaczenie w powolnym kształtowaniu się jakiegoś wspólnego języka z tendencją ponadgwarowego użycia.
Proces scalania i upowszechniania ponadgwarowej odmiany językowej jest związany z działaniem określonych sił związanych z przekształcaniem się zbiorowiska w narodowość:
wzrost zwartości terytorialnej,
rozwój stosunków gospodarczych,
zacieśnianie więzów administracyjnych,
umacnianie wspólnoty politycznej,
postępy w organizacji państwa i jego obrony,
pogłębianie wzajemnej znajomości w dziedzinie kultury materialnej i duchowej,
budzenie się świadomości narodowościowej.
Na rozwój języka ogólnego miały wpływ dwa ośrodki - panująca dynastia i Kościół.
Ośrodek dynastyczny nie mógł w szerszej mierze przyczynić się do rozwoju i upowszechnienia języka ogólnego.
Wpływ Kościoła
Szerzenie chrześcijaństwa wymagało porozumiewania się z wiernymi, docierania do nich słowem żywym i pisanym (teksty modlitewne, pieśni religijne). Od XIII w. dba się o nawiązanie kontaktu z ludem, poprzez objaśnianie Ewangelii i nauki katechizmowe w języku polskim. Jakub z Troyes na synodzie wrocławskim z 1248 r. postanawia, by po mszy odmawiano z ludem Ojcze nasz i Credo po polsku. Synod w Łęczycy z 1285 r. nakazuje, by rektorzy szkół znali j. polski, by na urzędy kościelne byli powoływani tylko ci, którzy znają język danego kraju,
by Spowiedź powszechną odmawiano po polsku.
W XIII i XIV w. ludzi biegłych i wykształconych przybywało. Niewykluczone, że misyjni kaznodzieje usuwali rażące dialektyzmy i uczestniczyli w powolnym procesie kształtowania się języka ogólnego.
Procesowi organizowania się j. ogólnego sprzyja doba panowania Kazimierz Jagiellończyka, okres dobrobytu gospodarczego, wzrostu demokracji szlacheckiej.
Spory historyków.
Brückner nie zgadza się z hipotezą, że kolebką języka piśmiennego była Wielkopolska. Wg niego, gdy kształtował się j. literacki, to Kraków wysunął się na czoło całej Polski i to właśnie tam należy się dopatrywać źródeł języka literackiego.
Klemens: Po niecałym stuleciu przewagi gwary wielkopolskiej w kształtowaniu się języka ogólnego mógł zacząć uczestniczyć w tym procesie inny język regionalny, mianowicie dialekt małopolski.
WNIOSKI HISTORYCZNOJĘZYKOWE O POCHODZENIU I POCZĄTKOWYM, ROZWOJU JĘZYKA OGÓLNEGO I JEGO ODMIANY LITERACKIEJ.
Istnieją dwa poglądy na temat wieku języka literackiego. Pierwszy widzi jego początek w średniowieczu, drugi natomiast umieszcza go dopiero w wieku XVI. Odmiana mówiona języka ogólnego wyprzedza w obu wypadkach powstanie odmiany pisanej. Rozbieżność poglądów na wiek literackiej odmiany języka pozostaje w ścisłym związku
z definicją języka literackiego.
Język narodowy występuje w dwu odmianach: jako język ogólny i język regionalny. Język ogólny jest produktem rozwoju historycznego - to ta odmiana języka, której używa się w życiu publicznym, szkole, która stanowi składnik wykształcenia, która jest poddana normom poprawnościowym gramatycznym i leksykalnym. Język regionalny to zróżnicowane terytorialnie gwary.
Język ogólny występuje w dwu odmianach: język mówiony i język pisany, czyli literacki (pisany nie znaczy „zapisany”). Nie każdy zapisany tekst jest okazem języka literackiego. Język literacki bowiem podlega nie tylko normom poprawnościowym, ale też stylistycznym dyrektywom doboru środków językowych dla określonego typu wypowiedzi pisanej np. artystycznej, naukowej, dydaktycznej.
Najstarsze wytwory kształtującego się dopiero, ale już w tym procesie daleko posuniętego polskiego języka literackiego, należą do w. XIV (Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie, Psałterz floriański).
Dwa stanowiska związane z upowszechnianiem języka ogólnego.
Teoretycznie można pomyśleć, że najpierw powstaje język potoczny, jako mówiona nadbudowa wyrównująca rozbieżności regionalne, a potem się go wyprowadza na użytek piśmiennictwa jako język literacki.
Można też przyjąć stanowisko, że pierwszym wcieleniem języka ogólnego jest właśnie język pisany, literacki, a dopiero z czasem dokonująca się normalizacja i stabilizacja pociąga za sobą upowszechnienie się na różnych obszarach dialektycznych ogólnego dla nich języka potocznego (do tej wersji przychyla się Klemensiewicz). Od wybranej gwary do języka literackiego; od j. literackiego, upowszechnionego przez piśmiennictwo i szkołę, do języka potocznego warstw wykształconych.
1