Narzędzia parataryfowe polityki handlowej

1. Pojęcie narzędzi parataryfowych

Przez pojęcie narzędzi parataryfowych zagranicznej polityki ekonomicznej (polityki handlowej) rozumie się ograniczenia w handlu zagranicznym nie będące cłami, a powodujące skutki identyczne jak cła. W zasadniczej swej części prowadzą one do wzrostu ceny importowanego towaru i zmniejszają jego konkurencyjność na rynku wewnętrznym kraju, który je stosuje. W takim rozumieniu narzędzia parataryfowe mogą zastępować cła bądź je uzupełniać. Jest to rola niezwykle użyteczna, zważywszy, iż znaczenie ceł w zagranicznej polityce ekonomicznej stale się zmniejsza.

W porównaniu z cłami, narzędzia parataryfowe odznaczają się jednak nieporównanie większą skutecznością. Nie mają bowiem charakteru globalnego, nie dotyczą więc wszystkich uczestników wymiany zagranicznej. Jako narzędzia selektywne obejmują one niektóre podmioty gospodarcze i wybrane towary. Znaczna część tych narzędzi jest stosowana w sposób niejawny, co utrudnia ich wyodrębnienie i nazwanie.

Zmiana taryfy celnej wymaga skomplikowanych i czasochłonnych zabiegów legislacyjnych na szczeblu parlamentu, wprowadzenie zaś ograniczeń parataryfowych jest o wiele prostsze, pozostaje bowiem na ogół w kompetencji organów wykonawczych. Co więcej, autonomia poszczególnych krajów w zakresie polityki celnej została znacznie ograniczona zobowiązaniami wynikającymi z uczestnictwa w GATT czy obecnie Światowej Organizacji Handlu. Natomiast kraje te dysponują często nieograniczoną swobodę działania w zakresie narzędzi pozataryfowych, które są niejednokrotnie traktowane jako bariery wewnętrzne. Utrudnia to negocjacje dwustronne i wielostronne między krajami, dotyczące zmniejszenia lub likwidacji tych barier, pozwalając na dowolne manipulowanie nimi w celu osiągnięcia pożądanych korzyści eksportu.

Do najważniejszych narzędzi parataryfowych należy zaliczyć opłaty wyrównawcze i subwencje. Oprócz nich istnieje wiele innych, bardziej specyficznych ograniczeń rodzących skutki podobne do tych, które powodują cła.

• Opłaty wyrównawcze

Przez pojęcie opłat wyrównawczych na1eży rozumieć różnicę miedzy niższą ceną towaru importowanego a wyższą, ustaloną i gwarantowaną przez państwo, ceną wewnętrzną towaru produkowanego w kraju. Podstawowym celem opłat wyrównawczych jest więc podniesienie ceny towaru importowanego do poziomu ceny towaru krajowego w celu zrównania ich konkurencyjności.

Opłaty wyrównawcze cechują się przede wszystkim zmiennością, będącą pochodną wahań cen na rynku międzynarodowym towarów importowanych. W przypadku, gdy ceny te ulegają obniżeniu, opłaty wyrównawcze rosną, w przypadku przeciwnym - maleją, ponieważ punkt odniesienia, tj. ceny wewnętrzne, jest stały.

W efekcie opłaty wyrównawcze prowadzą do szybkiego rozwoju krajowej produkcji towarów, w stosunku do których, są stosowane. Opłaty wyrównawcze stosowane były powszechnie w ramach Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Od 1995 roku, po zakończeniu rundy urugwajskiej WTO zostały zastąpione cłami.

• Inne opłaty

Oprócz opłat wyrównawczych mogą być wprowadzane inne opłaty pełniące funkcje narzędzi parataryfowych, czyli wpływające na wzrost cen towarów importowanych.

Na1eżą do nich przede wszystkim opłaty fiskalne. Są one stosowane wobec towarów nie produkowanych w kraju importera w celu zwiększenia dochodów budżetowych. W zakres towarów objętych opłatami fiskalnymi wchodzą w pierwszej ko1ejności towary luksusowe o niskiej elastyczności popytu. Wzrost ceny krajowej tych towarów nie ogranicza na nie popytu, a w niektórych przypadkach nawet go zwiększa. Rzadziej opłaty te są wykorzystywane do ochrony bilansu płatniczego, a więc w stosunku do towarów importowanych o wysokiej elastyczności popytu lub mających substytuty krajowe.

Do tej samej grupy należą opłaty specjalne, np. konsularne, stemplowe, statystyczne, administracyjne. Mogą one pełnić różne funkcje, a wiec zwiększać dochody budżetowe, chronić bilans płatniczy, zwiększać popyt na substytuty krajowe itp.

• Podatki

Do narzędzi parataryfowych należy również zaliczyć podatki w kraju importującym, jeśli oczywiście różnią się w odniesieniu do towarów importowanych w porównaniu z towarami produkowanymi w danym kraju. W innym przypadku nie są one ograniczeniami.

Podatki wewnętrzne pełniące funkcje narzędzi parataryfowych mogą mieć przede wszystkim charakter bezpośrednio obniżający zysk importera. Z formalnego punktu widzenia nie podnoszą więc one ceny towaru importowanego na rynku krajowym. Faktycznie jednak to czynią, tylko z pewnym opóźnieniem, czyli w stosunku do kolejnych dostaw importowych.

Podatki wewnętrzne mogą mieć również charakter pośredni, a więc wpływać na zmniejszenie zysku importera przez podniesienie ceny wewnętrznej przywożonego towaru. Są one narzędziami parataryfowymi wtedy, gdy obejmują wyłącznie towary importowane lub gdy są wyższe w odniesieniu do towarów importowanych w porównaniu z krajowymi. W takich przypadkach podatki wewnętrzne o charakterze pośrednim zmniejszają konkurencyjność importu i sprzyjają rozwojowi produkcji krajowej.

• Subsydia eksportowe

Przez pojęcie subsydiów eksportowych na1eży rozumieć świadczenia ze strony państwa na rzecz przedsiębiorstw produkujących i sprzedających swoje towary za granicą. Wyrażają się one w formie różnicy między wyższą ceną krajową towaru a jego niższą ceną na rynku zagranicznym. W zakres tych subsydiów wchodzą m.in. premie, ulgi i ułatwienia udzielane przez państwo eksporterom w celu obniżenia kosztów eksportu. Innymi słowy, subsydiowanie umożliwia eksporterom obniżenie cen na rynku zagranicznym bez zmniejszania ich zysków (w celu zwiększenia zdolności konkurencyjnej i wolumenu wywożonych towarów).

Subsydia są stosowane z kilku powodów. Po pierwsze, w celu wyeksportowania nadwyżek towarowych niemoż1iwych do sprzedaży na rynku wewnętrznym, a przez to grożących ograniczeniami w produkcji, wzrostem bezrobocia itp. Po drugie, w celu pełniejszego wykorzystania możliwości produkcyjnych i wzrostu zatrudnienia. Po trzecie, w celu przeciwdziałania deficytowi bilansu handlowego (poprzez rozwój eksportu).

Stosowanie subsydiów wiąże się także z pewnymi ujemnymi skutkami ubocznymi. Przede wszystkim nasilają one inflację w kraju eksportującym. Jednocześnie ograniczają zainteresowanie producentów i eksporterów obniżką kosztów produkcji, postępem technicznym, podnoszeniem jakości produkcji. Ponadto subsydia zmieniają proporcje podziału produktu krajowego brutto między różne grupy społeczne.

Do strat wywołanych stosowaniem subsydiów należy też zaliczyć pogorszenie terms of trade - straty eksportera. Straty importera - ponoszą je producenci wyrobów konkurujących z subsydiowanym przez eksportera importem. Tańszy import eliminuje część droższych producentów z rynku w kraju II. Jest to jednak konkurencja nieuczciwa, a więc nie związana z niższymi kosztami produkcji w kraju I, lecz z pomocą państwa. W kraju II zyskują na tym konsumenci, którzy mają możliwość nabycia tańszych (choć subsydiowanych przez kraj I) towarów.

Subsydia eksportowe są dzielone na bezpośrednie i pośrednie.

Subsydia bezpośrednie polegają przede wszystkim na wypłacaniu eksporterom okreś1onych premii za1eżnie od wielkości zrealizowanego eksportu. Jest to forma najdłużej stosowana. Ponadto mogą one być udzielane w formie zwrotu eksporterowi różnicy między wyższą ceną wewnętrzną a niższą ceną światową, a także w formie wypłat na sfinansowanie badań rynków zagranicznych, akwizycji, reklamy itp. Cechą subsydiów bezpośrednich jest ich łatwa wykrywa1ność przez partnerów zagranicznych, w konsekwencji czego państwa importujące mogą je bez trudu zneutralizować za pomocą innych narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej.

Subsydia pośrednie zostały stworzone głównie po to, aby utrudnić ich wykrycie i uchronić eksporterów przed neutralizującymi działaniami ze strony importerów. Są one stosowane w wielu formach, przy czym wraz z upływem czasu część z nich jest zaniechana, inne natomiast są wprowadzane do praktyki. Ogólną cechą subsydiów pośrednich jest przyjmowanie przez nie formy różnego typu ulg i ułatwień, obniżających koszty produkcji i ułatwiających eksport.

W najogólniejszym zarysie subsydia pośrednie można podzielić na trzy najważniejsze grupy: ułatwienia fiskalne, ulgi kredytowe oraz korzyści eksporterów związane z finansowaniem przez państwo wydatków o charakterze marketingowym.

Na ułatwienia fiskalne składają się przede wszystkim ulgi podatkowe udzielane przez państwo przedsiębiorstwom produkującym na eksport lub eksportującym. Ich forma może być zróżnicowana (obniżka podatku od płac lub zysku, zmniejszenie kwoty zysku podlegającej opodatkowaniu, itp.).

Do ulg kredytowych nalezą przede wszystkim obniżki oprocentowania kredytów udzielonych eksporterowi przez państwo lub też wydłużenie okresu ich karencji. W przypadku, gdy eksporter uzyskał kredyt w banku prywatnym, formą ulgi kredytowej może być opłacenie przez rząd, ze środków budżetowych, części oprocentowania tego kredytu. Państwo może też udzielić eksporterowi gwarancji w przypadku, gdy dostarcza on swoje wyroby odbiorcy zagranicznemu nie za gotówkę, lecz na kredyt. Ewentualne uchylenie się importera od spłaty tego typu kredytu obciąża budżet państwa, a nie eksportera.

W grupie subsydiów o charakterze korzyści z pokrywania przez państwo wydatków marketingowych eksportera znajdują się przede wszystkim organizowanie i finansowanie przez rząd ośrodków handlowych (np. biur radcy handlowego), zajmujących się zbieraniem i rozpowszechnianiem informacji dotyczących możliwości zbytu za granicą towarów eksportowanych przez dany kraj. Do tej samej grupy subsydiów należy też zaliczyć organizowanie przez państwo rożnego typu wystaw, targów i innych imprez promocyjnych ułatwiających eksport towarów.

• Dumping

Dumping, podobnie jak subsydia eksportowe, oznacza sprzedaż towaru za granicą poniżej ceny wewnętrznej kraju eksportera, a w krańcowym przypadku - poniżej kosztów produkcji tego towaru w kraju eksportującym. Różnica w stosunku do subwencji dotyczy podmiotu stosującego tę formę protekcji; subsydia finansuje rząd obciążając budżet państwa, dumping - przedsiębiorstwa na własny rachunek.

Głównym celem dumpingu jest zdobycie lub utrzymanie rynku kraju importera poprzez obniżkę ceny eksportowej i pokonanie konkurentów. Postępowanie takie jest jednak na rynku międzynarodowym traktowane jako nie fair, niszczy bowiem konkurentów nie przez zwiększanie efektywności produkcji, polepszanie jakości, lepszy marketing, lecz przez przenoszenie części kosztów związanych z produkcją i sprzedażą na konsumentów krajowych. Dumpingowi towarzyszy bowiem na ogół podnoszenie ceny wewnętrznej eksportu dumpingowanego towaru. Producenci krajowi, zagrożeni przez tego typu import, dążą do usunięcia negatywnych skutków dumpingu i wyrównania warunków konkurencji. Służą temu na ogół cła antydumpingowe, wprowadzane przez państwa dotknięte tym zjawiskiem.

• Depozyty importowe

Depozyty importowe pełnią również - zgodnie z charakterem ograniczeń parataryfowych - funkcje podobne do ceł; podrażają one towary importowane na rynku wewnętrznym kraju je wprowadzającego, a w szczególnych przypadkach wpływają pozytywnie na kształtowanie się jego terms of trade.

Przez pojęcie depozytów importowych należy rozumieć obciążenie importera przez państwo obowiązkiem wpłaty na specjalny, nie oprocentowany rachunek kwoty proporcjonalnej do wielkości importu. Pozostaje ona na tym rachunku z góry określony czas, po czym zostaje importerowi zwrócona, jeś1i nie zajdą w tym czasie okoliczności obciążające go (np. gdy nie wywiąże się z obowiązku poniesienia kosztów reklamacji ze strony nabywców importowanych towarów). Depozyty nie są oprocentowane, importer ponosi więc straty. Straty te są dodatkowo wyższe, jeśli importer musi skorzystać z kredytu. W efekcie koszty z tego tytułu dolicza on do ceny krajowej towaru importowanego. Podraża to te towary, a tym samym ogranicza na nie popyt. Niekiedy importer, aby przeciwdziałać temu zjawisku, ogranicza swoje zyski, obniżając cenę dewizową. Poprawia tym samym terms of trade kraju wprowadzającego depozyty.

Depozyty importowe mają zróżnicowany zakres; mogą one obciążać pojedynczy towar lub szeroki asortyment przywozu. W efekcie może być różne obciążenie importerów ich negatywnymi skutkami.

• Kontyngenty taryfowe

Wyrazem kontyngentów taryfowych jest likwidacja bądź obniżka stawki celnej do pewnego poziomu importu. Mogą one obejmować wszystkich eksporterów do danego kraju lub tylko ich część (np. tylko z krajów Unii Europejskiej). Eksporterów spoza ustalonego kontyngentu obowiązują normalne stawki celne stosowane przez dany kraj w stosunku do całości dostaw. W efekcie zastosowania kontyngentów taryfowych objęta nimi część importu jest tańsza od reszty o wysokość stawki celnej. Kontyngenty są stosowane wtedy, gdy potencjalny import przewyższa możliwości zbytu na terenie danego kraju. Służą one więc selekcji eksporterów zagranicznych, różnicując opłacalność dokonywanych transakcji.

• Inne bariery parataryfowe

Poza omówionymi dotychczas barierami parataryfowymi istnieje jeszcze wiele innych ich rodzajów, oddziałujących na import w sposób podobny do ceł, choć nie są one cłami. Znaczna część tych ograniczeń ma charakter techniczny, dotyczy ochrony zdrowia nabywców, ochrony środowiska naturalnego itp. Wszystkie one zmuszają producentów towarów eksportowanych do ponoszenia dodatkowych nakładów w celu sprostania wymogom na rynku importera. Podnoszą więc koszty produkcji i ceny, a więc zmniejszają konkurencyjność takiego eksportu w porównaniu z wyrobami krajowymi.

Szczególną trudność sprawiają przepisy zróżnicowane w poszczególnych krajach, często ze sobą sprzeczne. Eksporter musi nie tylko dokładnie je znać, lecz także programować wielkość produkcji zróżnicowanej pod względem wymogów w proporcji do możliwości zbytu. Źródłem kłopotów jest też często konieczność uzyskiwania określonych certyfikatów w kraju importera; dotyczą one na ogół żywności niekiedy leków, a niekiedy także innych wyrobów.

2. Podsumowanie

Do parataryfowych zalicza się najczęściej te środki nie będące cłami, które powodują ograniczenia w handlu zagranicznym i mają skutki identyczne, jak cła. Ich stosowanie prowadzi do wzrostu ceny importowanego towaru. Nie mają one charakteru globalnego i nie dotyczą wszystkich uczestników wymiany zagranicznej. Obejmują najczęściej niektóre podmioty i wybrane towary. Do środków tych zaliczamy: opłaty wyrównawcze, podatki importowe, subwencje i inne opłaty.

Opłaty wyrównawcze są to opłaty o zmiennej wysokości, wynikające z różnicy między minimalną ceną określoną dla rynku krajowego a ceną towaru importowanego powiększoną o cło. Podstawowym celem opłat wyrównawczych jest podniesienie ceny towaru importowanego do poziomu ceny towaru krajowego w celu zrównania ich konkurencyjności.

Opłaty wyrównawcze cechują się dużą zmiennością, co wynika z wahań cen na rynku światowym. Gdy ceny na rynku światowym ulegają obniżeniu, opłaty wyrównawcze rosną, w przypadku przeciwnym maleją. Były one szeroko stosowane w ramach wspólnej polityki rolnej. Decyzją WTO, od 1995 r. włączono je do ceł. Mogą też być stosowane inne opłaty wpływające na wzrost cen krajowych towarów importowanych, jak opłaty fiskalne, czy specjalne (np. stemplowe, statystyczne, administracyjne).

Podatki importowe są dodatkowymi opłatami nakładanymi na towary importowane po ich ocleniu. W Polsce podatek importowy był stosowany do 1996 r.

Subwencje eksportowe (subsydia) są instrumentem popierania eksportu i są jednym z ważnych instrumentów polityki ekonomicznej państwa. Precyzyjne zdefiniowanie subsydium (subwencji, dotacji) nie jest jednak łatwe. Ogólnie oznacza ono pomoc finansową udzieloną beneficjentowi w celu wspierania określonej działalności. Jedną z form tej działalności jest eksport. Dlatego świadczenia ze strony państwa na rzecz przedsiębiorstw produkujących i sprzedających swoje towary za granicą określamy jako subsydia eksportowe. Wyrównują one różnicę między wyższą ceną krajową towaru a jego niższą ceną na rynku zagranicznym. W zakres tych subsydiów wchodzą różne formy pomocy, które umożliwiają eksporterom obniżenie cen bez zmniejszania ich zysków. Subwencje eksportowe dzieli się na bezpośrednie i pośrednie.

• Subwencje bezpośrednie polegają na wypłaceniu eksporterom określonej premii zależnie od wielkości zrealizowanego eksportu. Jest to forma najdłużej stosowana. Mogą to być także wypłaty na sfinansowanie badań rynków zagranicznych, akwizycji, reklamy itp.

• Subwencje pośrednie zostały stworzone głównie po to, aby utrudnić ich wykrycie i uchronić eksporterów przed neutralizującymi działaniami ze strony importerów. Ogólną cechą subsydiów pośrednich jest przyjmowanie przez nie form różnego rodzaju ulg i ułatwień obniżających koszty produkcji i sprzedaży oraz ułatwiających eksport.

Pośrednie subsydia eksportowe można podzielić na następujące grupy:

• ułatwienia fiskalne (np. ulgi podatkowe- dla przedsiębiorstw eksportujących),

• ulgi kredytowe (np. obniżenie oprocentowania kredytów dla eksportu, wydłużenie okresu karencji, gwarancje państwowe),

• finansowanie przez państwa ,wydatków marketingowych (np. organizowanie targów, wystaw, promocji).

Subsydia są stosowane z kilku powodów. Wśród nich najczęściej wymienia się:

• wyeksportowanie nadwyżek towarowych sprzedania na rynku wewnętrznym,

• lepsze wykorzystanie potencjału produkcyjnego, poprawę bilansu handlowego,

• obronę cen interwencyjnych na poziomie wyższym od cen rynkowych (światowych),

• stwarzanie warunków do rozwoju dla jakiejś branży.

Bożyk, P., Misala J., Puławski M., 2001: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. PWE, Warszawa.

---