Źródła prawa

1. Definicja źródeł prawa

• Znaczenie filozoficzne - wskazuje na praprzyczyna powstania prawa

• Znaczenie socjologiczne -wskazuje na to, jakie czynniki decydują o treści przepisów prawa

• Znaczenie historyczne - wyjaśnienie, jakie formy prawa istniały w przeszłości

• Znaczenie formalne (prawnicze) - wskazują, w jakich konkretnych formach - aktach - funkcjonują obowiązujące przepisy prawne).

2. Cechy systemu źródeł prawa w Konstytucji

Ważny nurt prac konstytucyjnych po 1989 r. polegał na dążeniu do porządkowania systemu źródeł prawa. System ten do lat 90. XX wieku był niestabilny (przykładem tego były rozporządzenia samoistne Rady Ministrów). Występowało w nim wiele luk (np. brakowało określenia miejsca w prawie polskim umów międzynarodowych).

• 2.1. Konstytucja z 1997 r. wprowadziła podział źródeł prawa (aktów prawnych) na powszechnie obowiązujące i wewnętrznie obowiązujące. W związku z tym, system źródeł ma charakter dualistyczny (dychotomiczny), tj. że w istocie każdy akt normatywny musi zostać podporządkowany albo prawu powszechnie wiążącemu, albo wewnętrznie wiążącemu,

• 2.2. Konstytucja z 1997 r. określiła miejsce prawa międzynarodowego i prawa wspólnotowego w systemie prawa polskiego,

• 2.3. Konstytucja sprecyzowała zasady wydawania aktów prawnych wykonawczych do ustawy, tj. rozporządzeń (zwykłych) i zarządzeń,

• 2.4. Konstytucja stworzyła podstawy tzw. zamkniętego systemu źródeł prawa.

3. Prawo powszechnie obowiązujące (wiążące)

3.1. Definicja prawa powszechnie obowiązującego

Norma powszechnie obowiązująca to taka, która może być adresowana do wszystkich podmiotów (do obywateli, osób prawnych, organizacji) i która może kształtować ich sytuację prawną (a więc wyznaczać ich obowiązki i prawa). Akt prawny normatywny zawiera normy abstrakcyjne i generalne.

3.2. Katalog aktów prawa powszechnie obowiązującego

Katalog takich aktów wynika z kilku przepisów Konstytucji. Sam art. 87 takiego systemu jeszcze nie ustanawia, możliwe bowiem jest jego uzupełnienie na podstawie innych szczególnych przepisów Konstytucji.

• konstytucja, ustawy konstytucyjne,

• ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, prawo wspólnotowe, rozporządzenie Prezydenta z mocą ustawy (art. 234 Konstytucji)

• rozporządzenia (zwykłe = wykonawcze),

• akty prawa miejscowego (są one aktami powszechnie obowiązującymi, ale na obszarze działania organów, które je ustanowiły).

3.3. Problem zamknięcia systemu źródeł prawa

Zamknięcie systemu źródeł prawa jest przeciwstawiane „otwartemu i rozchwianemu” systemowi źródeł, istniejącemu pod rządami Konstytucji PRL, a także Małej Konstytucji z 1992 r.

Trybunał Konstytucyjny, a także nauka prawa rozróżniają dwa aspekty owego zamknięcia:

przedmiotowy - polega na tym, że Konstytucja, głównie w art. 87 (ale nie tylko), wymienia akty prawne powszechnie wiążące w sposób enumeratywny. Ta zasada dotyczy aktów prawa pisanego. Konstytucja nie zamyka systemu źródeł prawa w znaczeniu filozoficznym.

• podmiotowy - polega na tym, że poszczególne przepisy Konstytucji wskazały, które organy są właściwe do wydawania określonych aktów prawnych. Jedynie więc te organy, które dysponują określoną w Konstytucji kompetencją do stanowienia danego rodzaju aktu powszechnie wiążącego, są uprawnione do ich wydawania.

4. Pozycja ustawy w systemie źródeł prawa

4.1. Definicja

Ustawa jest aktem normatywnym pochodzącym wyłącznie od parlamentu, uchwalanym w szczególnym trybie. Jest aktem o niższej mocy prawnej niż Konstytucja (ustawa zasadnicza) i musi być zgodna z prze pisami Konstytucji.

Z rangą aktu, jakim jest ustawa, skorelowany jest tryb jej uchwalani Jest ona uchwalana w procedurze ustawodawczej, której reguły są określone w Konstytucji. Ustawa jest uchwalana przez Sejm. Senat ma wobec ustawy przyjętej przez Sejm uprawnie wskazane w art. 121 Konstytucji, z tym że kwestia funkcjonowania kompetencji między izbami budzi w praktyce kontrowersje i owocuje licznymi orzeczeniami Trybunału Konstytucyjnego.

Konstytucja stoi na stanowisku, że Sejm ma wyłączność stanowię prawa o mocy ustawy.

Ustawa jest aktem jednolitym co do swej mocy prawnej. W prawie polskim nie występują tzw. ustawy organiczne. Istota ustaw organicznych polega na tym, że zajmują one miejsce pomiędzy Konstytucją i ustawami zwykłymi. Regulują doniosłe materie ustrojowe (np. tryb wyboru prezydenta, właściwość sądu konstytucyjnego).

4.2. Zakres ustawy

Ustawa ma nieograniczony zakres przedmiotowy. Oznacza to, że materią ustawy może być objęta każda dziedzina życia, jeśli zachowane są dwa warunki: 1) nie zakazuje tego wyraźnie Konstytucja, 2) uchwalane w obrębie tej materii przepisy będą miały charakter normatywny (generalny i abstrakcyjny), nie zaś indywidualny i konkretny.

Wejście Polski do Unii Europejskiej skomplikowało kwestię materii ustawowej. Pewna część tej materii ustawowej została objęta zakresem regulacji a wspólnotowego. W praktyce oznacza to zawężenie zakresu ustawodawstwa. W decydowaniu treści niektórych ustaw Sejm jest zdeterminowany przez prawodawcę wspólnotowego.

W 2004 r. pojawił się pewien rodzaj ustawy - usta-implementująca - która jest formą służącą wykonaniu dyrektyw wspólnotowych.

4.3. Zasada wyłączności ustawy?

Nad zasadą tą toczy się dyskusja w nauce prawa. W nowszych ujęciach tej problematyki (por. np. stanowisko L. Garlickiego) - w związku z ujęciem systemu aktów powszechnie wiążących - wychodzi się z założenia że jeśli dana regulacja ma uzyskać charakter powszechnie wiążący, mu należeć do zakresu ustawodawstwa. Nie oznacza to jeszcze, że regulacji ta ma mieć formę ustawy, lecz że musi ona znajdować swoją podstawę i upoważnienie w przepisach ustawowych.

Natomiast stanowisko, jakie wydawało się dominować przed 1997 polegało na bardziej tradycyjnym wyjaśnianiu wyłączności ustawy, że pewne materie wskazane w konstytucji mogą być przedmiotem tylko regulacji ustawowej.

Konstytucja z 1997 r. stosunkowo częste wymaga od prawodawcy, aby wskazane w niej materie regulował w formie ustawy.

4.4. Rozporządzenie Prezydenta o mocy ustawy

Wyjątek od monopolu parlamentu na stanowienie prawa o mocy ustawy dotyczy rozporządzeń Prezydenta z mocą ustawy. dawanych w okresie stanu wojennego (art. 234 Konstytucji).

Cechy tego aktu są następujące:

1. może dojść do skutku wyłącznie w sytuacji nadzwyczajnej - czyli może być wydany wyłącznie w czasie stanu wojennego, jeżeli Sejm nie może zebrać się na posiedzenie,

2. na wniosek Rady Ministrów,

3. może być wydawany w zakresie i w granicach określonych w art. 228 ust. 3-5 Konstytucji,

4. podlega zatwierdzeniu przez Sejm na jego najbliższym posiedzeniu.

5. Rozporządzenie wykonawcze w systemie źródeł prawa

5.1. Definicja

Rozporządzenie jest aktem normatywnym ściśle związanym z ustawą.

Między tymi aktami zachodzi dwojaka relacja:

- związek kompetencyjny - rozporządzenie może być wydane tylko na podstawie ustawy,

- związek funkcjonalny - rozporządzenie może być wydane wyłącznie celu wykonania ustawy.

Rozporządzenie jest aktem niesamoistnym. Może dojść do skutku dopiero po uchwaleniu ustawy, która przewiduje jego wydanie. Musi się on mieścić się w granicach upoważnienia udzielonego przez ustawodawcę - zarówno co do przedmiotu, jak i co do treści - normowanych stosunków

5.2. Upoważnienie do wydania rozporządzenia

Artykuł 92 Konstytucji wymaga, aby przepis ustawy upoważniający wydania rozporządzenia (tzw. delegacja ustawowa) określał:

• organ właściwy do wydania rozporządzenia,

• zakres spraw przekazanych do uregulowania,

• wytyczne dotyczące treści rozporządzenia.

PODMIOT

Rozporządzenia są wydawane tylko przez organy wskazane w Konstytucji:

- Prezes Rady Ministrów (art. 148 pkt 3),

- Rada Ministrów (art. 146 ust. 4 pkt 2),

- ministrowie kierujący określonymi działami administracji rządowej (art. 149 ust. 2),

- przewodniczący określonych w ustawach komitetów (art. 149 ust. 3),

- Prezydent RP (art. 142 ust. 1),

- Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (art. 213 ust. 2).

Konstytucja w art. 92 ust. 2 zakazuje tzw. subdelegacji: organ uprawniony wydania rozporządzenia nie może przekazać tej kompetencji innemu organowi. Zakazana subdelegacja polegałaby więc na „przekaz kompetencji prawodawczej” na rzecz innego organu.

Zakaz subdelegacji ma stanowić gwarancję zamknięcia części systemu aktów powszechnie wiążących pod względem podmiotowym.

ZAKRES SPRAW

Sprawa zakresu regulacji ustawy i rozporządzenia wykonawczych

• rozporządzenie musi być wydane na podstawie wyraźnego szczegółowego upoważnienia ustawy i musi mieścić się w z określonym w upoważnieniu. Upoważnienie ma być na tyle szczegółowe, aby zamiar ustawodawcy był czytelny. Ustawa musi zawierać „merytoryczną treść dyrektywalną”, która ma być wykonana w rozporządzeniu. W konsekwencji - brak stanowiska ustawodawcy w danej sprawie, przejawiający się w nieprecyzyjności lub ogólność upoważnienia, jest interpretowany przez Trybunał Konstytucyjny jako nieudzielanie owej kompetencji normodawczej do wydania rozporządzenia;

• rozporządzenie nie może - bez wyraźnego upoważnienia ustawowego wkraczać w sferę materii regulowanych innymi ustawami.

• Organ, który wydaje akt wykonawczy, nie może twierdzić, że wydanie rozporządzenia o treści, jaką chce mu nadać, będzie celowe lub racjonalne (np. ze względu na szybkie wdrażane prawa Unii Europejskiej) w sytuacji, gdy delegacja nie zawiera szczegółowego upoważnienia do takiego regulowania konkretnej materii. Dopuszczalne jest to, aby upoważnienie ustawowe zezwoliło na modyfikację treści ustawy za pomocą rozporządzenia, ale to pozwolenie musi być wprost szczegółowo wskazane w przepisie upoważniającym;

• zmiana treści przepisu upoważniającego do wydania rozporządzenia lub jego uchylenie pociąga za sobą utratę mocy obowiązującej rozporządzenia (tego aktu) z dniem wejścia w życie ustawy zmienieniającej treść przepisu upoważniającego, chyba że przepisy przejściowee przewidują inne rozwiązanie w tym zakresie.

WYTYCZNE

Treść rozporządzenia ma być „zakotwiczona” w samej ustawie. Sposób ujęcia wytycznych (ich treść i szczegółowość) jest sprawą uznania ustawodawcy. Trybunał Konstytucyjny wskazał jednak następującą relację: im silniej regulacja ustawowa dotyczy praw podstawowych człowieka i obywatela, ma być ona szersza i ma zostawiać mniej miejsca dla aktów wykonawczych;

Minimum treściowe wytycznych nie ma charakteru stałego, lecz jest wyznaczane casu ad casum (stosownie do regulowanej materii i jej z sytuacją obywatela);

możliwa jest taka sytuacja, że wprawdzie brak jest wytycznych w przepisie upoważniającym, ale „szczegółowy kontekst normatywny” ustawy powoduje, że organ wykonawczy pośrednio - przez szczegółowe normy ustawy - uzyskuje wytyczne dla zbudowania i rozporządzenia.

6. Akty prawa miejscowego w systemie źródeł prawa

6.1. Definicja

Akty prawa miejscowego mogą być wydawane tylko na podstawie i w granicach ustaw (art. 94 Konstytucji). Są więc one wtórne wobec ustawy. Upoważnienia zawarte w ustawach do wydawania prawa miejscowego nie muszą być jednak tak rozbudowane i szczegółowe, jak ma to miejsce w przypadku delegacji ustawowych do wydawania rozporządzeń wykonawczych.

Akty prawa miejscowego są wydawane - na podstawie i w granicach przez organy samorządu terytorialnego lub przez terenowe organy administracji rządowej. Obowiązują tylko na obszarze działania organów, które miały prawo je ustanowić (art. 87 ust. 2 Konstytucji).

Warunkiem wejścia w życie takiego prawa jest ogłoszenie go w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Natomiast tzw. przepisy porządkowe powinny być jeszcze dodatkowo obwieszczone (w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie lub w środkach masowego przekazu). Sprawę promulgacji tego prawa reguluje ustawa o ogłaszaniu aktów normatywnych oraz niektórych innych aktów prawnych (z 20 lipca 2000 r.).

Prawo miejscowe podlega kontroli - z punktu widzenia swojej legalności sprawowanej przez sądy administracyjne.

7. Prawo wewnętrznie obowiązujące (wiążących)

Akty prawne wewnętrznie wiążące nie tworzą „katalogu”(systemu), jak ma to miejsce w wypadku przepisów powszechnie obowiązujących. Jest to systemie otwarty.

Przepisy mają charakter wewnętrzny, jeżeli wiążą ten podmiot, który je wydaje (np. ministra, który wydał zarządzenie) - i jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu te akty.

W każdym przypadku wydawania prawa wewnętrznie wiążącego należy ustalić, czy istnieje podległość podmiotów (organów), które mają być adresatami takich aktów. Podległość ta jest rozumiana szeroko -jako organizacyjna (w znaczeniu prawa administracyjnego), ale ponadto

wszelki układ stosunków między organami konstytucyjnymi, którym cechę podległości Konstytucja przypisuje.

Akty te nie mogą bezpośrednio oddziaływać na sytuację obywateli i innych podmiotów prawa, gdyż nie mogą być do nich adresowane ani nie mogą kształtować ich sytuacji prawnej.

Stosownie do art. 93 ust. 2 Konstytucji istnieją ograniczenia co do wydawania zarządzeń, które możemy uznać za typowe dla aktów wewnętrzni wiążących:

• mogą być one wydawane tylko na podstawie ustawy,

• nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawny oraz innych podmiotów.

Wydawanie zarządzeń nie jest krępowane przez przepisy Konstytucji tak jak ma to miejsce w przypadku rozporządzeń. Delegacja do i wydawania nie musi więc spełniać tak istotnych wymogów, jak ma miejsce w odniesieniu do podstawy wydawania rozporządzenia. Jest to uzasadnione charakterem zarządzenia: jest to akt wewnętrznie wiążącego, który ma umożliwić sprawowanie „wewnętrznego kierownictwa” wydającemu je podmiotowi.

Podmioty wskazane w art. 93 ust. 1 Konstytucji (tj. Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, ministrowie) nie są jedynymi, które mogą wydawać zarządzenia. Mogą wydawać je także: Prezydent RP (por. art. ust. 1 Konstytucji), przewodniczący komitetów wchodzących w s Rady Ministrów (por. art. 149 ust. 3), a także inne podmioty nie mienione w przepisach Konstytucji. Nie ma konstytucyjnego zakazu, aby przepisy ustaw upoważniały inne podmioty do stanowienia zarządzeń (uchwał) bądź też aktów i nazwanych, lecz odpowiadających charakterystyce aktu wewnętrznie wiążącego.

UWAGA są aktu które noszą nazwę ustawa, ale materialnie nie są ustawą!!!

7

---