JĘZYKOZNAWSTWO DIACHRONICZNE
PYTANIA EGZAMINACYJNE - IV ROK FP - 2007/8
Uwaga: Obowiązuje umiejętność przeczytania dowolnego fragmentu staropolskiego tekstu, przede wszystkim spośród wymienianych w pytaniach.
1. Omów ważniejsze cechy języka Bogurodzicy i Legendy o św. Aleksym.
2. Przedstaw główne różnice ortograficzne i językowe między Psfl i Pspuł (psalm 15.).
3. Rozwój ortografii polskiej (z wyzyskaniem odpowiednich tekstów staropolskich).
4. Zreferuj propozycje ortograficzne Parkoszowica na podstawie jego traktatu, zwłaszcza tzw. obiecada.
5. Jak w Kśw i BZ oznaczano: a) samogłoski nosowe, b) samogłoski długie, c) głoski i, y, j, d) spółgłoski miękkie, e) spółgłoski szeregów S Ś Š, f) spółgłoskę ł?
6. Jak w Psfl i Pspuł oznaczano: a) samogłoski nosowe, b) samogłoski długie, c) głoski i, y, j, d) spółgłoski miękkie, e) spółgłoski szeregów S Ś Š, f) spółgłoskę ł?
7. Na podstawie Bulli z 1136 i np. Kśw uzasadnij, że z zapisów można odtworzyć zasób fonemów, np. ť, ď, ŕ, nosówki czy zmiany w grupach spółgłoskowych.
8. Ukaż ewolucję polszczyzny, ilustrując ją głównymi staropolskimi procesami fonetycznymi według ich chronologii.
9. Uzasadnij przykładami ubożenie podsystemu wokalicznego na gruncie polskim.
10. Jakie nieregularności rozwoju wykazują wyrazy: czerwony, hańba, serce, wesele, obywatel, kasztel, masarz, straża, Wacław, władać, Władysław, własny? W jakich zabytkach najwięcej cech o tej genezie?
11. Przedstaw na wybranych przykładach skutki i chronologię wokalizacji lub zaniku jerów. Zinterpretuj w związku z tym zapis: Gyddanyzc.
12. Omów nieregularności rozwoju w wyrazach: dziś, jasełka, kozioł, Krostawc, łyżka, Muchobór, piekło, pionek, sejm, szmer, w dniu? Jak tłumaczy się typ Domk w kaszubszczyźnie?
13. Pokaż na przykładach różnice między tzw. e ruchomym i e analogicznym.
14. Objaśnij genezę oboczności samogłoskowej w wyrazach: brać, bierze, zbiór, biorę, wybory, zbór. Po czym wiadomo, że e : ø pochodzi z ps. ь (moc.) : ь (sł.) czy e : ь?
15. Zrekonstruuj prasłowiańskie postaci wyrazów w M. i D. l.p.: głupiec, jeździec, mędrzec, Krostawc, Domk, piasek, płotek. Czym różnią się od pozostałych 3 ostatnie?
16. Określ i uzasadnij pochodzenie e w wyrazach: grzbiet, kiełb, brew, wełna, kwiecień, ratunek, ogień, pierwszy, uczenie, n.m. Chełm i n.o. Świętopełk. Zrekonstruuj ps. postaci dwu z nich. Omów rozwój sonantu *l, *ľ.
17. Przedstaw genezę i skutki procesu objaśniającego alternacje `e : `o, `e : `a, `er : `ar. Omów bliżej rozwój sonantów *r, *ŕ.
18. Omów na przykładach (m.in. Dadosesani Geo.ba., Balossa, Sostroch Bgn) reguły i ograniczenia przegłosu.
19. Objaśnij wymiany samogłoskowe i spółgłoskowe rdzenia ps. *svět- : świat, świeca, świecić. Dlaczego brak jej w świetny?
20. Wyjaśnij i uzasadnij pochodzenie e w wyrazach: biedny, brzezina, czerń, dziedzic, pieśń, ścienny. Zrekonstruuj ich postaci ps. i podaj warunki przegłosu.
21. Omów bliżej procesy fonetyczne, które spowodowały następujące oboczności: siedział, siadał, siodło, sadzać, osada.
22. Pokaż na przykładach zasady ustalania w wyrazach tzw. grup nagłosowych *ort-, *olt- i śródgłosowych *tort, *tolt, *tert, *telt. Jak rozwijały się one w językach słowiańskich?
23. Zrekonstruuj ps. postaci wyrazów i przedstaw chronologicznie procesy fonetyczne w wyrazach: głód, brzózka, mleko, trzonek, żłób, Wrocław, Białogród.
24. Zrekonstruuj prasłowiańskie postaci wyrazów: ramię, robić, łabędź, łaknąć, łokieć. Jaką mają one postać w języku scs.?
25. Wyjaśnij genezę `er w wyrazach: Cerkwica, Wierzchucino, miłosierdzie, pierwszy, sierota, siekiera, wierny. Dlaczego martwy, ale śmierć? Co powiesz o kir, mir, zbir?
26. Omów przyczynę, skutki i czas zaniku iloczasu w polszczyźnie.
27. Określ i uzasadnij źródła długości samogłosek w wyrazach: chlebowe, gadał, grzech, król, nóżka, nóż, ząb, piątką.
28. Jakie samogłoski pochodzą z kontrakcji? Podaj ich różne własne przykłady.
29. Czym się różnią głoski y, i w wyrazach: krowy : zdrowy, pary : stary, długi (rzeczownik) : długi (przymiotnik)? Podaj dalsze przykłady.
30. Omów przyczynę, skutki i warunki tzw. wzdłużenia zastępczego. Zinterpretuj przykłady: bez, giez, łez, król, cnót.
31. Objaśnij obecność i brak alternacji o : ó w wyrazach: stóg : stogu, robi : rób, kosa : kos. Skąd ó w wyrazach: stóp, wrót?
32. Objaśnij pochodzenie i stosunki iloczasowe samogłosek a, o w wyrazach: czas, dziatki, nagroda, napełniony, niebiosa, świat, widział, zagroda. Co powiesz o wokalizmie w wyrazach: kwietnik, wczesny, wietrzny?
33. Skąd bierze się różnica w wymowie - i pisowni - wygłosowych spółgłosek w M. i B. l.p. wyrazów: gród, dół, dziad, chleb, ząb? Jaki był wygłos pierwotny?
34. Na podstawie Starego Testamentu Wujka ustal, jak oznaczano samogłoski ścieśnione i objaśnij źródła długości kilku z nich.
35. Omów krótko przyczyny, czas i geografię zaniku ścieśnionych. Dlaczego do dziś w wymowie - i piśmie - różnią się ó : o?
36. Omów dwie główne tendencje rozwoju samogłosek nosowych. Wymień ilustrujące je teksty staropolskie.
37. Zinterpretuj przykłady: ręka : rąk, wiązać : więzy, mąż : męża, wziął : wzięli, pięć : piąty. Wyjaśnij genezę alternacji ę : ą i sformułuj zasady ustalania genezy samogłosek nosowych w języku polskim.
38. Co wiesz o przegłosie nosówki przedniej? Jaki zabytek należy tu wykorzystać? Podaj przykłady z wtórną nosowością i zanikiem nosowości.
39. Jakie samogłoski ginęły w śródgłosie i wygłosie i dlaczego? Podaj przykłady.
40. Uzasadnij rozbudowę podsystemu konsonantycznego na gruncie polskim wraz z głównymi procesami rozwoju spółgłosek.
41. Omów przyczyny i czas palatalizacji tylnojęzykowych.
42. Omów i wskaż w zabytkach tzw. polską palatalizację tylnojęzykowych.
43. Jak pod wpływem i oraz j zmieniały się spółgłoski: s z p b v m t d r?
44. Wyjaśnij genezę spółgłosek c 3 ć з 3' š ś w wyrazach: ciebie, grodzić, grodzę, jędza, kocioł, mniszy ║ mnisi.
45. Określ pochodzenie spółgłosek ć 3' ś c 3 w wyrazach: cesarz, chłopiec, dziewica, miedza, owca, Polacy, ptasi.
46. Scharakteryzuj powody i skutki procesów palatalizacyjnych.
47. Jak rozwinęła się w języku polskim opozycja spółgłosek ps. *l : *ľ? Co wiesz o tzw. wałczeniu? Skąd zapisy wsni się, czowiek?
48. Omów genezę obocznych postaci zapożyczeń typu: barwa : farba, Szczepan : Stefan, lucyper : lucyfer. Objaśnij też fonetykę imion stp. Ożep, Krzysztopor, Pabian.
49. Omów dyspalatalizację różnych typów spółgłosek, zwłaszcza wargowych i tzw. funkcjonalnie miękkich.
50. Przedstaw zwięźle zjawisko asymilacji, dysymilacji i metatez, jak np. balwierz, co, Gniezno, grzeczny, izba, pchła, krtań, Zamojski, zdrajca. Wymień dalsze przykłady.
51. Zreferuj podstawy dawnego podziału rzeczowników na deklinacje oraz przyczyny i charakter późniejszych zmian wraz z nowymi kryteriami podziału.
52. Podaj chronologię ważniejszych zmian w deklinacji do XIX wieku.
53. Wskaż paradygmaty ekspansywne i regresywne oraz wpływ poszczególnych deklinacji na kształt wzorców odmiany w stp.
54. Które deklinacje ps. legły u podstaw dzisiejszej męskiej?
55. Które deklinacje ps. legły u podstaw dzisiejszej żeńskiej? Wskaż tu wpływy deklinacji zaimkowo-przymiotnikowej.
56. Które deklinacje ps. legły u podstaw dzisiejszej nijakiej? Zwróć uwagę na zmiany nijakich dawnej V deklinacji.
57. Na kilku przykładach z deklinacji męskiej, żeńskiej i nijakiej pokaż końcówki ekspansywne, regresywne i zanikłe.
58. Na wybranych przykładach zreferuj proces powstawania końcówek równoległych i ewolucji kryteriów ich repartycji.
59. Przedstaw losy dualu jako kategorii fleksyjnej i resztki końcówek dualnych we współczesnej deklinacji.
60. Omów rolę czynnika znaczeniowego w ewolucji D. i B. l.p. (np. za mąż) oraz B. l.mn. rzeczowników męskich.
61. Zrekonstruuj ps. postacie rzeczowników: gościem, kamieniem, krajem, krokiem, miodem, sadem. Objaśnij genezę końcówki -em.
62. Jak brzmiały ps. i stp. formy M. l.mn. rzeczowników: brat, dom, jastrząb, krok, mnich, kamień, wilk, wróg, też nazwy Sanniki, Strzelce, Piekary?
63. Jak doszło do upowszechnienia końcówki -om w C. l.mn. rzeczowników? Podaj i uzasadnij ogólnymi tendencjami rozwoju fleksji inne przykłady takich zmian.
64. Omów genezę i współczesną pozycję w systemie form N. l.mn. typu gośćmi, kośćmi i w Mc. l.mn. typu w niebiesiech, we Włoszech. Podaj dalsze przykłady.
65. Omów rodowód synkretyzmu deklinacji żeńskiej na przykładach ekspansywnych końcówek
66. Wyjaśnij wariantowe formy typu oczu : oczów, ręku : rąk, rękoma : rękami, w ręku : w rękach.
67. Jakie jest pochodzenie tzw. mieszanej deklinacji rzeczowników?
68. Omów podłoże i efekty zmian w N. i Mc. l.p. i N. l.mn. zaimków rodzajowych.
69. Objaśnij źródła supletywizmu: on : my, jego : niego : go, ich : nich, ją : nią itp.
70. Przedstaw historię i kres żywotności w języku polskim zaimka anaforycznego *jь, ja, je.
71. Jaka jest geneza i funkcja składniowa odmiany zaimkowej przymiotnika? Podaj współczesne nazwy miejscowe z odmiany prostej przymiotnika?
72. Omów kontrakcję i haplologię w rozwoju form deklinacji złożonej przymiotnika.
73. Jak i kiedy powstały różnice typu Częstochowa, -y, Kraków, -a, ale np. Orzeszkowa, -ej, i Osowa, -ej? Podaj dalsze przykłady.
74. Przedstaw (np. na podstawie 2. Kgn. w. 1-48 czy Rot sądowych) dawne podłoże różnych typów deklinacji liczebników wraz z tzw. liczebnikową.
75. Typ odmiany i przemiany w deklinacji liczebników zbiorowych.
76. Przedstaw i zilustruj własnymi przykładami dawny podział czasowników na koniugacje i klasy koniugacyjne.
77. Objaśnij rodowód form: żyję, -esz, wobec żywę, -esz i żywię, -esz. Jakie inne czasowniki ilustrują ten proces?
78. Do jakich dawnych koniugacji należały: kłaść, móc, puścić, widzieć, zalewać, znać? Zrekonstruuj ich ps. bezokoliczniki i formy 1. i 2. os. l.p. czasu teraźniejszego.
79. Omów ogólne zmiany zasobu kategorii i form czasownika.
80. Przedstaw genezę współczesnych końcówek czasu teraźniejszego.
81. Omów przyczyny i mechanizm powstawania koniugacji -am, -asz.
82. Objaśnij obecność bądź brak końcówki -i w rozkaźniku w zabytkach: Bogurodzicy lub Legendzie o świętym Aleksym.
83. Dlaczego w trybie rozkazującym wygłosowa spółgłoska jest miękka? Co powiesz w związku z tym o typie klęknij, cierp, karm, mów itp.?
84. Omów zmiany w bezokoliczniku i ich przyczyny. Kiedy ustaliły się zakończenia: -c, -ć, -ść, m.in. iść, dojść?
85. Przedstaw na wybranych z zabytków przykładach losy imperfectum i aorystu.
86. Od czasowników: być, chodzić, wiedzieć, widzieć, śpiewać utwórz formy stp. imperfectów i aorystów.
87. Wypisz z 1. Kśw. wszystkie impf. i aorysty, ustal ich formę i dawną koniugację.
88. Na przykładach z Kśw. i Psfl. zreferuj budowę i ewolucję form czasu przeszłego złożonego.
89. Objaśnij - na tle innych i z punktu widzenia normy językowej - oboczność form szedł(em) i szła(m).
90. Omów budowę czasu przeszłego złożonego, wyzyskując przykłady z Psf i Pspuł.
91. Ukaż i wytłumacz różnice między formami czasu przeszłego złożonego w Pspuł a współczesnymi.
92. Ukaż fleksyjną aktywność słowa posiłkowego być i genezę form czasu teraźniejszego jestem, jesteś...
93. Od czasowników, np. brać, kopnąć, mówić, wołać - utwórz 1. i 2. os. l.p. r.m. czasu przeszłego złożonego i trybu warunk. Opisz bliżej budowę form warunkowych.
94. Na przykładach z Kśw. opisz budowę trybu warunkowego w stp. i ps. Jakie zmiany zaszły w nim później?
95. Na przykładach z wybranego tekstu omów genezę i rozwój czasu przyszłego prostego i złożonego.
96. Omów genezę dzisiejszych imiesłowów przymiotnikowych (czynnego i biernego).
97. Przedstaw genezę dzisiejszych imiesłowów przysłówkowych.
98. Ukaż rozwój różnych imiesłowów w przymiotniki lub przysłówki.
99. Omów pierwotną budowę i zmiany imiesłowów z Kśw.: vslisew, stφpiu, slecew, potφpiusy, usrewsy, rekφ, reka, sedφci. Podaj analogiczne przykłady z 2. Kśw.
100. Omów pochodzenie i rozwój różnych form czasownikowych, porównując ze sobą różne wersje Wierzę (zob. Wybór tekstów..., s. 50).
101. Główne dialekty polskie i podstawowe różniące je cechy.
102. Cechy językowe przeciwstawiające pd.-zach. Polski pn.-wsch.
103. Ważniejsze cechy gwarowe w konkretnych zabytkach języka polskiego.
104. Rywalizacja wielkopolskich, małopolskich i mazowieckich cech w rozwoju literackiego języka polskiego. Wskaż odpowiednie zabytki.
105. Istota zjawiska fonetyki międzywyrazowej i jego geografia.
106. Kontynuanty samogłosek i, y w gwarach; tzw. archaizm podhalański.
107. Istota mazurzenia i gwary mazurzące. Mazurzenie w zabytkach stp.?
108. Istota mieszania szeregów i gwary mieszające szeregi.
109. Istota kaszubienia i gwary kaszubskie. Kaszubienie w zabytkach kaszubskich.
110. Gwary trzyszeregowe i tzw. szeregi w ogólnej polszczyźnie. Zapis szeregów w zabytkach.
111. Gdzie kontynuant stp. ŕ jest jeszcze odrębnym fonemem?
112. Gwary bez samogłosek ścieśnionych a przyczyny i czas zaniku ścieśnionych w polszczyźnie ogólnej.
113. Oryginalny kaszubski fonem 'szwa' a zanik iloczasu.
114. Stan i wymowa nosówek w gwarach a ich rozwój w ogólnej polszczyźnie.
115. Wartość ustna nosówki przedniej ę w gwarach polskich.
116. Typ mię, cię, się obok mie, cie, sie w gwarach i zabytkach.
117. Sposoby artykulacji wargowych miękkich w gwarach.
118. Tzw. mazowieckie dyspalatalizacje wargowych miękkich.
119. Różnice gwarowe wyników palatalizacji tylnojęzykowych.
120. Akcent kaszubski i podhalański na tle etapów rozwoju akcentu w języku polskim.
121. Rozwój ra-, ja- w re-, je- w gwarach i zabytkach języka polskiego.
122. Typ Domk, Krostawc, koscółk, ojc w gwarach i zabytkach.
123. Kategoria dualu w gwarach polskich.
124. Budowa czasu przeszłego w gwarach Polski północnej.
125. Rodzaj męskoosobowy i rzeczowy w gwarach polskich.
126. Przedmiot historii języka polskiego (a gramatyka historyczna).
127. Ogólne prawa ewolucji języka (wg I. Bajerowej).
128. Periodyzacja historii języka polskiego i jej kryteria.
129. Historia ortografii polskiej po XVII w. Pisownia z 1936 r.
130. Główne zabytki religijne i świeckie; ich przydatność w nauce.
131. Pomorskie zabytki językowe i ich krótka charakterystyka.
132. Charakterystyka słowników Bartłomieja z Bydgoszczy i Jana Mączyńskiego (na tle wcześniejszych osiągnięć leksykografii).
133. Znaczenie słownika S. B. Lindego.
134. Obrońcy języka polskiego (na przykładach z różnych okresów).
135. Znaczenie gramatyk P. Stojeńskiego i ks. O. Kopczyńskiego.
136. Znaczenie gramatyk gdańskich w rozwoju polszczyzny.
137. Geneza i etapy ewolucji polskiego języka literackiego.
138. Przedstaw w punktach wpływ chrystianizacji na formowanie się polszczyzny.
139. Rozwój druku i drukarń a kształtowanie się odmiany literackiej polszczyzny.
140. Wpływ łaciny na język polski (dowody z różnych podsystemów)
141. Wpływ innych języków słowiańskich na polszczyznę.
142. Wpływ języka niemieckiego na język polski.
143. Wpływ języka polskiego na języki wschodniosłowiańskie.
144. Bohemizmy w języku polskim (na różnych przykładach).
145. Ważniejsze innowacje w ewolucji systemu słowotwórczego (np. formanty dziedziczone i obce, specjalizacja formantów, m.in. w nazwach własnych).
146. Wybrane kwestie rozwoju leksyki polskiej (np. rozwój terminologii, asymilacja zapożyczeń).
147. Główne kierunki rozwoju składni (m.in. parataksa i hipotaksa, łączność (bez)spój-nikowa, specjalizacja wskaźników zespolenia, szyk, wpływy obce).
148. Podstawowe czynniki sprawcze rozwoju polszczyzny (wraz z dowodami).
149. Klasyfikacja nazw geograficznych: semantyczno-etymologiczna W. Taszyckiego i strukturalno-gramatyczna S. Rosponda.
150. Klasyfikacja staropolskich nazw osobowych W. Taszyckiego.