4. Ewolucja fleksji werbalnej polszczyzny w kolejnych okresach (polskie innowacje koniugacyjne, czynniki upraszczające i komplikujące polską fleksję werbalną).

- podstawę kontynuacji stanu psł. w polskiej fleksji werbalnej stanowi zachowanie podstawowego kryterium tematycznego przy podziale na koniugacje

- odzwierciedliło się to w bezpośrednim przeniesieniu psł. klas koniugacyjnych do koniugacji polskiej:

• polska II koniugacja -`ę, - `esz - to psł. III -jo-//-je-

• polska III koniugacja - `ę, - `isz - to psł. IV - jo-//-i-

- należy podkreślić, że cały polski system koniugacyjny ma swoje podstawy w języku psł.

- w przypadku kategorii fleksyjnych czasownika bezpośrednią kontynuacją podstawy psł. w całym ciągu rozwojowym polszczyzny stanowią: kategoria osoby; formy liczby pojedynczej i mnogiej; formy czasu teraźniejszego; formy trybu orzekającego; formy strony czynnej.

- większość cech psł. systemu fleksyjnego czasowników podlegała modyfikacjom już w okresie przedpolskim albo w kolejnych fazach rozwojowych polszczyzny

• w okresie przedpolskim

- dokonało się przekształcenie trójskładnikowej struktury morfologicznej wyrazu (część leksykalna - rdzeń + element tematotwórczy, czyli przyrostek tematyczny, decydujący o wzorcu odmiany + końcówkę fleksyjną stanowiącą wykładnik relacji syntaktycznych np. *nes-e-mъ) w strukturę dwuskładnikową (temat fleksyjny
+ końcówka np. *ńeś-em - [ńeś-emy])

- nastąpił wtedy również zanik funkcji aspektowych czasów przeszłych (dokonane i niedokonane)

- nastąpiła także modyfikacja czasu zaprzeszłego złożonego (imiesłów czasu przeszłego czynny II + słowo posiłkowe być w formie aorystu lub imperfektum np. lp. 1 os *neslъ, nesla, neslo běaxъ//byxъ), polegająca na tym, że aorystyczne lub imperfectualne formy słowa posiłkowego być zostały zastąpione jego formą imiesłowu czasu przeszłego czynnego II (np. zrobił jeś+był -> zrobił jeś był//zrobił był jeś//jeś był zrobił//był jeś zrobił - szyk członów składowych był dowolny).

• w okresie staropolskim

- nasilają się cechy modyfikacyjne:

- w obrębie koniugacji I. -`ę, - `esz grupują się czasowniki dwóch koniugacji psł.: I - o-//-e- i II - no-//-ne-

- zanikają formy aorystu i imprefectum - nastąpiła ograniczone ich występowanie - występowanie tylko reliktowe (np. Kazania świętokrzyskie - 8 razy) - a zasadniczą przyczyną ich zaniku była niewyrazistość ich odmiany (często identyczna odmiana np. 1 os lp. aorystu - ukradziech, imprefectum - ukradziech itd.); kolejną przyczyną był zanik w okresie przedpolskim przez aorystu i imperfektum funkcji aspektowych, kategoria ta uzyskała wykładniki słowotórcze

- kształtują się formy czasu przyszłego złożonego, nawiązują one jednak do stanu psł. ale mają jednak zmienioną postać - od początku polszczyzny formy tego czasu były tworzone dwojako: 1) w wyniku połączenia osobowych form słowa posiłkowego `być' w czasie przyszłym z bezokolicznikiem danego czasownika np. będę chwalić lub 2) z połączenie z imiesłowem czasu przeszłego czynnym II np. będę chwalił; w związku z ewolucją kategorii aspektu formalny czas teraźniejszy czasowników dokonanych jest pod względem funkcjonalnym i znaczeniowym ich czasem przyszłym (np. uczynię, napiszę) - powstają więc formy proste (syntetyczne)

- przekształceniom fonetycznym uległ także bezokolicznik - forma psł. np. - *prosići - już w okresie staropolskim pojawiają się formy skrócone - bez wygłosowego `i' np. * prosić - skracanie to nastąpiło prawdopodobnie pod wpływem akcentu inicjalnego, analogicznie do form trybu rozkazującego (np. *odpuści), ale także w wyniku oddziaływania bezokoliczników typu *rzec'-rzec; piec'-piec.; - forma ta jaką uzyskał bezokolicznik jest obecnie obowiązująca

- zostały także zapoczątkowane procesy, które zostały zakończone w dalszych fazach rozwojowych polszczyzny: - zanik liczby podwójnej - która ostatecznie wyszła z użycia w XVI w.; - występowanie trybu warunkowego z partykułą być w formie aorystu; - stopniowe przekształcenie się form strony biernej i zwrotnej, które zachodzą również w polszczyźnie współczesnej

• w okresie średniopolskim

- procesy modyfikacyjne wygasają

- należy tu zwrócić uwagę na strukturalną funkcję pierwotnego imiesłowu czasu przeszłego czynnego II w osobowych formach złożonych (zaglutynizowanych) czasownika - ewolucja tego imiesłowu (tworzony był za pomocą przyrostka tematycznego -l- dwóch odpowiednich końcówek fleksyjnych) przebiegała w dwóch kierunkach: 1) stał się formą o charakterze czysto strukturalnym i wchodził w skład złożonych form czasownika: czasu przeszłego złożonego, czasu zaprzeszłego, czasu przyszłego, trybu warunkowego - wiąże się to z psł. funkcją imiesłowów - predykatywną (orzecznikową); 2) ewolucja przebiegała w kierunku adiektywizacji (uprzymiotnikowienia) imiesłowu - występował on w dwóch odmianach: prosta (rzeczownikowa) i złożona (zaimkowa) np. czuł `ten, który czuł', -a, -o: czuły, -a, -o; - procesy te zachodziły w warstwie formalnej ale też znaczeniowej - postępował proces leksykalizacji znaczenia tych imiesłowów, zacierania orzecznikowych (czynnościowych) składników ich znaczeń na rzecz elementów atrybutywnych, często także towarzyszyła temu metaforyzacja znaczenia: `stały' - ten, który stał; - `niezmienny' itd. - w wyniku tych zmian staropolskie imiesłowy czasu przeszłego czynne II przeszły do klasy przymiotników np. czuły, dbały, wyrozumiały, zatwardziały itd.

- ukształtowanie się bezosobowych form na -to, -no, -ono z dawnych form imiesłowowych (imiesłów czasu przeszłego bierny - w psł. tworzony był za pomocą trzech przyrostków tematycznych: -t- np. *klętъ; -n- np. *znanъ; - en- np. *vedenъ - zostały one przeniesione na grunt polski i znajdują się w zabytkach z XIV-XVI w. np. bit, rozdart, słyszan, szukan, niesion) - w okresie do XVI wieku występują one w formach prostych (rzeczownikowych) i złożonych (zaimkowych)- zaimkowe ostatecznie kształtują się wraz z rozwojem deklinacji przymiotników np. *dokonany, dokonana, dokonane, rodzony, rodzona, rodzone - przekształcają się tym samym w imiesłowy przymiotnikowe bierne zakończone na -ty, -ta, -te, -ny, -na, -ne, -ony, -ona, -one - czyli zaszedł proces adiektywizacji; staropolskie formy rzeczownikowe r.m. i r.ż zanikły a r.n. zachowały swój pierwotny czynnościowy charakter stając się podstawą bezosobowych form orzeczeniowych zakończonych na -to, -no, -ono np. *naleziono, sfukano

Innowacje polskie

- innowacje w koniugacji pojawiły się już w okresie przedpolskim poprzez ukształtowanie się nowego sposobu odmiany części czasowników psł. III koniugacji - jo-//-je- typu `znaję', `umieję'

- rozwinięcie tej tendencji w okresie staropolskim doprowadziło do powstania nowej polskiej koniugacji IV -am, - asz// -`em, -`esz//-em, -eś - jest to najważniejsza zmiana w tym okresie,

- pozostałe zmiany zaczynają się w tym okresie, ale ich fazy końcowe przypadają na okres średniopolski

- zaczyna się kształtować nowa odmiana słowa posiłkowego `być' w czasie teraźniejszym, proces ten zostanie zakończony w XVI wieku - czyli pierwotna stpol. odmiana słowa posiłkowego `być' utrzymywała się najdłużej, bo do początków XVI wieku ale już od połowy XV występują formy: jestem, jesteś, jest, jesteśmy, jesteście, są - podstawą ich jest oboczna postać 3 os. lp. `jest' w połączeniu z końcówkami wyabstrahowanymi ze zrośniętych form pierwotnego czasu przeszłego złożonego: był jeśm - był-em; był jeść - był-eś; byli jeśmy - byli-śmy; byli jeście - byli-ście - od / XV do XVII pojawiały się też - choć rzadko formy - sąśmy, sąście.

- pojawiają się skrócone lub zaglutynizowane formy czasu przeszłego złożonego, które ostatecznie ukształtują się w XVIII wieku - w związku ze stpol. tendencją do pełnego zaniku słowa posiłkowego `być' w 3 os. pl. I 3 os. lmn. formy imiesłowu (np. *uczynił, uczyniła) stają się zarazem formami 3 os. lp. i lmn. czasu przeszłego

- zaczyna się proces przebudowy trybu rozkazującego i adiektywizacji imiesłowu czasu teraźniejszego biernego - oba zakończone zostaną w okresie średniopolskim - patrz wyżej - w wyniku zmian ustaliła się nowa forma odmiany np. wprowadzono konstrukcje *niech, niechaj - *niech niosę, * niech niesie

- na przełomie XV i XVI wieku występują innowacyjne formy czasu przeszłego z aorystycznym -ch: - czyli pod koniec XV w. powstają dodatkowe końcówki w 1 os. lp. lmn. i l podw. -ech, -ch, -chmy, -chwa - pod wpływem trybu warunkowego - *byłych, robilibychmy w których -ch- ma genezę aorystyczną; w związku z tym powstają takie formy czasu przeszłego: żech nosił, mychmy dzwonili, obadwa widziałachwa itd.

- w największym zakresie procesy innowacyjne występują w okresie średniopolskim

- zachodzą zmiany przynależności czasowników do koniugacji i podlegają zmianom postacie tematów czasowników - zmiany tematu czasu teraźniejszego zachodziły pod wpływem odmiany innych czasowników lub tematu bezokolicznika (np. I -ę, -`esz : stpol. kradę, kradziesz -> npol. Kradnę, kradziesz - pod wpływem analogii do paść, padnę, padniesz) itd.

- kształtuje się tryb warunkowy z nową formą partykuły - jest nią słowo posiłkowe `być' w zaglutynizowanej odmianie w czasie przeszłym np. *zrobiłoby, zrobilibyście, zrobiłyby, zrobiłyby

- powstają dwuskładnikowe formy czasu zaprzeszłego (wobec wcześniejszych trójskładnikowych) - zrobił był jeśm w zrobiłem był, zrobił był jeś w zrobiłeś był itd.

- następuje zasadnicza przebudowa form imiesłowowych - powstają imiesłowy przysłówkowe i przymiotnikowe, część pierwotnych imiesłowów przechodzi do klasy przymiotników

Wnioski:

- największy zakres miały procesy innowacyjne w okresie średniopolskim

- w okresie staropolskim dominowały procesy modyfikacyjne, ale zaczęły się już także innowacje

- wszystkie procesy rozwojowe miały na celu uproszczenie skomplikowanego systemu prasłowiańskiego i przystosowania go do komunikatywnych potrzeb użytkowników polszczyzny

PS. Proponuję jeszcze zajrzeć do podręcznika

5

---