2
Jak powstaje niedostosowane zachowanie
i jak może być zmodyfikowane
według teorii uczenia się ?
Koncepcja oparta na teorii uczenia się
powstawanie zachowania niedostosowanego
i modyfikowanie go
Zachowanie niedostosowane ma charakter
albo
(1) nawyku, który ukształtował się w procesie uczenia się, np. lęk
społeczny lub zachowanie antyspołeczne.
albo
(2) braku pożądanych nawyków; np. brak umiejętności komunikacji lub
rozwiązywania problemów lub zachowań prospołecznych.
Modyfikowanie zachowania niedostosowanego polega albo
(1) na oduczeniu nawyku niepożądanego
albo
(2) na nauczeniu pożądanego.
1 zasada uczenia się i wygasania zachowania niedostosowanego
Warunkowanie sprawcze
Zachowanie powstaje i utrzymuje się w wyniku pozytywnych konsekwencji z nim związanych.
Gdy brak jest wzmocnień, zachowanie wygasa.
Wzmocnienie o charakterze dodatnim polega na wystąpieniu zdarzenia, które ma funkcję nagrody;
o charakterze ujemnym - na zapobieżeniu wystąpieniu zdarzenia, które ma funkcję kary.
Modyfikacja powstałego tą drogą zachowania polega na wyeliminowaniu wzmocnień i wprowadzeniu wzmocnień zachowania przeciwnego.
Nauczenie zachowania brakującego polega na wzmacnianiu zachowania brakującego (które jest zapoczątkowane przez modelowanie)
2 zasada uczenia się i wygasania zachowania niedostosowanego
Naśladowanie
►Uczenie się na drodze naśladowania polega na obserwowaniu zachowania drugiej osoby i powtarzaniu go. np. zachowania agresywne u dziecka, które obserwuje je u rodzica.
Zakres (duży lub mały) naśladowanego zachowania zależy od tego, czy obserwator postrzega wzmacniające następstwa zachowania modela. Obserwator podlega „zastępczemu wzmocnieniu”.
►Modyfikacja powstałego ta drogą zachowania niedostosowanego polega na wzmacnianiu zachowań przeciwnych do wyuczonych (warunkowanie sprawcze).
►Uczenie brakującego zachowania np. zachowań prospołecznych lub umiejętności społecznych następuje drogą modelowania (plus wzmacniania tych nowych umiejętności)
3 zasada uczenia się i wygasania zachowania niedostosowanego
Warunkowanie klasyczne
►Mechanizm warunkowania klasycznego polega na uczeniu się odruchów warunkowych (np. reagowania lękiem)
przez skojarzenie obojętnego bodźca warunkowego (zewnętrznego lub wewnętrznego), Np. jazdy samochodem lub windą (szkoła odpowiedz na pytanie nauczyciela)
który działa równocześnie
z bezwarunkowym bodźcem awersyjnym (stanem emocjonalnym) wywołującym obronę (Np. z nieprzyjemnymi doznaniami wegetatywnymi, jak duszności, poty, kołatanie serca) Lub doznanie poniżenia), które wywołują lęk).
Powstaje schemat reagowania: uwarunkowany lęk aktywuje→ reakcję unikania i →następuje zredukowanie lęku (które wzmacnia reakcję ucieczki i unikania.
►Tak powstaje nawyk reagowania lękiem, który nie znika samoistnie, ponieważ z powodu unikania nie mogą pojawić się żadne uczucia współzawodniczące z lękiem, obecność których sprawiłaby, że lęk słabłby.
►Modyfikacja zachowania polega na wystawianiu pacjenta na działanie bodźców wywołujących lęk podczas gdy znajduje się on w stanie emocjonalnego wyciszenia. W ten sposób jest stworzona sytuacja współzawodniczenia uczuć.
Przykład techniki opartej na warunkowaniu sprawczym -
trening umiejętności wychowawczych
Zachowania agresywne i antyspołeczne dzieci i młodzieży
powstają i są utrzymywane w wyniku
1. warunkowania sprawczego - gdy istnieją pozytywne konsekwencje związane z zachowaniem.
- rodzice okazują zainteresowanie o charakterze negatywnym i nie okazują zainteresowania zachowaniami prospołecznymi.
- rodzice nie stawiają wymagań w sposób konsekwentny.
- osoby znaczące, jak grupa rówieśnicza okazuje uznanie
- zdobycie pieniędzy lub samochodu
2. Modelowania - dzieci obserwują agresywne zachowania dorosłych
- rodzice stosują rozkazy lub ciężkie kary.
- zachowania dzieci w szkole lub w grupie młodzieżowej
Nie obserwują zachowań prospołecznych
Zasada terapii = wyeliminować wzmocnienia, które utrzymują zachowanie antyspołeczne i wprowadzić wzmocnienia zachowania prospołecznego.
1. Terapeuta uczy rodziców wzmacniać zachowania prospołeczne i ignorować lub karać zachowania antyspołeczne.
2. Terapeuta modeluje zachowania prospołeczne a rodzice powtarzają. Np.proszą zamiast rozkazywać.
Rodzice zawierają umowę z dzieckiem dotyczącą warunków nagradzania zachowania pożądanego.
Np. sporządzają listę pożądanych zachowań
i nagród za przejawianie pożądanego zachowania. I negocjują z dziećmi.
Np. proponują dzieciom, że za pożądane zachowanie otrzymają punkty lub żetony. Za określoną ich liczbę mogą otrzymać cenną dla nich nagrodę. Gdy dziecko przejawi niepożądane zachowanie będzie ukarane odjęciem określonej liczby punktów, co oznacza oddalenie w czasie perspektywy nagrody.
Rodzice modelują zachowania prospołeczne, takie, jakie chcą uzyskać od dzieci.
Najpierw modeluje to zachowanie terapeuta, a rodzice obserwują; następnie praktykują nowe zachowanie przez odgrwanie ról.
Uczą się na przykład prosić dzieci o przysługi zamiast im rozkazywać.
Terapeuta stosuje wzmocnienia wobec rodziców, chwaląc ich za zachowywanie się w pożądany sposób.
Przez to, że rodzice modelują zachowania prospołeczne na użytek dzieci ustala się wzorzec interakcji oparty na wymianie wzmocnień pozytywnych i ma szansę utrzymać się, ponieważ rodzice i dzieci wymieniają wzmocnienia pozytywne.
Technika oparta na warunkowaniu klasycznym w leczeniu fobii
Systematyczna desensytyzacja
Polega na stopniowym wystawianiu pacjenta na działanie bodźców wywołujących lęk podczas gdy znajduje się on w stanie emocjonalnego wyciszenia.
Jej cechą jest dawkowanie działania bodźców lękowych.
Działanie techniki tłumaczy się zasadą wzajemnego hamowania reakcji, która zakłada, że jeśli pojawia się nowa odmienna reakcja emocjonalna na sytuację, to wcześniejszy nawyk ulega zahamowaniu i osłabieniu. Stan spokoju stanowi tu reakcję współzawodniczącą z reakcją lęku.
Stosowanie tej techniki wymaga nauczenia pacjenta osiągania stanu rozluźnienia mięśni i wyciszenia emocji,
utworzenia listy bodźców lękowych i uszeregowania ich w hierarchii. Gdy pacjent ma opanowaną umiejętność rozluźniania się, jest wystawiony na działanie sytuacji lękowych; począwszy od tych, które wywołują najmniejszy lęk, a skończywszy na tych, które wywołują lęk największy.
Rodzaj lęku a odczulanie w wyobraźni lub w rzeczywistości
Bodźce lękowe mogą być prezentowane albo w realnej sytuacji życiowej , albo w wyobraźni.
Ponieważ istnieje zależność między zmniejszeniem reakcji lękowych na sytuację wyobrażoną i odpowiadającą jej sytuację występującą w rzeczywistości,
Natura lęku narzuca wybór odczulania w realnej sytuacji lub bądź w wyobrażonej.
Lęk przed osamotnieniem, kiedy pacjent boi być sam, bez towarzystwa i nie odczuwa lęku w obecności terapeuty, wymaga zastosowania odczulania w realnej sytuacji.
Wtedy oddala się od domu wyznaczając sobie odległości jako etapy i stosuję relaksację po każdym etapie.
Relaksacja wprowadza spokój jako emocję współzawodniczącą z lękiem i obniża lęk po każdym etapie oddalenia się od domu a tym samym umożliwia dalsze oddalenie się od domu.
Lęk przed odrzuceniem i krytyką oraz lęk związany z doświadczeniami seksualnymi są eliminowane częściej w realnej sytuacji.
Systematyczna desensytyzacja w wyobraźni
Pacjent jest wprowadzony przez terapeutę w stan głębokiego relaksu,
i będąc w tym stanie na sugestię terapeuty stopniowo skupia się na wyobrażaniu sobie sytuacji lękowych;
począwszy od tych, które wywołują najmniejszy lęk, a skończywszy na tych, które wywołują lęk największy.
Jeśli któraś ze scen wywołuje lęk, lub zdenerwowanie, pacjent podnosi rękę lub palec wskazujący do góry.
Jeśli przez okres od trzech do dziesięciu sekund pacjent jest w stanie myśleć o tej sytuacji bez doznawania lęku, terapeuta sugeruje mu wyobrażenie sobie kolejnej sytuacji z listy.
Wszystkie sceny przedstawia pacjentowi przynajmniej dwukrotnie.
Jeśli reaguje lękiem, terapeuta przerywa wyobrażanie sobie sceny i nie powtarza jej aż do następnej sesji. Zamiast tego ćwiczy ponownie wyobrażanie sobie ostatniej, nie budzącej lęku sceny z listy.
Podczas każdej czterdziesto -pięciominutowej sesji ćwiczy się wyobrażanie sobie od dwóch do czterech scen.
Każde kolejne skupienie się na wyobrażeniu powoduje, że siła lęku maleje i w końcu osiąga poziom zerowy.
Kolejnym etapem dla pacjenta jest narażenie się na działanie tych samych bodźców lękowych w realnej sytuacji życiowej.
Druga technika oparta na warunkowaniu klasycznym w leczeniu fobii
terapia implozyjna
Polega na ciągłej, przedłużonej ekspozycji na działanie bodźców wywołujących lęk, przy zakazie unikania tych bodźców.
Wymaga się tu od pacjenta maksymalnego odczuwania lęku, aby umożliwić jego wygaśnięcie; przy czym pozbawiony jest możliwości reagowania unikaniem.
Prezentacja bodźców trwa tak długo, aż lęk zaczyna słabnąć; co zajmuje od dziesięciu minut do godziny.
Jeśli technika okazuje się skuteczna, poziom odczuwania lęku obniża się pod koniec każdej sesji, a także pod koniec każdej następnej.
Bodźce wywołujące lęk mogą być prezentowane w realnej sytuacji życiowej, jak i w wyobraźni.
Terapeuta aranżuje sytuacje, w których pacjent jest wystawiony na działanie bodźców wywołujących lek. Zachęca pacjenta, by stawił czoła stresującej sytuacji i pozostał w niej dotąd, aż lęk zacznie słabnąć.
W tym czasie pacjent ma koncentrować się na rozluźnieniu mięśni i osiągnięciu wyciszenia emocji oraz na myślach, że ma realnego niebezpieczeństwa w tej sytuacji. (Wprowadza spokoj jako reakcję emocjonalną wspólzawdniczącą z lekiem)
Dwie teorie wyjaśniają mechanizm działania tej metody. Pierwsza zakłada, że działa ona na zasadzie hamowania ochronnego, które polega na tym, że jeśli stale działa bodziec wywołujący reakcje emocjonalną, to po pewnym czasie reakcja ta słabnie. Mechanizm ten chroni organizm przed nadmiernym pobudzeniem
Druga teoria głosi, że o jej skuteczności decyduje wzajemne hamowanie reakcji. Emocje związane z osobą terapeuty współzawodniczą z nawykiem lękowym. Dlatego szczególnie ważna staje się oparta na zaufaniu relacja między pacjentem i terapeutą .
Technika oparta na warunkowaniu klasycznym
i naśladowaniu w eliminowaniu lęku przed odrzuceniem i krytyką -
trening asertywności
Jeśli lęk przed odrzuceniem i krytyką powoduje niewyrażanie uczuć i wycofywanie się z kontaktów z ludźmi, wtedy oprócz obniżenia poziomu lęku potrzebna jest zmiana w sposobie zachowania się pacjenta wobec ludzi.
Uczy się pacjenta zarówno odpowiedniej ekspresji słownej służącej wyrażaniu emocji, jak i samego wyrażania emocji w sytuacji wywołującej lęk.
Pacjent musi być przekonany, że zmiany w jego odnoszeniu się do ludzi są potrzebne.
Pacjentów uczy się odróżniania zachowania asertywnego, czyli obrony własnych praw od zachowania agresywnego, czyli atakowania innych ludzi.
Za każdym razem, gdy osoba wyraża emocje i odczuwa przy tym lęk, osłabia w pewnym stopniu nawyk lękowy.
Wygaszanie lęku wyjaśnia tu także zasada wzajemnego hamowania reakcji. Wyrażanie przez pacjenta na przykład gniewu, czułości lub podziwu stanowi reakcje emocjonalne współzawodniczące z lękiem.
Systematyczna desensytyzacja w realnej sytuacji wykorzystująca modelowanie
Terapeuta prezentuje pacjentowi będącemu w stanie relaksacji przedmioty, które budzą lęk na przykład węża lub pająka na fotografii lub w pojemniku.
Gdy pacjent jest dostatecznie zrelaksowany, terapeuta zmniejsza odległość pojemnika od pacjenta lub posługuje się większym pająkiem.
Odczulanie w realnej sytuacji ma przewagę nad odczulaniem w wyobraźni, ponieważ w rzeczywistej sytuacji terapeuta może wykorzystać także mechanizm naśladowania.
Można bowiem wygasić uwarunkowane reakcje emocjonalne lęku, kiedy pacjent obserwuje u innej osoby zachowanie przeciwne do unikania w obecności obiektu wywołującego lęk.
Będący w stanie relaksu pacjent obserwuje zachowującego się swobodnie terapeutę, który jest w pewnej odległości od obiektu wywołującego u pacjenta lęk, i stopniowo zbliża do tego obiektu. Pacjent sam reguluje tempo zbliżania się modela do obiektu.