Święta, obrzędy i obyczaje żydowskie
Część dla Maćka
Żydowski kalendarz rozpoczyna się od żydowskiego Nowego Roku, czyli Rosz Haszana, który jest również nazywany Dniem Sądu. Żydowski Nowy Rok jest obchodzony przez dwa dni. Poprzedniego dnia należy się wykąpać, ostrzyc włosy i idąc do synagogi ubrać się w odświętne nowe rzeczy. Kobiety stroją się w najcenniejszą biżuterię. Modlitwy w synagodze rozpoczynają się wieczorem. W czasie modłów rozlega się dźwięk „szofaru” - rogu kozła lub barana. Praktykowany jest ludowy zwyczaj wyrzucania grzechów do wody w postaci zapisanych kartek lub kamyków. W domu, pierwszego wieczoru Rosz Haszana spożywa się chałę moczoną w miodzie. Spożywanie słodkich pokarmów w czasie tego święta ma znaczenie metaforyczne, symbolizujące błogosławieństwo i obfitość. Podczas uroczystej kolacji je się głowę ryby lub cielęcia, co ma symbolizować początek roku. Podczas Rosz Haszana jest zwyczaj podawania plasterków jabłek maczanych w miseczce z miodem, co ma oznaczać słodki i szczęśliwy rok. Marchewka podawana w tej samej formie oznacza pomyślność w nadchodzącym roku. W czasie drugiego wieczoru spożywa się nowy, nie jedzony jeszcze w tym sezonie owoc. W Izraelu tradycyjnie jest to owoc granatu - podobno zawiera 613 nasion, czyli dokładnie tyle, ile jest przykazań w Torze. Nie podaje się potraw kwaśnych ani gorzkich.
Jom Kippur, Dzień Pojednania - jedno z najważniejszych świąt żydowskich o charakterze pokutnym. W wigilię święta należy odbyć rytualną kąpiel w mykwie - łaźni żydowskiej. W niektórych środowiskach praktykowane jest symboliczne biczowanie się. Religijni żydzi uczestniczą w wieczornym nabożeństwie. Nabożeństwo rozpoczyna przeniesienie zwojów Tory na podwyższenie w centrum synagogi. Trzykrotnie śpiewane jest Kol Nidrei - uroczysta prośba o unieważnienie przyrzeczeń religijnych, które nie zostały dotrzymane. Przez cały dzień święta trwają w synagodze nabożeństwa obejmujące publiczne wyznawanie grzechów, wspominanie zmarłych, wspomnienie świątyni jerozolimskiej. W święto obowiązuje ścisły post (zakaz spożywania wszelkich pokarmów i napojów). W tym dniu nie wolno także pracować, myć się, nosić obuwia skórzanego oraz podejmować współżycia płciowego.
Sukkot Święto Szałasów. Podczas tych świąt przestrzega się zalecania zamieszkiwania w szałasach. Ich wznoszenie rozpoczyna się zaraz po Jom Kipur. Niektóre to prawdziwe małe, skromne szałasy, wciśnięte w kąt balkonu lub niewielkiego podwórka. Inne to wspaniałe przystrojone pomieszczenia znacznych rozmiarów. Niezależnie od swego wyglądu i rozmiaru prawidłowo wzniesiony szałas musi spełniać kilka warunków. Po pierwsze, musi się w niej zmieścić stół, przy którym w okresie świąt będzie jadać cała rodzina. Po drugie, by oprzeć się podmuchom wiatru, musi ona mieć trzy solidne ściany. Dach musi być na tyle przejrzysty, by było widać przezeń gwiazdy. Wielką wagę przykłada się do dekoracji. Po raz pierwszy wchodzi się do szałasu pierwszego świątecznego wieczoru, aby spożywać pierwszy świąteczny posiłek. Rodzina zasiada do stołu po zachodzie słońca, gdy na niebie pojawią się trzy pierwsze gwiazdy. Jeżeli pogoda na to pozwoli, każdego z siedmiu świątecznych dni powinno się spożyć w szałasie przynajmniej dwa główne posiłki. Ortodoksyjni Żydzi nawet w nim sypiają. Podczas święta recytuje się psalmy i wykonuje się obrzęd kołysania bukietami. Kołysanie wykonuje się na cztery strony świata oraz w górę i w dół na znak czci dla Stwórcy. Następnie ludzie udają się na codzienną procesję, którym towarzyszą modły o dobre plony. Sukkot trwa siedem dni, a święto zamyka dzień ósmy tzw. Radość Tory, w którym obnoszone są w radosnej procesji zwoje Tory siedmiokrotnie wokół świątyni.
Święto Świateł Chanuka upamiętnia wydarzenia, jakie nastąpiły po zbezczeszczeniu Świątyni Jerozolimskiej, kiedy to jeden dzbanuszek oliwy płonął przez wszystkie osiem dni uroczystości ponownego wyświęcenia Świątyni. Dla upamiętnienia owego cudu święto Chanuka bywa również zwane świętem światła. Każdego kolejnego świątecznego dnia, a jest ich osiem, w specjalnym chanukowym świeczniku zapala się o jedną więcej lampkę. Symbolizuje ona kolejny dzień palenia się cudownego światła w Świątyni Jerozolimskiej. Gdy tylko na niebie pojawia się pierwsza gwiazda, cała rodzina gromadzi się wokół świecznika, by wziąć udział w chanukowym obrzędzie. Chanukowych świec nie zapala się jednej od drugiej, do tego celu służy specjalna dziewiąta świeca, zwana szames. Inaczej niż w pozostałe święta, podczas Chanuki nie zabrania się pracować. Nie wolno jednak pracować, gdy palą się chanukowe światła, wszyscy mają odpoczywać. Chanuka to pora rodzinnych i przyjacielskich spotkań. Najbardziej jednak cieszą się na te święta dzieci, bowiem każdego świątecznego wieczoru dostają prezenty, a dorośli czytają im bajki i opowieści biblijne. Dzieciom daje się także pieniądze. Przez całe osiem dni nikt nie zmusza dzieci do nauki, mogą się tylko bawić. Chanuka, jak każde żydowskie święto, ma swoje typowe dania, a je się dużo i dobrze. Na chanukowym stole muszą znaleźć się potrawy smażone na oleju, by przypominać wiernym o cudownym oleju w Świątyni. Ulubionym daniem są pączki i placki kartoflane.
Święto Purim upamiętnia wybawienie od zagłady Żydów za czasów perskiego panowania. Wszystkie związane z nim zwyczaje wywodzą się z historii. Purim jest świętem ucztowania i radości, zatem przede wszystkim jedzenia i picia. Żydzi starają się więc ucieszyć swoich bliskich, posyłając im jakiś smakołyk, który przygotowali z myślą o świątecznym stole. Świąteczne poczęstunki posyła się w kartonowych pudełkach, sprzedawanych specjalnie w tym celu. Poza posyłaniem prezentów każdy Żyd musi ofiarować pieniądze przynajmniej dwóm mieszkającym w pobliżu ubogim, aby i oni mogli cieszyć się świętem. Purim to kolorowe, swobodne święto, pełne niewinnych żartów i dowcipów. I dzieci, i dorośli przebierają się w zabawne kostiumy, chodzą po ulicach, strojąc sobie żarty z napotkanych znajomych i nieznajomych, nawet z rabina. Nikt nie powinien pozostać smutny i nikt nie pozostaje zupełnie trzeźwy. Jak podczas wszystkich świąt pije się wino. W Jerozolimie Purim to pora wielkiego żydowskiego karnawału nazywanego Ad lo jaade, co po hebrajsku znaczy „dopóki nie będzie wiedział”. W wigilię święta posiłek spożywa się po powrocie z nabożeństwa. Przygotowuje się mnóstwo dań, a każde z nich ma przypominać coś lub kogoś z biblijnej historii. Wśród nich powinno znaleźć się jakieś danie z indyka.
Część dla Marty
Święto Pesach, które upamiętnia wyjście Izraelitów z Egiptu. Zanim jednak nadejdzie dzień świąteczny z żydowskich domów usuwa się wszystko, co kwaśne. Kwaśne, czyli chamec uważane jest za symbol buty, dumy i złych skłonności, które są przyczyną niepokoju ludzkiej duszy. Ażeby poszukiwania nie były zupełnie bezowocne, w żydowskich domach istnieje tradycja chowania w różnych miejscach okruchów chamec. Wszystkie znalezione drobiny należy złożyć w jedno miejsce i następnego dnia spalić. Zamiast chleba na zakwasie spożywa się pieczywo ze specjalnie przygotowanej mąki - macę. Chamec należy wyrzucić, albo sprzedać nie-Żydom i ewentualnie odkupić po świętach. Używanie naczyń i sztućców podczas Pesach jest ściśle powiązane z usuwaniem kwaśnego. W wielu żydowskich gospodarstwach domowych wydziela się na to święto najwytworniejsze z posiadanych naczynia. Nie używa się ich w żadnym innym dniu. Główna ceremonia odbywa się w domu każdej rodziny, gdzie wszyscy jej członkowie zasiadają do sederowej wieczerzy. W tym dniu zabroniona jest wszelka praca z wyjątkiem czynności związanych z przygotowaniami do świąt. Zamiast siedzieć w synagodze, zajmuje się wygodną pozycję półleżącą przy stole. Na specjalnym talerzu kładzie się: kość, jajko, gorzkie zioła, charoset i zwykłe zioła. Upieczona kość barania to symbol ofiary paschalnej. Kość i jajko mają też przypominać o głównych bohaterach wydarzeń w Egipcie, Mojżeszu i Aaronie. Pod kością i jajkiem jako wierzchołek trójkąta kładzie się gorzkie zioła, zwane po hebrajsku maror. Ich gorzki smak ma przypominać o cierpieniach Żydów w niewoli egipskiej. Charoset to również tradycyjne danie sederowe, czwarty symbol na talerzu sederowym. Układa się je niżej niż kość i trochę na prawo od niej. To jedyne słodkie danie podczas sederu. Jest to polana czerwonym winem mieszanina składająca się z utartego jabłka, rodzynek orzechów i migdałów. Czerwone wino symbolizuje krew. Pod jajkiem, ale bardziej na prawo, na tym samym poziomie, co charoset, leży karpas. Karpas to jakiekolwiek nie gorzkie warzywo: kartofle, marchew lub pietruszka, które je się na samym początku posiłku. Na sederowym stole znajduje się także maca. Podczas uczty wychyla się cztery kielichy wina dla upamiętnienia czterech sposobów nazwania wyzwolenia.
Święto Tygodni Szawuot - pamiątka przekazania przez Boga Mojżeszowi przykazań na górze Synaj. W Szawuot odbywają się wielkie święta zbiorów, a najsłynniejsze z nich ma miejsce w Hajfie. Na ulicach miasta widać tłumy świątecznie wystrojonych dzieci w specjalnych białych sukniach i wiankach, niosące w rękach zielone gałązki. Domy są przyozdobione jaskrawymi chorągiewkami i kolorowymi wstążkami. Pierwszej świątecznej nocy pobożni Żydzi nie śpią. Czytają wybrane fragmenty Tory, Talmudu i pism kabalistycznych. W całej synagodze słychać melodyjne brzmienie Dziesięciorga Przykazań. Tak jak Ziemia Obiecana płynęła mlekiem i miodem, tak i na świątecznym stole w Szawuot powinny znaleźć się potrawy symbolizujące wydarzenie na górze Synaj — racuszki, naleśniki, kreplach, strudel, serniki i dania mleczne. W Szawuot bardzo popularne są ciasteczka w kształcie tablic, na których spisane było Dziesięć Przykazań. Podobnie bochenki chleba w kształcie stożka, przypominające górę Synaj. Oczywiście wśród świątecznych potraw znajdują się również potrawy mięsne. Podczas obu dni świątecznych podaje się dwa posiłki. Pierwszy składa się z dań mlecznych, a drugi z mięsnych.
Szabat, szabas, sabat, sobota (hebr. odpoczynek) - w judaizmie i niektórych kościołach chrześcijańskich, ostatni (siódmy) dzień każdego tygodnia, obchodzony jest jako dzień święty - na pamiątkę tego, że dnia siódmego po zakończeniu aktu stworzenia Bóg odpoczywał. Szabat zaczyna się tak jak pozostałe dni tygodnia kalendarza żydowskiego, wieczorem i trwa od zachodu słońca w piątek do zachodu słońca w sobotę. Pozostałe dni tygodnia w kalendarzu żydowskim określane są do dzisiaj liczbą porządkową. Radość soboty, Talmud zaleca osiągać przez takie przyjemności jak jedzenie, śpiewanie, zebrania towarzyskie, a zwłaszcza spędzanie czasu z rodziną i pożycie seksualne z małżonkiem. Ponadto zalecane jest odwiedzenie synagogi. Zakazana jest praca zarobkowa, sprzątanie, rozniecanie ognia (i używanie elektryczności), a także podróżowanie na większe odległości. Na przygotowanie Szabatu należy poświęcić co najmniej jedną czwartą, ale nie więcej niż połowę, pieniędzy wydawanych w ciągu tygodnia. W przygotowaniach powinni brać udział, choćby symbolicznie, wszyscy członkowie rodziny. Przed Szabatem ortodoksyjni Żydzi dokonywali rytualnej kąpieli w mykwie. Ze względu na nakaz powstrzymania się od pracy na czas Szabatu zatrudnia się do pomocy nie-Żyda zwanego szabes-gojem. Obchody szabatu rozpoczyna się rozpaleniem (w piątek, na 20 minut przez zmierzchem) i błogosławieństwem świec. Dokonuje tego zawsze kobieta, zazwyczaj pani domu. Następnie pan domu błogosławi żonę i dzieci, po czym wspólnie zasiadają do stołu. Na stole, przykrytym najlepszym obrusem, stoją dwie świece, wino i dwie chałki przykryte serwetą. Ojciec rodziny błogosławi chałkę i każdy bierze po kawałku do zjedzenia. Tradycyjnie w szabat spożywa się trzy posiłki - w piątkowy wieczór, sobotnie południe i na koniec szabatu, w sobotni wieczór. Szabatowe menu obejmuje najczęściej: ryby (zwykle faszerowany karp lub śledzie), siekana wątróbka z jajkiem, rosół z knedlekami lub farfelkami, kugel (potrawa podobna do anglosaskiego puddingu), cymes (danie z owoców i warzyw) oraz - najbardziej charakterystyczny - czulent (gorące danie z mięsa, ziemniaków, pęczaku, fasoli, cebuli i innych).
Tisza be Aw (hebr. dziewiąty dzień miesiąca aw) - to święto upamiętniające rocznicę zburzenia Pierwszej i Drugiej Świątyni Jerozolimskiej. Tisza be-Aw poprzedzone jest trzema tygodniami pokuty, w których nie organizuje się żadnych zabaw, nie wolno słuchać muzyki, należy powstrzymać się od jedzenia mięsa i picia wina. Istnieje też zakaz strzyżenia włosów i bród oraz udzielania ślubów. Od pierwszego dnia aw, a więc na dziewięć dni przed świętem, zdejmuje się parochet, także zwoje Tory pozbawia się wszelkich ozdób i dekoracji. W przeddzień święta nastrój pokuty jeszcze się pogłębia. Jest to święto żałoby, w trakcie którego obowiązuje ścisły, całodobowy post trwający od zmierzchu do wieczora dnia następnego. Zakazane jest też mycie się, płukanie ust, używanie kosmetyków, noszenie nowej odzieży i skórzanego obuwia. Przed zapadnięciem zmroku, podaje się ostatni przed postem posiłek seuda mafseket. W tradycji aszkenazyjskiej przyjęło się, że jest to jajko na twardo posypane popiołem na znak żałoby. Potem należy zdjąć obuwie i usiąść na podłodze. Przez całą następną dobę nie korzysta się z krzeseł ani foteli, siada się albo wprost na ziemi, albo na siedziskach nie dających wygody - niskich taboretach, ławkach itp. W czasie nabożeństwa porannego odmawia się modlitwy pokutne slichot. Synagoga tonie w ciemnościach - gdy zapada mrok uniemożliwiający czytanie modlitw, zapala się tylko niezbędne do tego małe lampki. Na zakończenie obchodów zawiesza się parochet i okrycia pulpitów, stopniowo zapala się lampy, mężczyźni zakładają szale modlitewne oraz tefilin i recytują modlitwy. We współczesnym Izraelu istnieje zwyczaj, aby 9 aw okrążać mury Starego Miasta Jerozolimy w modlitewnej procesji, kończącej się przy Zachodnim Murze (Ścianą Płaczu), by tam modlić się i opłakiwać Świątynię.