Spis treści

strona

Wstęp .........................................................................................................................3

Rozdział Ι. Alkoholizm jako problem społeczny ...................................................6

1.1. Alkohol oraz związane z nim pojęcia.........................................................8

2. . Przyczyny problemów alkoholowych ......................................................18

3. . Skutki nadużywania alkoholu .................................................................24

Rozdział ΙΙ. Młodzież jako grupa szczególnie zagrożona problemami

alkoholowymi........................................................................................32

2.1. Dojrzewanie drogą do dorosłości - cechy charakterystyczne

okresu dojrzewania...................................................................................33

2.2. Źródła zagrożeń i przyczyny problemów alkoholowych dzieci i

młodzieży szkolnej.................................................................... ...............38

2.3. Szkody i zagrożenia spowodowane nadużywaniem alkoholu

przez młodych ludzi.................................................................................47

2.4. Rozmiary zjawiska picia alkoholu wśród dzieci i młodzieży

szkolnej.....................................................................................................50

Rozdział ΙΙΙ. Profilaktyka problemów alkoholowych ..........................................57

3.1. Definicje i cele profilaktyki ......................................................................57

3.2. Rodzaje programów profilaktycznych ....................................................63

3.2.1. Programy ogólnoprofilaktyczne .................................................64

3.2.2. Programy profilaktyczne dla dzieci ............................................66

• 3.2.3. Programy profilaktyczne dla młodzieży .....................................67

3.3. Cechy skutecznego programu profilaktycznego ....................................74

• 3.4. Przegląd programów profilaktycznych realizowanych w polskich

szkołach ..................................................................................................77

3.5. Kampania ''ALKOHOL KRADNIE WOLNOŚĆ'' - istota działań

ogólnospołecznych.................................................................................84

Rozdział ΙV Założenia metodologiczne pracy ......................................................88

4.1. Charakterystyka demograficzno - społeczna powiatu olkuskiego ze szczególnym uwzględnieniem problemu alkoholizowania się olkuskiej młodzieży ...........................................................................................88

4.2. Przedmiot i cel badań ............................................................................93

4.3. Metoda, technika i narzędzia badawcze ................................................96

Rozdział V Kształtowanie się postaw abstynenckich młodzieży szkolnej poprzez oddziaływania profilaktyczne................................................................. 99

5.1. Charakterystyka badanej populacji.........................................................99

5.2. Wiedza i przekonania respondentów na temat alkoholu.......................100

5.3. Osobiste doświadczenia uczniów z alkoholem......................................104

5.4. Widoczność działań profilaktycznych....................................................108

5.5. Szkolne programy profilaktyczne w ocenie uczniów............................114

Zakończenie ......................................................................................................... 119

Bibliografia ............................................................................................................122

Aneks .....................................................................................................................128

.

WSTĘP

Picie alkoholu przez dzieci i młodzież szkolną jest dzisiaj najbardziej dotkliwym i bolesnym problemem, związanym z obecnością alkoholu w naszym życiu. Jest to nie tylko poważne zagrożenie rozwoju osobistego, lecz także uczenie się pewnego sposobu życia, który polega na tym, że człowiek próbuje zapewnić sobie dobre samopoczucie przy pomocy alkoholu. Może to stać się stałą orientacją życiową, jeśli zaczyna się zbyt wcześnie. Dlatego należy przeciwstawiać się temu, a także (być może przede wszystkim) trzeba prowadzić na szeroką skalę działania profilaktyczne.

Według najnowszych statystyk, 70% nastolatków miało kontakt z alkoholem, z czego połowa pije systematycznie, to znaczy co najmniej raz w tygodniu. Co piąty młody człowiek ma poważne problemy z powodu alkoholu. Wśród uczniów szkół średnich zaledwie 15% stanowią abstynenci. Obniżył się także znacznie wiek inicjacji alkoholowej i obecnie wynosi on średnio 12 lat. Sięganie po napoje alkoholowe przez młodych ludzi rzadko kiedy jest wynikiem przemyślanej decyzji. Najczęściej jest próbą naśladowania dorosłych lub już popijających rówieśników. Wzrósł także wpływ poza rodzinnych i pozaszkolnych form oddziaływania takich jak, media czy reklama.

Nigdy wcześniej tak wiele dzieci i młodzieży nie było objętych w Polsce działaniami z zakresu profilaktyki uzależnień. Szczególnie widoczne jest systematyczne stosowanie nowoczesnych programów profilaktycznych na terenie szkół. Jednak mimo tych działań wzrastają rozmiary problemów alkoholowych wśród młodych. Powstaje wiec pytanie o wpływ jaki wywierają różnego rodzaju oddziaływania na kształtowanie się postaw abstynenckich wśród nastolatków. Czy to w ogóle jest możliwe? Jeśli tak, to w jakim stopniu i jakie działania są najbardziej skuteczne? Co należy zrobić, aby dany program był skuteczny? Na te pytania będę starała się odpowiedzieć w niniejszej pracy.

W pierwszym rozdziale zostały omówione teoretyczne kwestie dotyczące problemu alkoholowego uzależnienia, jego definicje, przyczyny, jak również skutki.

Rozdział drugi, to obraz alkoholizowania się młodzieży polskiej. Omówione zostały tutaj podstawowe źródła zagrożeń związanych z piciem alkoholu, które w ostatnich latach uległy powiększeniu oraz szkody i konsekwencje używania tejże substancji. Zawarte zostały również rozmiary omawianego problemu w świetle statystyk.

Czym jest profilaktyka i jakie są rodzaje programów profilaktycznych zostało omówione w rozdziale trzecim niniejszej pracy. Można tutaj odnaleźć także co jest warunkiem skutecznego programu profilaktycznego, gdyż współczesną profilaktykę nęka zmora nieskuteczności. Omówione zostały najbardziej znane programy profilaktyczne realizowane obecnie w polskich szkołach, jak również zaprezentowana została kampania ,,Alkohol kradnie wolność" jako przykład działania ogólnospołecznego.

Rozdział czwarty poświęcony jest metodologicznym podstawom pracy, znaleźć tu można więc takie elementy jak: określenie przedmiotu i celu badań (tego głównego i celów pobocznych), metody , techniki i narzędzia badawcze. Zawarta jest także charakterystyka demograficzno- społeczna Miasta i Gminy Olkusz, jak również mapka najważniejszych problemów z jakimi borykają się mieszkańcy.

W kolejnym, piątym rozdziale zostały omówione wyniki badań przeprowadzonych w szkołach, a dotyczące problemu picia alkoholu wśród młodzieży, jak również wpływu działań profilaktycznych, podejmowanych wobec nich.

Zakończenie stanowi podsumowanie i wnioski z przeprowadzonych badań.

Przypisy umieszczone zostały na dole każdej strony, a bibliografia i aneksy na końcu pracy.

ROZDZIAŁ Ι

ALKOHOLIZM JAKO PROBLEM SPOŁECZNY

Historia społeczno-kulturowa alkoholu, a tym samym problemów z nim związanych jest bardzo stara i właściwie trudno określić kiedy się pojawiła. Samo słowo alkohol pochodzi najprawdopodobniej od któregoś z dwóch słów arabskich: al.- khul co znaczy antymon, delikatny, drobny proszek, lub al.- ghul co oznacza zły duch.

Według encyklopedii alkohole to związki o prostej budowie, złożone z cząsteczek węgla, tlenu i wodoru. Każdy alkohol ma swoją nazwę dostosowaną do liczby atomów węgla tworzących jego cząsteczki. Najpopularniejszym i najbardziej znanym jest alkohol etylowy.

Zdaniem antropologów alkohol towarzyszy człowiekowi praktycznie od zarania jego dziejów i na przestrzeni tego całego czasu spełniał wiele funkcji. Początkowo pełnił funkcje fizjologiczne (jako środek przeciwbólowy, redukujący zmęczenie, pobudzający krążenie o wartościach energetycznych i odżywczych), psychologiczne (jako środek redukujący lęk, napięcie, dający rozluźnienie) i społeczne (środek ułatwiający kontakty interpersonalne, integrację z innymi, alkohol stanowi element obrzędów, ceremonii, praktyk religijnych lub magicznych).Z czasem do tych funkcji dołączyły również ekonomiczne, gdzie alkohol traktowany jest jako źródło dochodu, walor materialny; stabilizator rynku wewnętrznego, oraz funkcje polityczne, gdzie alkohol stanowi instrument sprawowania władzy.

Wzmianki o alkoholu pojawiły się już w najstarszych dziełach literackich, kodeksach prawnych i w innych dokumentach. O winie i piwie wspominają zarówno znalezione w Mezopotamii a pochodzące z ok.5000 r. p.n.e. teksty pisma klinowego, jak i egipskie papirusy z ok. 3500 r. p.n.e. W kodeksie babilońskim Hammurabiego, sprzed 2000 lat p.n.e. można przeczytać, ,,jeżeli kapłanka, która nie mieszka w domu niewiast poświęconych, otworzy winiarnię, albo do niej wstąpi, to się ją spali''.

Również biblia pełna jest wzmianek o ofiarowaniu wina. Święty Paweł tak doradzał Tymoteuszowi: ,,Nie pij wyłącznie wody, lecz zażyj wina na twój żołądek i nieustanne dolegliwości". Któż nie zna opowieści o kanie Galilejskiej, w, której to Jezus przemienia wodę w wino. W innym miejscu Biblia opisuje wino jako substancję pobudzającą i dodającą otuchy.

Z przekazów historycznych wiadomo, że 1000 lat p.n.e. winorośl uprawiano już w południowej Grecji i Italii, a około ΙV w n.e. trafiła ona do Europy zachodniej i środkowo-wschodniej. Trudno jest natomiast jednoznacznie określić kto i kiedy otrzymał po raz pierwszy czysty alkohol (destylat). Jest bardzo prawdopodobne, że znali go już kapłani w starożytnym Egipcie, którzy podczas religijnych obrzędów zmoczone wodą głowy polewali alkoholem i podpalali je. Płonący alkohol otaczał głowę ognistą aureolą, a widok ten skłaniał ludzi do oddawania kapłanom czci boskiej. Z przekazów pisemnych wynika, że także Arystoteles znał prawdopodobnie czysty alkohol i otrzymywał go poprzez gotowanie wysoko procentowego wina. Na większą skalę zaczęto w Europie uzyskiwać czysty alkohol w VΙΙΙ wieku n.e., początkowo z żyta, a od połowy XVΙΙΙ wieku n.e. z ziemniaków.

W drugiej połowie XΙΙΙ wieku francuski profesor Arnold de Villanova zastosował alkohol w medycynie, m.in. jako środek przeciwrobaczny, przeciwbólowy oraz zapobiegający nudnością podczas kołysania statku na morzu. Chociaż alkohol już w starożytności odniósł tryumf jako środek farmaceutyczny uśmierzający ból, używano go również jako bazy do sporządzania eliksirów, balsamów, jako panaceum na wszystkie choroby od czarnej ospy poczynając a na czkawce skończywszy.

Średniowiecze to czas, kiedy alkohol przeniknął już do wszystkich dziedzin życia: towarzyszył narodzinom, zawieraniu małżeństw, śmierci, koronacjom, wizytom dyplomatycznym oraz wszelkim obradom.

Także współcześnie alkohol jest nieodłączną częścią życia ludzkiego. Towarzyszy człowiekowi praktycznie przez całe jego życie, zaczynając już od dnia narodzin, poprzez dziesiątki toastów noworocznych, weselnych, urodzinowych itp., a skończywszy na śmierci, kiedy to alkohol spożywany jest dla uczczenia pamięci człowieka przy okazji stypy.

1. Alkohol oraz związane z nim pojęcia

Sformułowanie precyzyjnej, jednoznacznej a zarazem uniwersalnej definicji alkoholizmu jest dość trudne i skomplikowane. Biorąc pod uwagę stały rozwój, zmienność i dynamikę zjawisk związanych z używaniem alkoholu, trudno się dziwić, że w zasadzie większość opracowań tego tematu nie daje jednoznacznej i trwale obowiązującej definicji. Termin ten bywa stosowany do określenia wielu zjawisk: od medycznego wąsko pojętego uzależnienia fizycznego aż do picia alkoholu wykraczającego po za normy przyjęte w danej kulturze.

Cóż to jest ten alkoholizm? Kto to jest alkoholik? Różne źródła przynoszą cały wachlarz propozycji. Słownik Webstera, gdzie znajduje się hasło alcoholic, podaje takie oto znaczenie samego przyrostka -ic: przyrostek -ic: oznacza osobę mającą charakter lub naturę czegoś; osobę należącą lub łączącą się z czymś; osobę wykazującą coś lub dotkniętą czymś. Dodając ten przyrostek do słowa alcohol tworzymy słowo, które określa kogoś, kto obraca się w sferze alkoholu.

Warto w tym miejscu odnotować, iż dyskusja na temat tego, kto jest alkoholikiem i czym jest alkoholizm ma względnie krótką historię. Nie oznacza to oczywiście, że wcześniej nie dostrzegano alkoholików, wręcz przeciwnie byli oni rozpoznawani, przy czym przeważały dwa podejścia wyjaśniające ten stan rzeczy. Po pierwsze pijaństwo uważano za upadek moralny, a po drugie za grzech i zgodnie z tym drugim podejściem, osoby takie uważano za opętane, bo czy ktoś przy zdrowych zmysłach mógłby pić tak z własnej, nieprzymuszonej woli.

Samo pojęcie ,,alkoholizm'' upowszechniło się po opublikowaniu w 1848 roku pracy szwedzkiego lekarza i aktywnego propagatora trzeźwości Magnusa Hussa pt. ,,Alkoholizm przewlekły''. Wprowadził on termin alkoholizm na oznaczenie ,,tylko tych objawów chorobowych, które nie mają bezpośredniego związku z organicznymi zmianami systemu nerwowego ale występują chronicznie u osób przez długi czas spożywających znaczne ilości wysokoprocentowych napojów alkoholowych''.

Współcześnie uzależnienie do alkoholu uznawane jest za chorobę, choć dopiero w latach 30- tych XX wieku rozpoczęto naukowe badania alkoholizmu, który stał się jednym z największych problemów współczesnego świata.

Od czasu zaliczenia alkoholizmu w poczet chorób zostały podjęte liczne próby zdefiniowania go.

Encyklopedyczna, bardzo ogólna definicja alkoholizmu określa go jako chorobę powstającą na skutek nadużywania alkoholu, a w szerszym znaczeniu jako całokształt ujemnych następstw wynikających stąd dla jednostki i społeczeństwa. Trudno nie zgodzić się z taką definicją, jednak dla głębszych analiz jest ona niewystarczająca. Dlatego warto jest przytoczyć kilka najważniejszych i najbardziej rozpowszechnionych definicji alkoholizmu powstałych w XX wieku.

W 1946 roku Jellinek, który uznawany jest za pioniera nowoczesnych badań nad alkoholem tak definiował ,,[Alkoholizm], iż jest to wszelkie używanie napojów alkoholowych, które powoduje szkody indywidualne, społeczne lub jedno i drugie.''

Według Marty Mana, członka a zarazem założyciela Narodowej Rady do Spraw Alkoholizmu, ,,Alkoholik jest ciężko chorą osobą, ofiarą podstępnej, postępującej choroby, nader często mającej fatalny koniec. Alkoholik może być rozpoznany i skutecznie leczony."

Z kolei Mark Keller tak w roku 1960 sformułował definicję alkoholizmu: [Alkoholizm jest] przewlekłą chorobą, która objawia się powtarzającym się, zwracającym uwagę piciem, prowadzącym do uszkodzenia zdrowia pijącego lub do upośledzenia jego społecznego czy ekonomicznego funkcjonowania."

Jedną z najciekawszych definicji alkoholizmu jest ta umieszczona w Wielkiej Księdze Anonimowych Alkoholików autorstwa Williama Silkwortha, jednego z przyjaciół AA, mówi ona: ,,alkoholizm to obsesja umysłu połączona z alergią ciała. Obsesja czy też kompulsja gwarantuje, iż dotknięta nią osoba będzie piła wbrew swej woli i wbrew swoim interesom. Alergia gwarantuje, że osoba ta umrze lub popadnie w szaleństwo." Inna praktyczna definicja używana przez AA mówi: ,,alkoholik to osoba, która nie potrafi dokładnie przewidzieć, co się wydarzy, kiedy wypije alkohol."

Współcześnie używa się definicji amerykańskich i definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), która określa to pojecie następująco: Każda forma picia, która przekracza tradycyjne i zwyczajowe stosowanie alkoholu, wykraczająca poza istniejące w danej wspólnocie normy społeczne dotyczące picia, niezależnie od czynników etiologicznych prowadzących do tego rodzaju zachowań, niezależnie również od tego, w jakim stopniu te czynniki etiologiczne związane są z dziedzicznością, konstytucją czy nabytymi wpływami patofizjologicznymi i metabolicznymi." Takie sformułowanie było stopniowo poprawiane.

W 1977 roku WHO, a w 1980 roku Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, podjęły próby uproszczenia nazewnictwa. Zalecają one unikania określenia alkoholizm, w zamian proponując terminy: ,,zespół uzależnienia od alkoholu" lub ,,uzależnienie od alkoholu", bądź ,,uzależnienie od substancji typu alkoholowego", a w zamian na określenia ,,niesprawności związane z alkoholem" i ,,problemy alkoholowe" proponują termin ,,picie szkodliwe". Dzięki nowej terminologii uzyskano większą zgodność z nazewnictwem stosowanym w innych zespołach zależnych od nadużywania różnych substancji.

,,Podręcznik diagnostyki i statystyki" Amerykańskiego Towarzystwa

Psychiatrycznego wyróżnia dwa oddzielne zespoły wiążące się z alkoholem: nadużycie alkoholu i uzależnienie od alkoholu. Nadużycie odznacza się niewłaściwym wzorem stosowania alkoholu lub takim jego stosowaniem, które prowadzi do zagrożenia zdrowia fizycznego. Natomiast uzależnienie charakteryzuje się zależnością psychiczną lub fizyczną. Czyli uzależnienie od alkoholu może powodować u pijącego zależność psychiczną lub fizyczną, może też, i tak jest najczęściej objawiać się w obu postaciach. Wyraża się ona wówczas popędem do picia alkoholu, utratą kontroli nad jego spożywaniem oraz tzw. zespołem odstawienia alkoholowego. Uzależnienie psychiczne przejawia się w silnym pragnieniu i pożądaniu alkoholu, występowaniu natrętnych myśli o potrzebie jego spożycia, szukaniu okazji do picia, itp. Stan zależności fizycznej rozwija się przy częstym piciu dużych ilości alkoholu przez dłuższy okres. Charakteryzuje się także wzrostem tolerancji alkoholu, utratą kontroli nad spożywaniem go i tzw. zespołem odstawienia lub inaczej zespołem abstynencyjnym a potocznie ,,kacem". Na zespół odstawienia alkoholu składa się wiele objawów, zarówno somatycznych jak i psychicznych, występuje w kilka godzin po zaprzestaniu picia, albo też nagłego zmniejszania dawek spożywanego alkoholu. Chory czuje się ogólnie rozbity, nie ma apetytu, cierpi na bóle głowy, wymioty, biegunki, odczuwane są dreszcze, drżenie kończyn, poty. W stanie psychicznym zauważalny jest niepokój, lęk, drażliwość, gniew, wpadanie w depresję, koszmarne i męczące sny, bezsenność. Niekiedy występują zaburzenia świadomości i majaczenia. Osoba uzależniona szybko stara się usunąć te cierpienia przy pomocy alkoholu.

Międzynarodowy system klasyfikacji chorób i urazów sklasyfikował uzależnienie od alkoholu jako chorobę, a tym samym wyróżnił własne kryteria diagnostyczne do których zalicza się:

• ,,głód alkoholowy"- silna, natrętna potrzeba spożywania alkoholu;

• upośledzenie zdolności kontrolowania picia alkoholu;

• picie alkoholu w celu złagodzenia objawów alkoholowego zespołu abstynencyjnego;

• zmienna (najczęściej zwiększona) tolerancja na alkohol;

• zawężenie repertuaru zachowań związanych z piciem do jednego- dwu wzorów;

• postępujące zaniedbywanie alternatywnych wobec picia przyjemności;

• picie alkoholu pomimo oczywistej wiedzy o jego szczególnej szkodliwości dla zdrowia pijącego;

• objawy abstynencyjne takie jak: wymioty, nudności, drżenia mięśniowe, wzmożona potliwość, lęk, itp.

O uzależnieniu od alkoholu możemy mówić wówczas, gdy co najmniej trzy spośród ośmiu wyżej wymienionych objawów występowały przez przynajmniej jeden miesiąc w ciągu ostatniego roku.

Na potrzeby dalszych rozważań przyjęta zostanie następująca definicja, która brzmi: ,,Alkoholizm jest chorobą polegającą na kontynuacji spożycia alkoholu przez daną osobę, pomimo że powoduje to problemy w jakiejkolwiek dziedzinie życia."

Natomiast termin ,,alkoholizm" stosowany będzie w rozumieniu: uzależnienia od alkoholu, nadużywania alkoholu, choroby alkoholowej, zespołu uzależnienia od alkoholu, a to ze względu na obiegowość tych pojęć w wielu publikacjach.

Uzależnienie od alkoholu nie bierze się znikąd, nie powstaje nagle od pierwszego wypitego kieliszka. Zazwyczaj rozwija się w ciągu pewnego czasu. Istnieje wiele stadiów na drodze od picia kontrolowanego (towarzyskiego) do picia patologicznego. Bardzo duże znaczenie ma znajomość znajdujących się na tej drodze ,,drobiazgów'', które umożliwiają wykrycie w porę zbliżającego się niebezpieczeństwa i wszczęcie odpowiedniego postępowania.

Chińczycy mają porzekadło, które w bardzo dobry, a zarazem dobitny sposób oddaje rozwój alkoholizmu, brzmi ono: ,,Człowiek sięga po kieliszek, kieliszek sięga po butelkę, a potem butelka sięga po człowieka.''

Jako pierwszy przebieg uzależniania się i postępowania choroby alkoholowej przedstawił E.M. Jellinek. Wyróżnił on cztery etapy rozwoju choroby: jeden etap przedalkoholowy i trzy stadia chorobowe. Mimo, że od ich opublikowania minęło ponad pół wieku, do dzisiaj pozostają one aktualne. Większość późniejszych badaczy opisujących fazy alkoholizmu bazowała właśnie na monografii Jellinka.

W fazie picia towarzyskiego, zwanej także fazą wstępną, motywy skłaniające do spożywania alkoholu mają charakter socjologiczny. Występuje tu używanie alkoholu w sposób umotywowany, szuka się takich sytuacji, co do których z góry przewiduje się, że dojdzie do picia. Przyszły alkoholik odkrywa, że alkohol poprawia samopoczucie, przynosi ulgę, uwalnia od napięcia. Dlatego sięga po niego w celu doznania ulgi, odprężenia, początkowo okazjonalnie, ale wraz ze wzrostem tolerancji praktycznie codziennie. Ten stan rzeczy może trwać od kilku miesięcy do kilku lat.

Niespodziewanie ,,prealkoholik" wchodzi w fazę ostrzegawczą, zwaną też zwiastunową. Według Jellinka znakiem rozpoznawczym przemiany są ,,alkoholowe białe plamy" i tzw. ,,przerwa w życiorysie", czyli okresy niepamięci po spożyciu alkoholu. Osoba pozornie zachowująca się normalnie, nie może sobie później przypomnieć, co się wydarzyło. Oprócz tego pojawiają się również inne sygnały, które mogą świadczyć o tym, że alkohol zaczyna być potrzebą bez której trudno żyć. Zaliczyć można do nich picie ukradkowe, które wynika z tego, iż alkoholik odnosi wrażenie, że pije inaczej, niż jest to przyjęte w jego najbliższym środowisku. Ta sytuacja go niepokoi i martwi się, ale z drugiej strony odczuwa silną potrzebę picia. Zaczyna więc pić potajemnie. Innym niepokojącym sygnałem jest ciągłe myślenie o alkoholu i związany z tym niepokój o niego, obawa, że może go zabraknąć, dlatego też chory jednym haustem i bardzo łapczywie wypija kieliszki. W tej fazie następuje dalszy wzrost tolerancji, osoba jest w stanie wypić takie ilości alkoholu, które przekraczają nawet dawkę śmiertelną dla człowieka, co powoduje zakłócenia metabolizmu i procesów nerwowych. Elementem przejściowym tej fazy (może trwać ona od sześciu miesięcy do czterech czy pięciu lat) do kolejnej jest wypijanie tzw. ,,klina" czyli picie alkoholu w celu usunięcia skutków poprzedniego picia (błędne koło się zamyka).

Kolejna, trzecia faza została nazwana krytyczną, krzyżową lub ostrą i stanowi początek prawdziwego uzależnienia. Następuje tu powolna koncentracja wokół alkoholu, choć sam chory stara się przekonać siebie samego i innych, że wcale nie stracił kontroli nad piciem, i w każdym momencie może przestać, tylko, że za każdym

razem kiedy się upił zmusiły go do tego poważne względy. Pijący traci szacunek dla samego siebie, ma poczucie winy, które ,,nadrabia" agresywną postawą wobec otoczenia i rodziny. Takie zachowanie utrudnia kontakty z przyjaciółmi, ze znajomymi. Znikają dotychczasowe zainteresowania, a nowe wiążą się tylko z alkoholem. Zmienia się jego stosunek do rodziny, pojawia się uczucie, że nie jest on w rodzinie rozumiany, że jest z niej wyobcowany. Szczególnej zmianie ulega stosunek do partnera, staje się nieufny wobec niego. W przypadku mężczyzny-alkoholika podejrzewa on żonę o zdradę. Tego rodzaju postawa często połączona jest zanikiem popędu seksualnego.

W fazie tej może dojść do okresowej, bezwzględnej, zwykle jednak krótkotrwałej abstynencji, która podejmowana jest w celu poprawienia stosunków w rodzinie, podreperowania zdrowia. Wysiłki te skazane są zwykle na niepowodzenie i chory znów powraca do picia. Życie zaczyna kręcić się wokół alkoholu, nierzadko ma miejsce pierwszy pobyt w szpitalu. Z czasem wchodzi nawyk poranne picie, co przepowiada wejście w kolejne stadium.

Ostatnim etapem omawianego procesu jest faza chroniczna, charakteryzująca się długotrwałymi okresami opilstwa, nasileniem konfliktów z otoczeniem, piciem alkoholi niekonsumpcyjnych, typu woda kolońska, a także kradzieżami w celu zdobycia alkoholu. O ile alkoholik w poprzednim stadium był jeszcze zdolny do utrzymania pracy i do zachowania swego oparcia społecznego, teraz jest to prawie niemożliwe. Wynika to z tego, iż spożywanie alkoholu rozpoczyna się z

samego rana i stan nietrzeźwości staje się niemal codziennym, całodobowym zjawiskiem. Tolerancja alkoholu obniża się tak, iż chory może być pijany po wypiciu jednej butelki piwa. Nasilają się i wzmacniają stany nieokreślonego lęku, występują drżenia kończyn niekiedy do tego stopnia, że nawet na trzeźwo chory nie jest w stanie wykonać najprostszych czynności, takich jak, zapalenie papierosa czy nakręcenie budzika. Picie nabiera cech natręctwa, ma charakter obsesyjny. W fazie tej u około 10% alkoholików występują powikłania psychiatryczne.

Jellinek podkreślał, że alkoholik nie musi przejść przez wszystkie cztery etapy przedstawionej drogi, zanim będzie można go leczyć. Tak więc leczenie można zacząć w każdej fazie choroby, natomiast będąc alkoholikiem nie ma powrotu do picia kontrolowanego.

Jellinek nie tylko przedstawił fazy uzależniania się, ale także wyróżnił rodzaje czy też kategorie alkoholizmu. Poszczególne typy nazwał za pomocą liter alfabetu greckiego. Alkoholizm alfa rozumiany jest jako zależność od alkoholu w czysto psychologicznej naturze. Nie łączy się z utratą kontroli ani z niemożnością powstrzymywania się od picia. Charakterystyczne jest natomiast posługiwanie się alkoholem do przetrzymywania pewnych (być może wszystkich) niedogodności jakie przytrafiają się w życiu. Kolejny typ to alkoholizm beta, tu pojawiają się pewne powikłania zdrowotne, takie jak: marskość wątroby, zapalenie błony śluzowej żołądka, przy czym nie ma uzależnienia fizycznego ani też psychicznego. Dla alkoholizmu gamma (kolejny typ) charakterystyczne są wahania tolerancji, zmiany fizjologii prowadzące do zespołów odstawiennych oraz utrata kontroli. Występuje progresja od uzależnienia psychicznego do fizycznego. Do tego typu zbliżony jest alkoholizm delta, tutaj również mamy do czynienia z zależnością psychiczną i fizyczną. Różnica polega na tym, iż nie ma tu utraty kontroli, dlatego uzależniony może w każdej chwili panować nad ilością przyjmowanego alkoholu, nie jest jednak w stanie przeżyć ani jednego dnia na ,,sucho" bez doświadczenia objawów zespołu odstawienia. Kolejny ostatni typ, alkoholizm elipson nie został dogłębnie zbadany. Jellinek nazwał go ,,opilstwem okresowym", polegającym na piciu z okazji przyjęć, imprez, spotkań, itp.

1.2. Przyczyny problemów alkoholowych

Jakie są przyczyny uzależnienia od alkoholu? Dlaczego jedni ludzie piją mniej, a inni więcej, co sprawia, że niektórzy stają się alkoholikami, a inni nie, pomimo, że piją w sposób do siebie zbliżony? Otóż w miarę jak poszerza się nasza znajomość tego zagadnienia, odpowiedź na te pytania staje się coraz bardziej złożona.

Rzadko kiedy można spotkać osobę, która skłonna jest zastanowić się nad powodami swego sięgania po alkohol. Dla wielu ludzi jest to zjawisko naturalne, wpisane w codzienną obyczajowość. Większość z nich zapytana dlaczego pije, odpowie -bo lubię -dobrze się bawić, jeszcze inni -bo alkohol mnie uspokaja, pomaga na nerwy, pozwala rozluźnić się po ciężkim dniu pracy, pomaga pokonać nieśmiałość i niepewność, wspiera kontakty z innymi, itp.

Uzależnienie od alkoholu powstaje w wyniku wielu różnych i skomplikowanych procesów. Do alkoholizmu przyczynić się mogą zarówno czynniki genetyczne, psychiczne jak i środowiskowe.

Warto jednak pamiętać, że w wielu opracowaniach podkreśla się, iż problem pełnego uzależnienia od alkoholu spotyka się niezwykle rzadko wśród osób będących bądź całkowitymi abstynentami, bądź używającymi napoi alkoholowych bardzo sporadycznie, okazjonalnie.

Wiara, w to, że alkoholizm przekazywany jest w genach, od dawna była częścią życia ludzkiego. Często można było usłyszeć wytłumaczenie dlaczego ktoś jest pijakiem słowami: ,,jaki ojciec taki syn". Jednakże jest to dość powierzchowne rozumienie genetyki.

Współcześnie jest jasne, że dziedziczność nie jest sprawą tak prostą, jak przytoczony wyżej cytat. Każdy człowiek w momencie zapłodnienia otrzymuje niepowtarzalny zestaw genów. Taki materiał genetyczny można porównać do wewnętrznych ,,instrukcji" kierujących wzrostem i rozwojem danej osoby. Genetyczne ,,wyposażenie" nadaje nam pewne ograniczenia i predyspozycje. Jednak ostateczny wynik rozwoju zależy od sytuacji życiowej oraz środowiska, w którym człowiek się znajduje. Mamy więc ludzi skłonnych do tycia i tych, którzy mimo ,,wpychania" w siebie góry jedzenia pozostają szczupli. Tego typu tendencje są najprawdopodobniej genetyczne, a jednak to, czy ktoś jest gruby, szczupły, czy też w sam raz, zależy przede wszystkim do niego. Podobnie jest z uzależnieniem, predyspozycje genetyczne nie oznaczają konieczności czy nieuchronności zostania alkoholikiem, tylko dlatego, że rodzice, lub jeden z nich był dotknięty problemem alkoholowym.

Jakie są sprawdzone informacje na temat roli dziedziczenia u alkoholików? Nie ulega wątpliwości, iż alkoholizm jest przekazywany w rodzinach. Dziecko rodzica-alkoholika ma większą szansę na uzależnienie. W jednym z badań stwierdzono, że 50% dzieci alkoholików również stało się alkoholikami. Wyniki wskazują także, że potomstwo alkoholików jest około cztery razy bardziej narażone na rozwój alkoholizmu od reszty populacji. Jednak przedstawione wyżej fakty, iż alkoholizm przekazywany jest w rodzinie nie jest jeszcze dowodem, że jest on wrodzony. Być może znaczną rolę odgrywają tu cechy wyuczone, które wynikają z wpływu ze strony rodziny na dziecko.

Dowody na istnienie genetycznych czynników alkoholizmu pochodzą ze studiów nad osobami adoptowanymi i bliźniętami. Jednym z naukowców zajmujących się tematem dziedziczności alkoholizmu jest Donald Goodwin. Przeprowadzone przez niego w Danii badania nad dziećmi adoptowanymi mogą stanowić dowód, iż wpływ czynników dziedzicznych na rozwój choroby alkoholowej jest możliwy. Goodwin prześledził losy dzieci adoptowanych w ciągu pierwszych tygodni życia, u których jedno z rodziców biologicznych było uzależnione od alkoholu. Następnie porównał je z losami dzieci, które także zostały adoptowane, lecz których biologiczni rodzice nie byli alkoholikami. Rodziny adopcyjne w obu grupach były w przybliżeniu takie same. I co się okazało? Otóż te dzieci, których rodzice biologiczni byli uzależnieni, w życiu dorosłym były bardziej poddatne na uzależnienie. Z tego wynika, że choroba alkoholowa nie wiąże się jedynie ze środowiskiem domowym. Warto jednak w tym miejscu podkreślić, iż te badania dotyczyły mężczyzn. Zrealizowano do tej pory kilka wstępnych prac z udziałem kobiet adoptowanych w dzieciństwie, wyniki jednak nie są równie jednoznaczne, jak w przypadku mężczyzn.

Goodwin wraz z innymi naukowcami prowadził także badania z udziałem bliźniąt. W każdej parze jedno z rodzeństwa było alkoholikiem.

Autorzy pracy ustalili, które bliźnięta były jedno - a które dwujajowe.

Następnie zebrali wywiady od tych, których brat czy siostra byli alkoholikami. Założono, że jeśli alkoholizm ma podłoże genetyczne,

wówczas u bliźniaka pary jednojajowej prawdopodobieństwo tego, że

będzie ono również alkoholikiem powinno być większe niż w przypadku tego z pary dwujajowej, ponieważ bliźnięta jednojajowe mają identyczny materiał genetyczny. Wyniki badań potwierdziły tę tezę. Jednak same geny nie uwarunkowywały bezwzględnie rozwoju uzależnienia, albowiem nie każda para w przypadku bliźniąt jednojajowych była dotknięta alkoholizmem.

Reasumując powyższe rozważania można wysunąć następujący wniosek, iż czynniki genetyczne mogą ale nie muszą wpływać na rozwinięcie się choroby alkoholowej. Nawet, jeżeli dojdzie do dziedziczenia sprzyjających genów mogą one pozostać ukryte, jeśli nie pojawią się czynniki psychiczne, bądź środowiskowe.

W społeczeństwie polskim dość mocno ugruntowane są wzory zachowań związane z kulturą trzeźwości, a raczej jej brakiem.

Dlatego jeżeli chodzi o czynniki psychiczne Antoni Kępiński rozpatrując motywy oraz sposoby alkoholizowania się Polaków, wyróżnił pięć stylów picia: neurasteniczne, kontaktywne, dionizyjskie, heroiczne i samobójcze. Dla stylu ,,neurastenicznego" charakterystyczne jest to, że pije się niewielkie ilości alkoholu, traktując go przeważnie jako lekarstwo na ,,ból istnienia", środek na zmęczenie, zniechęcenie czy uspokojenie nerwów. Picie takie charakterystyczne jest dla kobiet.

Styl ,,kontaktywny" polega na piciu niewielkich ilości alkoholu w celu uzyskania lepszych kontaktów z innymi lub ich poprawy. Wspólne picie przełamuje bariery i trudności w kontaktowaniu się i rozmowie z ludźmi, powoduje zmniejszenie dystansu, niweluje nieśmiałość i samotność. Alkohol obniża próg samokontroli i sprzyja wyładowaniu napięć psychicznych, które są tłumione z obawy przed dezaprobatą otoczenia.

Powszechny jest również styl zwany ,,dionizyjskim", który odznacza się tym, iż pije się do stanu zamroczenia, dzięki temu można zapomnieć o problemach dnia codziennego, a widzieć świat zupełnie ,,inaczej". Ponadto jest to picie dużych ilości alkoholu.

Kolejny styl określany jest mianem ,,heroicznego" podobnie jak poprzedni także wymaga picia znacznych ilości alkoholu, po to, aby wyzwolić poczucie mocy i gotowości do czynów zwykle tłumionych w życiu codziennym. Pijący często kreuje się na bohatera, ponadto w zamroczeniu tego typu pojawiają się wątki patriotyczne lub religijne.

Dosyć często przez pijących akceptowany jest styl ,,samobójczy" charakteryzujący się chęcią zapomnienia o tym, co doskwiera czyli trzeba zalać się w ,,trupa" by nie myśleć o troskach, problemach. Jest to upijanie się do stanu nieprzytomności, czasami nawet na granicy życia i śmierci. Wiąże się z bardzo niską samooceną i tendencją do zachowań agresywnych i autoagresywnych. Picie alkoholu służy samozniszczeniu. Ten styl picia charakterystyczny jest dla fazy chronicznej uzależnienia.

Z kolei za Antonim Podgóreckim możemy mówić o co najmniej trzech wzorach picia alkoholu. Pierwszy z nich to tak zwane picie ,,rytualistyczne" związane dawniej z różnymi ceremoniami religijnymi, które później zostało przeszczepione na inne, rozmaite okazje życia codziennego i towarzyskiego. Wzór ,,towarzyski" picia alkoholu polega

na tym, że picie jakiejś ilości alkoholu daje poczucie wspólnoty, oparcia,

wzajemnego dostrzegania się oraz ewentualnie pozytywnej samooceny.

Natomiast o ,,utylitarnym" wzorze mówimy wówczas, gdy pije się dla określonych celów, jak uśmierzenie bólu żołądka, uspokojenie, rozładowanie napięć emocjonalnych, seksualnych, agresywnych, etc.

Na nadużywanie alkoholu wpływają również czynniki społeczne i środowiskowe. Zaliczyć można do nich między innymi normy kulturowe czy wpływ obyczajów, których częścią składową jest właśnie picie alkoholu. Zdecydowana większość badań naukowych potwierdza hipotezę, że konsumpcja alkoholu zdeterminowana jest pewnymi określonymi cechami- celebrowanie świat i uroczystości rodzinnych czy też zawieranie transakcji. W większości przypadków wśród przyczyn picia, najczęściej wymieniane są motywy zabawowe, kiedy to pije się dla humoru lub lepszej zabawy, zwane motywami ludycznymi lub hedonistycznymi. Znaczną rolę odgrywają również motywy konformistyczne -czyli picie z przymusu towarzyskiego lub obowiązku- oraz motywy instrumentalne, uzasadniające bardzo często załatwienie spraw ,,przez bufet", gdyż alkohol ułatwia pomyślne załatwienie interesów.

Wspólne picie stanowi bardzo popularny sposób nawiązywania i umacniania kontaktów między ludźmi. Od wczesnych lat uczymy się, patrząc na dorosłych, oglądając filmy, czytając książki, że wspólna konsumpcja napojów alkoholowych jest czymś atrakcyjnym. Później, już sami uczestnicząc w życiu towarzyskim odkrywamy uroki picia, które dla wielu staje się źródłem radości, ułatwia zabawę czy tworzy okazję do spotkań. Należy jednak pamiętać, iż nadużywanie alkoholu przynosi więcej szkód niż pożytku, trzeba bardzo uważać, aby w czasie obcowania z nim nie przekroczyć granicy, która może okazać się zgubna nie tylko dla samego pijącego, ale także dla osób, które blisko z nim żyją. Alkohol na początku może być źródłem przyjemności i ciekawych przeżyć, które ubarwiają życie codzienne. Z upływem czasu może jednak dla wielu stanowić coraz bardziej silniejszą pokusę do częstego i szybkiego poprawiania stanu uczuć. Chwilowe przyjemności mogą okazać się mniej wesołe, kiedy przyjdzie przypłacić ,,wysoką cenę", której nie da się przeliczyć na nic co ma związek z rzeczami materialnymi.

Obserwacja ludzi uzależnionych i osób dużo pijących idących ku uzależnieniu, powoduje pewien problem świadomości, z którym trzeba sobie poradzić. Ludzie radzą sobie różnie, np. wytwarzając mity alkoholowe. Nie są w stanie przyznać, że ich dobre doświadczenia z alkoholem mogły być subtelną pułapką, ale raczej szukają wyjaśnień poza działaniem tej substancji -w genach osób uzależnionych, w słabości ich charakteru czy woli, w złym wpływie społecznym. To wszystko prawda, nawet naukowa. Prawdą jest, że istnieje sporo czynników ułatwiających uzależnienie, ale żaden z nich nie działa na osoby niepijące.

1.3. Skutki nadużywania alkoholu

Szkody jakie powoduje nadmierne używanie alkoholu są bardzo duże i wpływają one dysfunkcjonalnie na cały system społeczny, niszcząc niejednokrotnie zdrowie a nawet życie jednostek ludzkich. Nadużywanie alkoholu powoduje cały szereg ujemnych skutków zdrowotnych (zarówno fizycznych jak i psychicznych), ekonomicznych i społecznych.

Oczywiste jest, że nadmierne picie alkoholu uszkadza organizm człowieka. Alkohol jest biologicznie aktywną substancją, spożyty wywołuje w każdym organizmie specyficzne i przewidywalne efekty fizjologiczne. Często nie dostrzega się tego oczywistego faktu, koncentrując całą uwagę na fizykalnych zmianach powstających na skutek przewlekłego picia i nadużywania alkoholu.

Bardzo wrażliwym narządem na działanie alkoholu jest wątroba. Nadmierne picie może doprowadzić do jej marskości, której częstość występowania u osób uzależnionych szacuje się na 15-30%. To z kolei w rezultacie może doprowadzić do zgonu. W Polsce co roku kilka tysięcy ludzi umiera z powodu marskości wątroby. W 1995 roku zarejestrowano 4895 zgonów z tego powodu, z czego ponad 24% osób nadużywało alkoholu. Dane te są oczywiście niepełne, ponieważ często nadużywanie alkoholu przez pacjentów nie jest rozpoznawane, albo nie jest wpisywane w karcie zgonu. Liczne badania wskazują, iż częste spożywanie alkoholu ma ścisły związek ze skłonnością do nadciśnienia. Następują zmiany zwyrodnieniowe włókien mięśnia sercowego, co prowadzi do niewydolności krążenia, a w konsekwencji może prowadzić do śmierci. Inne badania mówią, że kilka rodzajów nowotworów występuje u ludzi nadużywających alkoholu, częściej niż u reszty populacji. Długotrwałe spożywanie mocnych trunków, wraz z paleniem papierosów, ma drażniące działanie na przełyk i przez to zwiększa ryzyko raka tego narządu. Rak wątroby może rozwinąć się na podłożu istniejącej marskości wątroby. Ponadto u pijących znaczne

ilości alkoholu zwiększona jest także częstość występowania raka skóry, tarczycy i sutka. Alkohol powoduje powstanie stanów zapalnych żołądka

i może przyczynić się do powstawania choroby wrzodowej.

Nadużywanie alkoholu powoduje liczne powikłania dermatologiczne, do których zaliczamy charakterystyczne przebarwienia skóry, zmiany w naczyniach skórnych, obrzęk powiek a nawet całej twarzy.

Ostre i przewlekłe nadużywanie alkoholu powoduje powikłania neurologiczne i psychiatryczne, wynika to z tego, iż alkohol wpływa bardzo niekorzystnie na układ nerwowy. Dlatego też warto jest przyjrzeć się najważniejszym zaburzeniom psychicznym, która mogą być związane z jego piciem.

Z zaburzeń psychicznych wywoływanych przez alkohol do najczęściej występujących należy majaczenie alkoholowe, w potocznym języku zwane ,,białą gorączką". Majaczenie alkoholowe rozpoczyna się bądź ostro (w ciągu kilku godzin), bądź też okresem zwiastunów (może on trwać od kilku dni do kilku tygodni). Delirium tremens objawia się wówczas, gdy spadnie poziom alkoholu we krwi. Najpierw obserwuje się niepokój, lek oraz bezsenność, do których dołączają zaburzenia świadomości, iluzje (choremu wydaje się patrząc np. na obraz, że człowiek przedstawiony na nim śmieje się z niego, pokazuje mu język), omamy czuciowe (np. chory czuje chodzące po ciele mrówki) i wzrokowe a także urojenia prześladowcze. W takim stanie chorzy są niebezpieczni zarówno dla otoczenia jak i dla siebie.

Innym zaburzeniem psychicznym są psychozy alkoholowe, do których zalicza się halucynozę alkoholową - spowodowaną wieloletnim piciem alkoholu, której głównym objawem jest występowanie omamów słuchowo-słownych, oraz paranoję alkoholową -psychozę również spowodowaną wieloletnim piciem. Charakteryzuje się wysuwaniem przez alkoholika wątpliwości co do wierności żony. Jest on przekonany, że partnerka go zdradza, mimo, że nie ,,złapał jej na gorącym uczynku".

Bardzo częstym powikłaniem uzależnienia od alkoholu są depresje alkoholowe. Zaburzenie te według niektórych badaczy pojawią się nawet u 90% przypadków. Najczęściej nie trwają one dłużej niż około dwa tygodnie, choć część depresji przedłuża się. Depresje występujące u osób nadużywających alkoholu lub uzależnionych stanowią istotny problem jako ważny czynnik ryzyka samobójstwa. Samobójstwa pod wpływem alkoholu zdarzają się i uznawane są za jedną z najczęstszych przyczyn zgonów związanych z nadużywaniem alkoholu co obrazuje poniższa tabela 1.

Tabela 1. Najczęstsze przyczyny zgonów związanych z nadużywaniem alkoholu w 1996 roku w Polsce

PRZYCZYNA	LICZBA
Śmiertelne zatrucia alkoholem	1.446
Samobójstwa pod wpływem alkoholu	1.230
Marskość wątroby	4.720

Źródło: Profilaktyka i Rozwiązywanie problemów alkoholowych w Polsce w 1997 roku, Seria: Alkohol a zdrowie nr 19, PARPA, Warszawa 1998.

Jeszcze innym psychiatrycznym następstwem uzależnienia jest zespół Korsakowa, którego głównymi objawami są zaburzenia pamięci, dezorientacja w miejscu i czasie.

Obok wymienionych zdrowotnych skutków nadużywania alkoholu, dużą grupę stanowią społeczne i ekonomiczne koszty nadużywania alkoholu. Problemy wynikające z picia alkoholu dotyczą nie tylko wąskiej grupy społecznej określanej jako alkoholicy. Nikt z nich nie żyje na bezludnej wyspie i wszystko, co jest skutkiem ich picia, znajduje odbicie

w życiu społecznym.

W badaniach naukowych, prowadzonych w ostatnich latach w krajach Unii Europejskiej oraz w USA, dotyczących oceny kosztów związanych z piciem alkoholu, wymienia się różne kategorie tych kosztów:

• indywidualne koszty konsumpcji tj. koszty ponoszone przez osobę pijącą;

• zewnętrzne koszty konsumpcji tj. koszty ponoszone przez innych z powodu problemów alkoholowych osób nadużywających alkoholu.

W USA prowadzono badania, które miały na celu obliczenie kosztów związanych z problemami alkoholowymi. W 1990 roku oceniono je na poziomie 105 mld dolarów, z czego 80% stanowiły koszty leczenia, zachorowań i umieralności. W Polsce nie prowadzono dotychczas tego rodzaju badań, dokonano jednak próby policzenia ogólnych kosztów leczenia szpitalnego związanego z alkoholem. Według obliczeń suma kosztów związanych z leczeniem w polskich szpitalach ogólnych i klinikach specjalistycznych pacjentów nadużywających alkoholu w sposób szkodliwy dla zdrowia oraz osób uzależnionych od alkoholu może być szacowana w 1997 roku na sumę około 2,7mld zł. Suma ta obejmuje jedynie działalność placówek państwowych.

W Polsce od kilku lat prowadzone są natomiast analizy kosztów związanych z wypadkami komunikacyjnymi. Co roku na polskich drogach giną setki ludzi w wyniku wypadków spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców. Według danych Biura Ruchu Drogowego

Komendy Głównej Policji w 1997 roku nietrzeźwi kierowcy spowodowali

12.426 wypadków drogowych, których koszt można oszacować na

3,1mld zł. W 1998 roku pod kołami pijanych kierowców zginęło 826 osób a 8.534 odniosło obrażenia, w wyniku których część z nich do końca życia pozostanie kalekami. Jakże trudno obliczyć skutki materialne wynikłe z powodu wypadku drogowego, spowodowanego przez nietrzeźwego kierowcę czy przechodnia. Co wówczas liczyć? Koszt zniszczonych pojazdów? Koszty postępowania przy ustalaniu okoliczności wypadku? Koszty utraty zdrowia? Straty spowodowane zakłóceniem ruchu drogowego? A przecież to jeszcze nie wszystko. Bo jak obliczyć straty moralne czy śmierć bliskiej osoby. Tego nie do się policzyć.

Powszechnie wiadomo, że pijaństwo odbija się na wydajności pracy, która jest dużo niższa. Poprzez nadużywanie alkoholu zwiększa się absencja i wypadkowość przy pracy, co pociąga za sobą poważne straty finansowe. Co prawda statystyki wskazują, iż spożycie alkoholu w miejscu pracy ostatnio zmalało, zaobserwowano natomiast zwiększoną patologizację alkoholową wśród bezrobotnych, którzy stracili pracę na skutek nadużywania alkoholu bądź też z innych powodów, które w ówczesnej Polsce są dobrze znane.

Nadużywanie alkoholu stwarza cały szereg skutków społecznych, które oczywiście łączą się bezpośrednio lub pośrednio ze stratami ekonomicznymi. W ostatnich pracach badawczych rozróżnia się społeczne koszty nadmiernego picia (to koszty obciążające innych) oraz koszty własne (koszty ponoszone przez samych pijących).

Szczególnym obrazem społecznych skutków alkoholizmu jest sytuacja dzieci z rodzin alkoholików (aktualnie jest ich około 2- 2,5mln), które często są ofiarami przemocy psychicznej i fizycznej, a nieraz staja się również ofiarami nadużyć seksualnych. Alkohol staje się przyczyną ubóstwa w rodzinie, stanowi bowiem poważne obciążenie budżetów domowych. W wielu rodzinach wydatki na jego zakup są wyższe niż te, które przeznacza się na zaspokojenie podstawowych potrzeb.

Słusznym staje się stwierdzenie dokonane przez J. Fiutowskiego, że ,,jakkolwiek nie sposób policzyć rozmiaru szkód społecznych, jakie przynosi alkoholizm życiu rodzinnemu, to ta dziedzina jego szkodliwości jest chyba najbardziej brzemienna w skutki".

Alkohol jest również czynnikiem kryminogennym, jednakże analiza wzrostu przestępczości spowodowanej jego nadużywaniem staje się bardzo skomplikowana. Z badań wynika, że co najmniej 30% osób odbywających karę pozbawienia wolności oraz 80% recydywistów jest uzależnionych od alkoholu. Pod wpływem alkoholu popełniane są bardzo często zabójstwa, rozboje, kradzieże, gwałt. Chęć zdobycia alkoholu lub pieniędzy na jego zakup jest tak duża, że nie zwraca się uwagi w jaki sposób można to zrobić. Nie należy też zapominać o tym, że osoby uzależnione i nadmiernie pijące są sprawcami większości przestępstw przeciwko rodzinie (chociażby wspomniane wyżej stosowanie przemocy wobec dzieci). Statystyki informujące o tego typu przestępstwach są bez wątpienia niewiarygodne. Wprawdzie sprawcy tych przestępstw są ścigani z mocy prawa, jednak ilość ujawnianych przestępstw nie odpowiada rzeczywistym rozmiarom tego zjawiska. Sprawcami tych przestępstw są przeważnie mężczyźni, jednak ich partnerki (żony) niechętnie zgłaszają ten fakt policji bądź innym placówkom. Decydują o tym różne względy począwszy od wspólnego zamieszkania poprzez wiarę w ,,poprawę", poczucie wstydu przed otoczeniem a skończywszy na lęku i obawie przed zemstą partnera.

W książce J.K. Falewicza pt. ,,ABC problemów alkoholowych", nadużywanie alkoholu stwarza szereg skutków społecznych takich jak:

• rozbicie rodzin;

• zaburzenia procesów socjalizacji dzieci i młodzieży;

• bezrobocie, coraz częściej zdarzają się zwolnienia z pracy z powodu nadużywania alkoholu w zakładzie;

• kształtowanie się postaw antyspołecznych, takich jak: cynizm, znieczulica społeczna;

• sprzyja pogorszeniu obyczajów, wulgaryzacji języka, brutalizacji i prymitywizacji życia, zanikowi zainteresowań wartościami wyższymi;

• pogłębia pauperyzację życia znacznych grup społecznych.

Reasumując, nadużywanie alkoholu i uzależnienie od niego jest szczególnie brzemiennym elementem patologii społecznej w Polsce. Wyżej wymienione i omówione skutki są odrębnymi problemami społecznymi. Są powiązane związkiem przyczynowo-skutkowym. Każdy z nich może być zarówno skutkiem jak i przyczyną uzależnienia alkoholowego.

ROZDZIAŁ ΙΙ

MŁODZIEŻ JAKO GRUPA SZCZEGÓLNIE ZAGROŻONA PROBLEMAMI ALKOHOLOWYMI

Sięganie po napoje alkoholowe przez dzieci i młodzież jest od dawna zjawiskiem nader rozpowszechnionym. Zarówno na początku XX wieku, jak i w dwudziestoleciu międzywojennym, w pierwszych dziesięcioleciach okresu powojennego i w ostatnim okresie zdecydowana większość młodzieży poznawała smak alkoholu już w szkole podstawowej. Szczególnie niepokojący jest fakt zwiększenia się liczby nastolatków, którzy regularnie się upijają. Dojrzewanie to okres, kiedy młodzi ludzie podejmują decyzje, czy próbować alkoholu lub innych środków uzależniających, czy nie. Są pod silną presją -w ich życiu ciągle przewija się alkohol, często słyszą: spróbuj jeszcze i tego. Alkohol jest tylko jedną z tych rzeczy, których trzeba spróbować. Skoro picie jest dość istotną cechą społeczności dorosłych, nic więc dziwnego, że młodzi dążący do dorosłości spróbują i tego.

Eksperci wyróżnili dwa modele młodzieżowej konsumpcji alkoholu. Pierwszym jest "picie towarzyskie", kiedy to alkohol jest pity w grupie, z przyjaciółmi, na prywatkach lub z okazji wydarzeń sportowych; alkohol może być pity z intencją upicia się bądź bez takiej intencji. Picie jest elementem socjalizacji i jest on potrzebny na wypadek, gdyby było nudno- ,,ponieważ bycie razem bez alkoholu nie jest wystarczająco zabawne". Drugi z modeli wyróżnia ''picie problemowe'' - takie, kiedy pije się regularnie, żeby się upić. Obecność rówieśników jest ważna, ale nie jest konieczna, nie pije się dla podtrzymania więzi z innymi, ale jest się z innymi po to, by pić. Picie problemowe może zaczynać się dosyć wcześnie (przed 15 rokiem życia), a pijących nie wyróżnia pochodzenie z jakiejś warstwy społecznej, ale raczej egzystencjalne problemy i niezdolność do radzenia sobie z nimi.

2.1. Dojrzewanie drogą do dorosłości - cechy charakterystyczne okresu dojrzewania

Okres dojrzewania spośród wszystkich faz rozwojowych - według wielu badaczy i praktyków - stanowi szczególną fazę w życiu człowieka. W żadnym innym okresie, w tak krótkim czasie, nie zachodzi tyle zmian w budowie i funkcjach organizmu oraz w psychice. Dlatego ważne jest, aby nie traktować tego okresu jako biernego oczekiwania na dorosłość i dojrzałość. Wręcz przeciwnie, w tej fazie młodzi ludzie są bardzo aktywni, eksperymentują z nowymi zachowaniami, poszukują nowych ról, nabywają nowych doświadczeń, a tym samym stają się innymi ludźmi, o nowych prawach i obowiązkach, mającymi nowe potrzeby i oczekiwania. Dzieci wchodzące w wiek dojrzewania przechodzą jakby ponowne narodziny. Zaczynają wyglądać jak ludzie dorośli, ale w wielu sprawach są jeszcze dziećmi i nadal jest mnóstwo rzeczy, których nie mogą lub nie potrafią zrobić. To czas konfliktów z rodzicami, nauczycielami, czas podważania autorytetów, czas gdy bardzo ważne stają się kontakty z rówieśnikami. Młodzi ludzie mogą przebywać ze sobą niemal bez końca, zaczynają interesować się płcią przeciwną. Często sprawiają wrażenie, jakby niczego nie chcieli od swoich rodziców, a zainteresowanie ze strony dorosłych często odczytują jako wtrącanie się i rządzenie.

Określenie ,,okres dojrzewania" liczy sobie mniej niż 150 lat. Zanim zostało wprowadzone uważano, że człowiek przechodzi bezpośrednio z dzieciństwa do wieku dojrzałego. Względy kulturowe i rodzinne wymagały wcześniejszego rozpoczynania pracy i podejmowania obowiązków społecznych. Od tego zależało przetrwanie. Wraz z rozwojem uprzemysłowienia, dzieci zaczęły stopniowo opuszczać fabryki i pola, i coraz więcej czasu spędzały w szkołach, i na zabawach.

Okres dojrzewania można podzielić na różne stadia rozwojowe. Varenhorst wyróżnił trzy podstawowe fazy: wczesną adolescencję (między 12. a 15. rokiem życia), środkową adolescencję (między 15. a 18. rokiem życia), oraz późną adolescencję (między 18. a 22. rokiem życia). Z kolei S. L. M. Hatcher, oprócz trzech wyżej wymienionych faz wyróżnił jeszcze jedną, a mianowicie preadolescencję (między 10.a 12. rokiem życia). Najpełniej ten okres charakteryzuje P. Bloss. Według niego w okresie dojrzewania można wyróżnić następujące fazy:

• preadolescencja (między 9. a 11. rokiem życia), w której zaznacza się dojrzewanie fizyczne i związane z tym narastanie napięć popędowych. Pojawia się wrogość chłopców do dziewcząt, dziewczęta zaś preferują zachowania typowe dla chłopców;

• wczesna adolescencja (między 10. a 12. rokiem życia), w której rozpoczyna się proces oddzielania od rodziców, pojawiają się lęki, samotność i skłonność do izolacji, a także preferowanie relacji rówieśniczych;

• pełna adolescencja (orientacyjnie: między 12. a 17. rokiem życia), w tej fazie nasila się tendencja -rozpoczęta już w poprzedniej- do uniezależnienia się od rodziców. Przy podejmowaniu decyzji ważniejsi stają się rówieśnicy, pojawia się arogancja, buntowniczość i lekceważenie autorytetów;

• późna adolescencja (między 17. a 20. rokiem życia), w której następuje konsolidacja życia psychicznego, kończy się proces identyfikacji psychoseksualnej, dalszej przebudowie ulegają relacje z rodzicami i rówieśnikami a ich celem jest dążenie do pełnego partnerstwa;

• okres poadolescencyjny (zazwyczaj powyżej 20. roku życia), kiedy to następuje konsolidacja ról społecznych i wybór stylu życia. Pojawia się poczucie siły umożliwiające podejmowanie działań w celu realizacji planów. Stabilizuje się poczucie osobistej godności i szacunek do siebie samego.

Z punktu widzenia biologicznego, zmiany fizyczne wskazujące na rozpoczęcie dojrzewania mogą pojawić się nawet w wieku 7 lat. Natomiast od strony prawnej, granica dojrzałości tożsama jest z uzyskaniem przez człowieka pełnoletności czyli 18 lat.

W oparciu o wyżej przedstawiony przebieg faz okresu dojrzewania można wskazać cechy charakterystyczne dla tego etapu w życiu człowieka. Po pierwsze, dojrzewanie charakteryzuje się tym, iż jest to szczególnie zdrowy okres w życiu. Przeważnie młodzi ludzie nie umierają z przyczyn, które mogłyby zakończyć się śmiercią w późniejszym wieku, jak na przykład choroby serca. Główne przyczyny śmierci wśród młodzieży to wypadki, samobójstwa i zabójstwa. Po wtóre, młodzi ludzie czują ogromną potrzebę upodobniania się do swoich rówieśników. Przejawia się to w podobnym stylu bycia- począwszy do ubioru przez słuchanie tej samej muzyki, a skończywszy

na podobnym toku myślenia. Ich ciągłą obawą jest to, że mogliby się odróżniać od innych, dlatego ogromną uwagą przywiązują do tego, aby mieścić się w normie. Młody człowiek nie robi niczego, co nie byłoby zaakceptowane przez jego kolegów. Kolejną charakterystyczną cechą wieku dorastania jest duża zmienność zachowań. Często okresy spokoju występują na przemian z niezwykłym pobudzeniem. Ponadto w niektórych okresach ich sposób myślenia wydaje się logiczny tylko dla nich samych i ewentualnie dla ich kolegów bądź koleżanek. Problemy, które dla dorosłych wydają się błahostkami dla nastolatków są najważniejsze.

Wiek dojrzewania można doskonale przedstawić jako posuwanie się o dwa kroki naprzód i jeden do tyłu, z okresowym truchtem w jedną lub w drugą stronę. Pomimo upadków i wzlotów, zazwyczaj jest to stała, choć nieregularna wspinaczka do dojrzałości.

Kolejnym ważnym faktem jest to, że we wczesnym okresie dojrzewania dziewczęta są bardziej rozwinięte niż chłopcy. Początkowo dziewczęta wyprzedzają chłopców o dwa lata w rozwoju fizycznym, który idzie w parze z rozwojem społecznym. Później te różnice się oczywiście wyrównują, ale w międzyczasie mogą one stać się przyczyną wielu problemów w relacjach między rówieśnikami obydwu płci. Mogą oni mieć odmienne opinie na temat tego, co jest dobrą zabawą i jakie jest właściwe zachowanie w danej sytuacji. Dziewczęta mogą uważać swoich rówieśników za smarkaczy, dlatego głównie wolą towarzystwo starszych kolegów.

Mówiąc o dojrzewaniu jako drodze do dorosłości, według Varenhorsta, można wskazać kilka podstawowych celów, jakie młody człowiek osiąga w tym okresie życia.Zaliczamy do nich:

- doświadczenie fizycznej dojrzałości seksualnej (najbardziej podstawowy i uniwersalny cel, osiągany z reguły między 12. a 16. rokiem życia);

- rozwijanie własnej indywidualności, poszukiwanie odpowiedzi na pytania: ,,Kim jestem?", ,,Jakie są moje relacje z innymi ludźmi?". Stopniowe formułowanie odpowiedzi na te pytania łączy się ze sprawdzaniem siebie w różnych sytuacjach i prowadzi do stabilizacji koncepcji siebie;

- kształtowanie zobowiązań społecznych, związanych z koniecznością włączenia się i współdziałania z szerokim społeczeństwem. Nastolatek poszukuje odpowiedzi na pytanie o sens swojego życia, co zamierza robić, kim zamierza być (np. wybiera zawód, wykształca postawy wobec istniejących norm i ról społecznych, itp.);

- uzyskanie autonomii to jeden z najtrudniejszych celów rozwojowych i w tej kwestii można spodziewać się prawdziwych konfliktów. Osiąga się go poprzez stopniowe uwalnianie od opinii rodziców, ich autorytetu, poglądów na życie czy też systemu wartości. Młody człowiek czuje wewnętrzny nacisk, aby wyrwać się z domu, od rodziców i jednocześnie odczuwa pragnienie doświadczania nieskrępowanej opieki. Ten konflikt może przejawiać się buntem (sposób ubierania się, wygląd, styl bycia na ogół odmienny od tego co akceptują rodzice);

- wyrastanie z egocentryzmu jest uzyskiwaniem poczucia wspólnoty z innymi członkami społeczeństwa oraz zdolności dostrzegania ich problemów;

- reorganizacja systemu wartości wiąże się z dwoma podstawowymi zjawiskami: z usprawnieniem procesów myślenia (przejście od konkretów do abstrakcji) oraz z kwestionowaniem powszechnego systemu wartości, skłonnością do idealizowania i oparciem się na grupie rówieśniczej. Nastolatek ,,przeszacowuje" dotychczasowe wartości i wybiera nowe, tworząc w ten sposób własny system wartości.

Było to krótkie omówienie problematyki okresu dojrzewania, niemniej jednak na potrzeby niniejszej pracy taka zwięzła charakterystyka powinna być wystarczająca.

2.2. Źródła zagrożeń i przyczyny problemów alkoholowych dzieci i młodzieży szkolnej

Większość osób zajmujących się pracą z młodzieżą jest zgodna w definiowaniu podstawowych źródeł zagrożeń związanych z piciem alkoholu przez młodych ludzi. Wskazują oni najczęściej na sferę uwarunkowań psychologicznych, socjologicznych, kulturowych, ekonomicznych i prawnych.

Alkohol przyciąga nastolatków, ponieważ jest zakazany i jego picie wydaje się takie "dorosłe", a wielu młodym ludziom spieszno do dorosłości. A ponieważ alkohol jest tak powszechnie dostępny i tak ostentacyjnie pity, młodemu człowiekowi jest niezwykle trudno nie zauważyć jego istnienia. Ta substancja jest atrakcyjna, ponieważ zmienia doraźnie stan ludzkich uczuć i sposób myślenia. Okres dorastania ma pewne cechy, które czynią alkohol szczególnie atrakcyjnym. Otóż dostarcza on złudnie szybkiego sposobu na zmienianie stanu świadomości i doświadczania różnego rodzaju "odlotów". Wprawdzie młodzi ludzie mogliby taki stan osiągnąć przy pomocy sportu, słuchania muzyki czy tańczenia, ale z całą pewnością alkohol pozwala uzyskać zmianę stanu świadomości bardzo szybko. Niestety wielu ludzi uważa, że alkohol jest niezbędny do szczęścia, a nawet do życia. Nie tyle fizjologicznie, jak woda czy chleb, ile psychicznie, jako mający moc "rozweselania serca człowieczego".

Dziecko bardzo szybko styka się z alkoholem, jest ono czulsze niż najlepsza ukryta kamera. Niejeden maluch wie co to jest alkohol. Jest to mianowicie coś, co przysługuje tylko dorosłym (dzieciom się tego nie daje). Tak więc jest to coś dobrego dla dorosłych, a niedobrego dla dzieci. Ten wniosek jest później przywoływany, gdy dorastające dziecko szuka swoich symboli dorosłości. Wtedy przypomina sobie ten aksjomat i sięga po kieliszek w celu zamanifestowania otoczeniu swojego dorosłego statusu. Tak więc wpływ na picie alkoholu przez nastolatków ma najbliższa rodzina (ojciec, matka). Badania nad wpływem rodziny na nadużywanie alkoholu przez dzieci i młodzież wskazują na duże znaczenie tego czynnika.

W badaniach nad rodzinnymi przyczynami alkoholizmu można wyróżnić dwa nurty: jeden skoncentrowany na czynnikach genetycznych (opisany w rozdziale pierwszym niniejszej pracy), drugi - na uwarunkowaniach środowiskowych.

O tym, że w rozwoju zachowań związanych z piciem znaczącą odgrywa uczenie się przez obserwację i naśladownictwo świadczą wyniki badań epidemiologicznych, które wykazały wyraźny związek między nadużywaniem alkoholu przez rodziców i przez dzieci. Relacje pomiędzy rodzicami a dzieckiem wpływają na skłonność do nadużywania alkoholu również pośrednio. Brak czułości lub nadmierny krytycyzm i wrogość, niedostateczna lub niekonsekwentna dyscyplina i nadzór, brak zaangażowania- leżą u podłoża rozwoju agresywnych i antyspołecznych wzorców zachowań u dzieci. Ujawniają się one już w wieku przedszkolnym jako nieposłuszeństwo, odmowa podporządkowania się, następnie wcześnie prowadzą do odrzucenia przez rówieśników, słabych postępów w nauce i w końcu znajdują wyraz w aktach przestępczych, nadużywaniu alkoholu oraz szukaniu towarzystwa osób z podobnymi problemami. Dlatego ważne jest aby dostarczać dziecku pozytywnych wzorców zachowania jak również ukazywać mu model abstynencji lub model rozsądnego picia.

Ponadto współcześnie można zauważyć pewne niepokojące zjawisko, jest nim mianowicie rozsuwanie się dwóch społecznych światów czyli powiększenie się luki pomiędzy pokoleniem dorosłych i ludzi młodych. Istnieje dziś silna tendencja do samostanowienia młodzieży o jej czasie wolnym i rozrywkach. Zmniejsza się obszar społecznej kontroli nad młodym pokoleniem oraz poczucie odpowiedzialności za nie. Zwiększyło się przyzwolenie dorosłych na picie nastolatków, często motywując to tym, iż w piciu nie ma nic groźnego, gorsze jest zażywanie narkotyków, w związku z tym "lepiej niech się napije niż zażyje".

Za szczególnie niepokojące należy uznać:

- dominujące obecnie style wychowawcze w rodzinach, oparte na nierzadko źle pojętym partnerstwie - zaburzenie relacji w rodzinie,

- nieobecność dorosłych w doświadczeniach i przeżyciach ludzi młodych związanych z pełnionymi przez nich rolami społecznymi,

- funkcjonujące w środowisku ludzi młodych wzorce spędzania wolnego czasu, wykluczając współudział dorosłych.

O ile największy wpływ na kształtowanie się postaw związanych z alkoholem, a tym samym na jego picie wśród dzieci mają rodzice, o tyle w przypadku nastolatków wygląda to nieco inaczej. U młodzieży ważnym czynnikiem prowadzącym do picia jest również naśladownictwo, ale jest to inny rodzaj naśladownictwa niż u dzieci. Na młodych ludzi silny wpływ mają osoby nie będące ich rodzicami, szczególnie rówieśnicy. Prędzej czy później każdemu dziecku nadarzy się sposobność do wypicia alkoholu lub znajdzie się ono w sytuacji kiedy picie będzie grało dużą rolę w procesie odpowiedniego "dopasowywania się" do otoczenia. Świadomość zasad wpajanych przez rodzinę i próba zachowania "czystego" sumienia najzwyczajniej nie stanowią wystarczająco silnej przeciwwagi, by powstrzymać większość nastolatków od sięgania po alkohol. W szczególnie trudnej sytuacji znajdują się młodzi dorośli, ponieważ borykają się z zasadami obowiązującymi w ich grupie rówieśniczej, które wręcz często zachęcają do picia. Dla młodych ludzi dopasowanie się do swojej grupy ma wielkie znaczenie. Często są oni gotowi niemal na wszystko, by osiągnąć i umocnić ten stan. Wiadomo także, że alkohol wiąże się dla większości ludzi z przyjemnością - picie go nie jest więc ciężkim zadaniem czy wielkim poświęceniem, zwłaszcza jeśli ma jednocześnie oznaczać "dopasowanie się". Badania wykazują, że wpływ środowiska rówieśniczego w porównaniu z wpływem rodziny na inicjację alkoholową i rozwój nadużywania alkoholu jest dużo większy. Środowisko rówieśnicze bowiem oddziaływuje bezpośrednio: przez naśladowanie charakterystycznych zachowań, zwiększoną dostępność alkoholu oraz poprzez społeczne wzmocnienie i przekazywanie wartości. Warto w tym miejscu zwrócić jeszcze uwagę na jedną kwestię związaną z naśladowaniem innych zachowań. Otóż ogromnie ważną przyczyną wzrostu zagrożeń jest nasilenie się konsumpcyjno- rozrywkowych wzorców kulturowych. Trzeba pamiętać, że większość ludzi, którzy

stanowią wzory osobowe dla młodzieży, to nie wybitni sportowcy czy naukowcy. Są to ludzie występujący na estradach, którzy nierzadko potrzebują "podkręcenia", ostentacyjnie ujawniają swoje ekscesy z alkoholem i narkotykami.

Od kilku lat obserwujemy coraz bardziej niepokojące zjawisko związane z inwazją biznesu alkoholowego i działaniami zaadresowanymi do młodych Polaków. Dlatego należy w tym miejscu powiedzieć o promocji i reklamie alkoholu. Ogromny przyrost zysku przemysłu piwowarskiego w ciągu ostatnich czterech lat wynika ze wzrostu spożycia wśród osób od 15 do 19 roku życia. Nie ma praktycznie żadnej imprezy sportowej czy muzycznej bez promocji piwa, a w wielu miastach i miasteczkach Polski nie ma żadnych innych miejsc, gdzie po południu i wieczorem młodzież mogłaby spędzać czas, oprócz takich, w których podaje się alkohol. Coraz trudniej znaleźć ulicę, salę sportową czy kinową, program telewizyjny czy radiowy, stronę w gazecie, w których nie pojawiłoby się zaproszenie do picia napojów alkoholowych.

Według badań Państwowej Inspekcji Handlowej, reklama piwa skierowana jest najczęściej do ludzi młodych, w tym także do dziewcząt, propagując wspólną zabawę przy piwie na tzw. "luzie" i radość życia. Powszechność reklam ma bezpośredni wpływ na drastyczne zwiększanie się spożycia alkoholu wśród dzieci i młodzieży. W ostatnich latach wiek inicjacji alkoholowej obniżył się z 14-15 lat do 9-11 lat.

Reklama piwa jest zabroniona przez prawo - art. 13. ust. 3 Ustawy o Wychowaniu w Trzeźwości i Przeciwdziałaniu Alkoholizmowi mówi: "Zabrania się prowadzenia na obszarze kraju reklamy napojów alkoholowych", a art. 45. ust. 1: ''Kto wbrew postanowieniu zawartemu w art. 13 ust. 3 prowadzi reklamę napojów alkoholowych podlega karze grzywny od 10.000 zł do 500.00 zł."

Najczęściej spotykaną reklamą są tzw. billboardy. Na wielkich tablicach na niewielkim skrawku przestrzeni małymi literami (zwykle pionowo) napisane są dwa słowa "piwo bezalkoholowe". Oczywiste jest jednak, że reklamy te w swej zasadniczej treści zachęcają do picia piwa, które jest dostępne na rynku i jest to piwo alkoholowe.

Koszty tych kampanii reklamowych sięgają dziesiątków milionów dolarów, a roczna produkcja piwa bezalkoholowego ma wartość ułamka procentu sum wydanych na reklamę. Nikt nie wydaje na reklamę sumy 100 razy większej niż cała wartość produkcji. Udział piwa bezalkoholowego w sprzedaży hurtowej piwa ogółem stanowi ok. 0,5% (do 3,5% w okresie letnim, kiedy jest ono traktowane jako napój chłodzący). Ponad 3/5 badanych (62%) uważa, że reklamy piwa obecne na ulicach polskich miast, w prasie, radiu czy telewizji, w rzeczywistości zachęcają do zakupu piwa alkoholowego, natomiast jedynie 16% uważa, że są to reklamy piwa bezalkoholowego. Ponadto 72,2% uważa, że reklamy alkoholu mają wpływ na jego spożycie wśród młodych ludzi. Inne badania wskazują, iż 85% placówek sprzedaje alkohol dzieciom i młodzieży, mimo, że art. 15 ust 2 mówi: ,,zabrania się sprzedaży i podawania napojów alkoholowych osobom do lat 18", a art. 43 ust 1: ,,Kto sprzedaje lub podaje napoje alkoholowe w wypadkach kiedy jest to zabronione (...) podlega karze grzywny".

Innym szeroko rozpowszechnionym sposobem reklamy jest reklama prasowa, najczęściej w formie graficznej i słownej, podobnej do stosowanej na planszach ulicznych oraz reklama w telewizji. Obecność reklamy alkoholu w środkach masowego przekazu może stwarzać wrażenie, szczególnie u młodych odbiorców, że alkohol jest takim samym towarem jak każdy inny. Tymczasem jest to grupa takich towarów jak chociażby lekarstwa czy broń, które mimo, że są sprzedawane, muszą być traktowane w szczególny sposób. Ten szczególny sposób traktowania to m. in. określone ograniczenia i zakazy.

Działania rynku biznesu alkoholowego spowodowały bardzo poważne szkody w świadomości społecznej, jest to mianowicie powszechne wśród młodych ludzi przeświadczenie, że picie alkoholu jest ich, naturalnym i uprawnionym działaniem i to w gruncie rzeczy pozytywnym.

Jest jeszcze inny mechanizm, który de facto przesądza o piciu wielu nastolatków - tzw. mechanizm błędnych przekonań normatywnych, w którym mieszczą się liczne mity i stereotypy na temat alkoholu. Pod nimi kryją się mylne i dość powszechne przekonania służące wielu ludziom (nie tylko młodym) do usprawiedliwienia picia lub nadużywania przez nich napojów alkoholowych. Tych mitów jest bardzo wiele, wśród których można wymienić m. in.:

- picie alkoholu świadczy o dorosłości (mit chyba najbardziej rozpowszechniony wśród dzieci i młodzieży);

- można przestać pić zawsze kiedy się chce (niektórzy sądzą, że niezależnie od tego jakie wzory picia reprezentują, zawsze mogą przestać pić i utrzymać abstynencję tak długo jak chcą, niezależnie od okoliczności w jakich mogą się znaleźć. Twierdzenie to jest prawdziwe w przypadku tych, którzy używają go z umiarem, i mają inne alternatywne wobec alkoholu sposoby radzenia sobie ze stresem i problemami);

- ludzie o ''mocnej głowie" mogą pić spokojnie;

- piwo i wino nie powinno zaliczać się do alkoholi, ponieważ ich picie nie stwarza poważnych zagrożeń;

- alkohol pozwala zapomnieć o troskach i kłopotach.

Wpływ na picie alkoholu przez młodzież mogą mieć także niepowodzenia szkolne jak również duże możliwości umysłowe. Należy pamiętać, że nie tylko najgorsi i słabi uczniowie posiadają zwiększone prawdopodobieństwo kłopotów alkoholowych, ale także ci, którzy mają wyższe zdolności. Niektórzy młodzi myślą, że alkohol poprawi im samopoczucie albo pozwoli zapomnieć o kłopotach. Dzieci jak również nastolatki, które zaczynają pić, aby lepiej się poczuć, uciec od rzeczywistości, zmniejszyć lęk, zwrócić na siebie uwagę w domu lub szkole, oraz zapomnieć o trudnych, nie rozwiązanych problemach, potrzebują zazwyczaj pomocy psychologa. Picie alkoholu często ulega intensyfikowaniu gdy, nasilają się sytuacje utrudniające zaspokojenie potrzeb biologicznych, psychicznych i duchowych lub gdy ograniczone zostały możliwości otwartych, szczerych i serdecznych relacji międzyludzkich, jak również kiedy zanikają formy życia kulturalnego, artystycznego, a dzieci i młodzież nie mają miejsc zabaw, rozrywki i sportu.

Jeżeli chodzi o ekonomiczne źródła zagrożeń związanych z piciem alkoholu, to za Katarzyną Sawicką można odwołać się do kategorii biedy materialnej i post- materialnej. Problem biedy materialnej wyróżnia po pierwsze problem tzw. biedy ustabilizowanej, charakteryzującej się stałymi, ale bardzo niskimi dochodami, który powoduje, iż mimo małych dochodów można utrzymać względną równowagę społeczną, ekonomiczną i niekiedy kulturową, ale również rodzi trudności w zaspakajaniu wielu innych potrzeb i aspiracji. Nastolatki wychowujące się w kręgu tego problemu narażone są na poważny niedobór, na kształtowanie się poczucia własnej wartości poprzez porównywanie się z innymi nastolatkami o wyższym statusie materialnym. Inną kategorią jest środowisko biedy charakteryzujące się brakiem środków materialnych i względnie ustabilizowanym trybem życia, w polskiej rzeczywistości ściśle związane z bezrobociem strukturalnym. Obejmuje ona rodziny, które pozostają poza rynkiem pracy i rynkiem konsumpcji, co wprowadza je na obrzeża społeczeństwa. Kolejnym pojęciem jest bieda, której wyznacznikiem jest nieustabilizowany tryb życia połączony z niskimi dochodami lub ich brakiem, który łączy się z dysfunkcjonalnością.

Z kolei bieda post - materialna, charakteryzuje się ubóstwem kontaktów międzyludzkich i poczuciem osamotnienia wśród dorosłych i dzieci, którzy funkcjonują w rodzinach dobrze sytuowanych materialnie, ale pozbawionych autentycznych kontaktów i zainteresowania ze strony rodziców. Ów zanik więzi, poczucie pustki i nudy, skłaniają często młodych ludzi do sięgania po alkohol. Ponadto zwiększona ilość pieniędzy, którymi dysponują młodzi ludzie zwiększa ich możliwości dostępu do alkoholu.

Na zakończenie warto także wspomnieć o współczesnej szkole. Często nie odpowiada ona na potrzeby rozwojowe charakterystyczne dla dzieci w danym wieku, przestała też być ośrodkiem skupienia młodzieży, w którym grupa rówieśnicza pełni swoje funkcje rozwojowe i socjalizacyjne. Ta sytuacja często staje się tłem do sięgania przez młodych po alkohol. Ubóstwo życia społecznego w szkole nie sprzyja zdobywaniu społecznych doświadczeń przydatnych w dorosłym życiu.

2.3. Szkody i zagrożenia spowodowane nadużywaniem alkoholu przez młodych ludzi

Skutki alkoholizowania się młodych ludzi są odmienne niż u dorosłych. Powtarzające się picie alkoholu przez nastolatki, nawet w ilościach nieszkodliwych dla dorosłego człowieka, może poważnie uszkodzić ich życie i procesy rozwojowe.

Wiadome jest, że alkohol jest trucizną komórkową, a ponieważ ma on zdolność przenikania do wszystkich komórek ciała ludzkiego, działa destrukcyjnie na rozwijający się organizm, jest więc szczególnie niebezpieczny dla młodzieży, która nie osiągnęła pełnej biologicznej dojrzałości. Alkohol uszkadza szczególnie tkankę nerwową, a więc i mózg. Wynikiem jego szkodliwego działania są: obniżenie sprawności intelektualnej, zaburzenia koncentracji uwagi, zaburzenia zapamiętywania nabytych wiadomości, zwiększona skłonność do zmęczenia, wzmożona drażliwość i pobudliwość nerwowa. To wszystko powoduje, że alkoholizujący się nastolatek ma komplikacje szkolne, sprawia uczucie ociężałego umysłowo, jak również może powodować proces demoralizacji i wykolejenie się. Ponadto należy zaznaczyć, że nie w pełni dojrzały organizm dużo szybciej uzależnia się od alkoholu. Badania amerykańskie wykazały, że dzieci, które zaczęły się kontaktować z alkoholem do 15-go roku życia czterokrotnie częściej niż osoby, które zaczęły pić po 20-tym roku życia, uzależniły się od alkoholu.

Uszkodzenia wątroby spowodowane spożywaniem alkoholu są szczególnie istotne w przypadku dzieci i młodzieży. Działanie alkoholu na wątrobę zależy głównie od zaburzenia równowagi pomiędzy całkowitą liczbą dostarczonych kalorii a działaniem składników ochronnych pożywienia, co - jak się wydaje - ma szczególne znaczenie w przypadku alkoholizowania się młodzieży ze środowisk zaniedbanych i patogennych, gdzie nie dba się o prawidłową dietę dziecka, co w połączeniu ze spożywaniem alkoholu prowadzi do szybkiego postępującego wyniszczenia organizmu. Uszkodzenia wątroby powstałe w wyniku alkoholizowania się mają wiele następstw, szczególnie groźnych dla młodego organizmu w okresie jego rozwoju. Wśród nich możemy wymienić m. in. ''kurzą ślepotę" (spowodowaną utratą witaminy A), zapalenie nerwów obwodowych w kończynach, zanik mięśni (brak witaminy B1), krwotok, a także szeroko pojęte zaburzenia w przemianie białek i gospodarce wodnej organizmu (brak wit. K i C).

Alkohol powoduje również charakterystyczne zaburzenia w prawidłowym rozwoju osobowości, charakteru. W literaturze przedmiotu wielu autorów podkreśla, że alkohol psychopatyzuje młodych ludzi: u młodego alkoholika nie wykształca się uczuciowość wyższa, altruistyczna, niezbędna w procesie socjalizacji człowieka, w procesie prawidłowego dostosowania się do życia w społeczności.

Wiele osób pod wpływem alkoholu angażuje się w działania, co do których normalnie odnosiliby się z rezerwą, gdyż picie alkoholu wywołuje u nich odhamowanie. Podobnie jest w przypadku gdy upijają się nastolatki. Osłabieniu ulega zdolność właściwej oceny sytuacji, wzrasta skłonność do działań impulsywnych, a skutkiem uprawiania seksu (i często jest) niechciana ciąża. Osoby pod wpływem alkoholu wykazują w kontaktach seksualnych mniejszą ostrożność, nie unikając sytuacji potencjalnie groźnych, jak np. nie stosują zabezpieczeń, uprawiają seks z osobą której nie znają. Jest to problem coraz poważniejszy w związku z rozszerzaniem się wirusa HIV, a tym samym możliwością zarażenia się AIDS.

Alkohol najczęściej używany i nadużywany przez młodzież środek psychoaktywny powoduje poważne i potencjalne zagrażające życiu problemy tej populacji, jest on bardzo często przyczyną wielu szkód, do których zaliczamy:

• ryzykowne stosunki seksualne (o czym napisane jest wyżej), jak również gwałt,

• wypadki, zachorowania i śmierć. Trzy główne przyczyny śmierci w okresie dorastania to: wypadki (prowadzenie samochodu pod wpływem alkoholu), samobójstwa (spożywanie alkoholu związane jest u dorastającej młodzieży z rozważaniem, planowaniem, usiłowaniem i popełnianiem samobójstw) i zabójstwa,

• konflikt z prawem, alkohol jest czynnikiem kryminogennym, pod jego wpływem często kilkunastoletni młodzi ludzie dokonują zabójstw, rozbojów i gwałtów,

• większe prawdopodobieństwo stania się ofiarą przestępstwa.

Na koniec należy zauważyć, że osoby rozpoczynające picie alkoholu, a do takich należy większość pijących nastolatków, nie wykształciły tolerancji na skutki działania alkoholu i nie mają doświadczenia w kontrolowaniu ilości wypitego trunku. Wiedzę na temat tego, jaka ilość alkoholu będzie oznaczać przekroczenie progu bezpieczeństwa, zdobywają metodą prób i błędów. Poza brakiem doświadczenia i tolerancji na alkohol, nastolatki są na ogół mniejszej postury, mają także mniejsze doświadczenie w samokontroli i słabszą umiejętność właściwej oceny sytuacji. Młodzi ludzie posiadają więcej energii oraz wykazują wyższy poziom aktywności ogólnej, więc odhamowujące działanie alkoholu może się u nich przejawiać w formie bardziej niebezpiecznego i impulsywnego zachowania. Z tych powodów picie alkoholu jest bardziej ryzykowne w przypadku nastolatków niż w przypadku osób dorosłych.

2.4. Rozmiary zjawiska alkoholizowania się młodzieży polskiej

Zjawisko picia alkoholu przez nastolatków było i jest przedmiotem wielu badań i analiz prowadzonych zarówno w Polsce jak i na świecie. Jest to niewątpliwie duży problem i tak naprawdę żadne dane statystyczne nie ukazują problemu w całej pełni, gdyż wiele danych jest nieosiągalnych, często zatajanych przez rodzinę, szkołę jak również samą młodzież. Dlatego wszelkie dane są jedynie zarysem, który jednak pozwala na wyciągnięcie wniosków stwierdzających, że problem nadużywania alkoholu przez młodzież jest dla polskiego społeczeństwa problemem, którego nie można zostawić, ale z którym trzeba podjąć walkę. Jeżeli chodzi o wiek inicjacji alkoholowej, a więc o wiek napicia się alkoholu po raz pierwszy, to niestety w Polsce obniża się on, co pokazuje wykres 1, podobnie jest z odsetkiem niepijących nastolatków. W końcu lat osiemdziesiątych odsetek niepijącej młodzieży w wieku 15-17 lat oceniano na 70%, a w końcu 1991 roku, tylko 19% chłopców i 23% dziewcząt w tym samym wieku nie piło alkoholu w ciągu ostatnich sześciu miesięcy.

Wykres 1. Wiek inicjacji alkoholowej polskiej młodzieży.

Źródło: Alkohol a polska młodzież. Raport 1994, Seria: Alkohol a zdrowie nr 11, PARPA, Warszawa 1995.

Poniższe tabele nr 1,2 i 3 zawierają dane dotyczące picia alkoholu, częstości picia różnych napojów alkoholowych jak również stanu upojenia alkoholowego. Rozmiary alkoholizowania się nastolatków niestety nie są zbyt optymistyczne, zaobserwowany wzrost doświadczeń alkoholowych wśród tej populacji musi budzić niepokój. Nie można przymykać oczu na zmiany w ich zachowaniach szkodzące zdrowiu własnemu i społeczności. Dane pochodzą z realizowanego w czerwcu 1999 roku badania pn. " Europejski program badań ankietowych w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków", prowadzonych przez naukowców z Zakładu Badań nad Alkoholizmem Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, na reprezentatywnej próbie uczniów klas pierwszych i trzecich szkół ponadpodstawowych.

Tabela 1. Próby picia alkoholu w ciągu ostatniego miesiąca poprzedzającego badanie (czerwiec 1999).

Poziom klasy
klasy pierwsze		klasy trzecie
płeć		płeć
Chłopcy	dziewczęta	chłopcy	dziewczęta
68.4%	54.1%	82.5%	74.3%

Źródło: Remedium, nr 1, 2000.

Analizując rozpowszechnienie się częstej konsumpcji alkoholu przez nastolatków trzeba zwrócić szczególną uwagę na dynamikę tego zjawiska w ciągu ostatnich kilku lat. W badaniach ESPAD z 1995 do częstego picia alkoholu przyznawało się - z klas pierwszych nieco ponad połowa chłopców (55.5%) oraz niecałe 50% dziewcząt. Oznacza to, że w ciągu 4 lat odsetek młodzieży często pijącej wzrósł o ponad 20%. Jeszcze wyższy wzrost tego wskaźnika odnotowano w populacji uczniów klas trzecich. W tym przypadku szczególnie wzrósł odsetek dziewcząt, które piją, zwiększył się on o prawie 30%

Tabela 2. Stan upojenia alkoholowego (czerwiec 1999)

POZIOM KLASY
KLASY PIERWSZE		KLASY TRZECIE
PŁEĆ		PŁEĆ
chłopcy	dziewczyny	chłopcy	dziewczyny
w ciągu ostatniego miesiąca		w ciągu ostatniego miesiąca
38.7%	Co piąta	48.9%	25.7%
w czasie ostatniego roku		w czasie ostatniego roku
58.5%		75.7%

Źródło: Remedium ,nr 1, 2000.

Analizując związek płci z częstością upijania się przez młodzież wyraźnie widać, iż sytuacja ta znacznie częściej zdarza się chłopcom niż dziewczętom i to zarówno w klasach pierwszych jak i trzecich

Tabela 3. Rodzaje napojów alkoholowych pitych w ciągu ostatnich 30 dni (czerwiec 1999).

	Poziom klasy
		PŁEĆ		PŁEĆ
		chłopcy	dziewczęta	chłopcy	dziewczęta
		Klasy pierwsze		Klasy trzecie
Piwo pow.1,5%	58.3%	32.8%	72.6%	39.7%
Wino	34.5%	31%	38.7%	41.6%
Wódka	35.7%	24.2%	54.1%	37.7%
Wino domowe	21.3%	13%	21.1%	15.4%
Bimber	8,2%	2.4%	9.2%	3%
Nic nie pił	28%	43.3%	15.4%	29%

Źródło: Remedium ,nr 1, 2000

Picie alkoholu jest przyczyną wielu ryzykownych zachowań, jakie podejmują młodzi ludzie, ma bezpośredni wpływ na stan ich zdrowia oraz jakość życia. Badania wskazują, iż spożycie alkoholu wiąże się z podejmowaniem ryzykownych zachowań seksualnych, często nie chcianych. Co 14 piętnastolatek (6.9%) , co dziesiąty 17-latek (10.2%) oraz niemal 6% 17-letnich dziewcząt, miało w związku z piciem niechciane kontakty seksualne.

Badania wykazują (1998), że szczególnie duże ryzyko urazu w populacji młodych występuje u tych, którzy wielokrotnie w swoim życiu upijali się lub są częstymi konsumentami napojów alkoholowych. Młodzież nadużywająca alkoholu jest prawie 3x bardziej narażona na ryzyko urazu niż abstynenci, co szczegółowo ilustruje tabela 4. Powodem tego typu badania były wyniki amerykańskie, z których analiz wynika, że co trzeci wypadek z udziałem osób 15-19 lat (ok. 35%) ma bezpośredni związek z alkoholem.

Tabela 4. Ryzyko urazu u młodzieży (11, 13, 15 lat) według płci, wieku, miejsca zamieszkania.

Badana grupa	Urazy u osób, które piły w życiu		Iloraz szans
		więcej niż 4 x		nigdy
chłopcy	37.1%	26.8%	1.61%
dziewczęta	38.7%	17.3%	2.95%
11 lat	36.4%	19.2%	2.40%
13 lat	33.3%	24.5%	1.54%
15 lat	38.4%	21.2%	2.31%
miasto	38.8%	22.1%	2.24%
wieś	32.3%	20.2%	1.88%

Źródło: Remedium, nr 9, 2000.

Niepokój budzi fakt, że w statystykach izb wytrzeźwień w ciągu kilku ostatnich lat systematycznie rośnie liczba zatrzymanej do wytrzeźwienia młodzieży, co prezentuje tabela 5. Należy jednak pamiętać, iż izby wytrzeźwień znajdują się jedynie w kilkudziesięciu większych miastach (w 1998roku było ich 68). W tej sytuacji nietrzeźwi nieletni są najczęściej odwożeni przez policję do domu, na oddziały detoksykacyjne albo też do młodzieżowych izb dziecka.

Tabela 5. Młodzież zatrzymana w izbach wytrzeźwień.

	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998
Ogółem zatrzymanych nieletnich (do 18 r.ż.)	5.471	8.048	8.034	8.571	7.662	8.102	8.430
w tym dziewcząt	246		421	437	393	7.632	7.754
w tym dzieci do 15 lat	bd		311	443	bd	470	685
udział młodzieży wśród ogółu zatrzymanych	2.2%	2.6%	2.7%	2.9%	bd	2.6%	2.7%
Źródło: Na podstawie danych Komendy Głównej Policji ; bd- ''brak danych" Spośród najpoważniejszych problemów łączących się z piciem alkoholu przez młodych ludzi na szczególną uwagę zasługują czyny stanowiące naruszenie prawa, co szczegółowo ilustruje tabela 6.

Tabela 6. Nietrzeźwi nieletni podejrzani o popełnienie przestępstw wobec ogólnej liczby podejrzanych nieletnich w latach 1996-1998.

Kategorie przestępstw	Rok	Podejrzani nieletni		% nietrzeźwych wśród podejrzanych
					Ogółem	Nietrzeźwi
zabójstwo	1996 1997 1998	24 59 47	8 16 11	33.8 27.1 23.4
Uszkodzenie ciała	1996 1997 1998	1.176 2.357 2.372	107 148 177	9.0 6.2 7.5
Udział w bójce lub pobiciu	1996 1997 1998	1.553 3.531 3.475	184 423 424	11.8 11.9 12.2
Kradzież mienia	1996 1997 1998	5.949 11.852 11.418	283 573 612	4.7 4.8 5.4
Kradzież z włamaniem	1996 1997 1998	13.416 23.728 22.767	931 1.532 1.567	6.9 6.4 6.9
Rabunek, wymuszenie zabójcze	1996 1997	4.740 5.006	509 540	10.7 10.8

Źródło: Na podstawie danych Biura Prewencji KGP.

ROZDZIAŁ III

PROFILAKTYKA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH

3.1. Definicje i cele profilaktyki

Termin ,,profilaktyka" stosowany jest często na określenie wielu, różnych działań, począwszy od działań wychowawczych poprzez terapeutyczne, a skończywszy na rekreacyjnych. Według encyklopedii ,,profilaktyka" oznacza zespół środków stosowanych w celu zapobiegania chorobom, lub też, jest to zapobieganie niekorzystnym zjawiskom, np. wypadkom, narkomanii, przestępczości, alkoholizmowi, itp. W literaturze przedmiotu istnieje bardzo wiele definicji profilaktyki uzależnień. Najogólniej, można ją uszeregować w trzech grupach, po pierwsze zapobieganie uzależnieniom przez redukcję dostępności i zapotrzebowania, po drugie zapobieganie uzależnieniom przez koncentrację na kontekście społecznym i po trzecie zapobieganie uzależnieniom przez wspieranie rozwoju pełnego zdrowia.

P.O' Gorman uważa, iż profilaktyka jest kombinacją przepisów i strategii zmierzających do eliminowania lub redukcji potencjalnych czynników predystynujących do rozwoju uzależnienia. W takim ujęciu przepisy mają charakter reguł administracyjnych czy prawnych, ograniczających dostęp do środków odurzających, natomiast strategie to programy lub pojedyncze działania zorganizowane wokół trzech czynników:

• środka odurzającego (np. alkoholu),

• środowiska, w którym dany środek jest używany,

• osoby, która tego środka używa.

Koncepcję tę rozwinęli S.M.Gold i B.Stewart, którzy definiują profilaktykę jako ciągły proces prowadzący zarówno do redukcji dostępności, jak i zapotrzebowania na środki odurzające poprzez koncentrację na trzech elementach:

• środkach odurzających (redukcja ich dostępności),

• kosztach, czyli na jednostkach lub grupach, ich szczególnej podatności na problemy związane z odurzaniem się oraz ich wiedzy i postawach, które wyznaczają używanie przez nich środków odurzających (chodzi tu przede wszystkim o pomaganie ludziom rozwijać się i zachowywać zdrowy styl życia),

• środowisku, rozumianym jako miejsce lub kontekst, w którym następuje odurzanie się (instytucje, grupy społeczne wraz z ich normami i zasadami moralnymi).

Znaczenie kontekstu społecznego w działaniach zapobiegawczych akcentuje L.Wallack. Według niego osoby uzależnione są swoistymi ofiarami wpływów społecznych, tymczasem w większości, ludzie są bardziej skłonni akcentować rolę jednostki. W konsekwencji koncentracji na jednostce traci się z oczu uwarunkowania społeczne, które wyzwoliły i rozwinęły problemy osoby uzależnionej. Dlatego, jeżeli chcemy skutecznie zapobiegać uzależnieniom, należy wspomagać rozwój, wzbogacać i rozwijać środowisko sprzyjające zachowaniu abstynencji oraz współpracować w tworzeniu zdrowego i wolnego od środków odurzających stylu życia.

Najpełniejszą definicję profilaktyki uzależnień podaje E.T. Duffy.

Według niego profilaktyka uzależnień to proces, który wspiera zdrowie przez umożliwianie ludziom pomocy potrzebnej im do konfrontacji ze złożonymi stresującymi warunkami życia oraz przez umożliwienie jednostkom osiągania subiektywnie satysfakcjonującego, społecznie akceptowanego, bogatego życia. W związku z tym działania zapobiegawcze muszą uwzględniać dwa nurty profilaktyki:

• celowy i konstruktywny proces nakierowany na promowanie rozwoju jednostek, tak aby realizowały swoje potencjalne możliwości;

• przeciwdziałanie destruktywnym wpływom, takim jak: ryzyko utraty zdrowia i bezpieczeństwa, przemoc i izolacja społeczna, brak pomocy w opiece nad małym dzieckiem, trudności rodzinne i zawodowe.

Ciekawą definicję profilaktyki sformułował G.Edwards (długoletni doradca ds. profilaktyki w rządzie amerykańskim), który mianem działań profilaktycznych określa te, które stwarzają człowiekowi okazję do aktywnego uczestnictwa w gromadzeniu doświadczeń, powodujących wzrost jego zdolności do radzenia sobie w potencjalnie trudnych sytuacjach życiowych.

Wszelkie działania profilaktyczne, niezależnie od swojej specyfiki posiadają wspólne cele, do których zaliczamy:

• rozpowszechnianie prawdziwych i rzetelnych informacji o zjawisku, którego profilaktyka dotyczy;

• kształtowanie świadomych wzorców konsumpcyjnych;

• kształtowanie umiejętności interpersonalnych, a w szczególności: samooceny, samodyscypliny;

• rozwijanie umiejętności interpersonalnych, a w szczególności: umiejętności empatycznych, współpracy, komunikowania się oraz rozwiązywania konfliktów;

• rozwijanie umiejętności podejmowania decyzji oraz rozwiązywania problemów, obejmujące m.in. zdolność do wybierania pozytywnych a nie negatywnych stylów życia;

• rozwijanie związków z grupą społeczną i poczucia odpowiedzialności za grupę, do której należy jednostka;

• rozwijanie dojrzałej odpowiedzialności jako właściwego wzorca ról do naśladowania przez innych podejmowanie decyzji (obejmującej m.in. styl życia, postawy wobec alkoholu, itp.);

• rozwijanie takiego środowiska rodzinnego, społecznego, środowiska pracy, które podnosiłby jakość życia wszystkich jego członków;

• kształtowanie reguł prawnych i publicznych w taki sposób, aby były one zgodne z ludzkimi potrzebami i wspierały pozytywne style życia;

• umożliwianie wczesnego rozpoznawania i diagnozowania zagrożeń oraz rozwijania strategii profilaktycznych, bazujących na znajomości przyczyn szkodliwych uwarunkowań.

Niezwykle ważna jest konieczność doprecyzowania terminologii dotyczącej profilaktyki. Jerzy Mellibruda proponuje stosowanie terminu "profilaktyka problemowa". Według niego nazwa ta informuje, że istnieje pewna liczba problemów o charakterze zdrowotnym, behawioralnym, środowiskowym, czasem moralnym oraz, że możemy im zapobiegać. I tak możemy mówić o profilaktyce problemów związanych z alkoholem i innymi substancjami, profilaktyce problemów seksualnych, itp.

Zaproponowana terminologia jest precyzyjna i pozwala uniknąć dezinformacji, stygmatyzacji i potępienia.

Możemy mówić o czterech zasadniczych celach profilaktyki problemowej:

• zapobieganie i zmniejszanie szkód, które aktualnie występują w życiu młodych ludzi w związku z używaniem przez nich alkoholu i substancji psychoaktywnych,

• zapobieganie przyszłym szkodom, w tym uzależnieniom, które mogą pojawić się po dłuższym zażywaniu - przygotowanie młodych ludzi do rozsądnego i uważnego obcowania z alkoholem i innymi substancjami,

• zmniejszanie szkód wynikających z zażywania alkoholu i innych substancji przez osoby z otoczenia młodych ludzi - dostarczenie wiedzy na temat choroby alkoholowej, wskazanie dzieciom wychowującym się w rodzinach alkoholowych, alternatywnych miejsc, zainteresowań, grup, itp.,

• promocja zdrowia i rozwijanie zdolności do prowadzenia zdrowego stylu życia.

Niezależnie od różnicy podejść w definiowaniu działań profilaktycznych, wszyscy specjaliści, są zgodni, że zapobieganie uzależnieniom może być realizowane na trzech poziomach. Dlatego możemy mówić o profilaktyce pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowej. Profilaktyka pierwszorzędowa to działania mające na celu, z jednej strony promocję zdrowia i przedłużenie życia człowieka, z drugiej zaś, zapobieganie pojawieniu się problemów związanych z używaniem i nadużywaniem alkoholu lub innych środków. Poziom pierwszy

obejmuje działania zanim problemy się pojawią lub zanim przekształcą się w sytuacją kryzysową. Szczególnie ważne na tym poziomie jest rozwijanie umiejętności radzenia sobie z wymogami jakie stawia przed ludźmi życie, gdyż deficyty w tym zakresie są powszechnie spotykane w populacji osób uwikłanych w używanie środków odurzających. Ważne jest także dostarczenie rzetelnych informacji dostosowanych do wieku odbiorców. Profilaktyka drugorzędowa ma na celu ujawnienie osób najbardziej zagrożonych wystąpieniem zaburzeń oraz pomaganiu im w redukcji tego ryzyka. Z kolei profilaktyka III stopnia rozumiana jest jako interwencja po wystąpieniu dysfunkcji. Ma ona na celu przeciwdziałanie pogłębieniu się procesu chorobowego oraz umożliwienie osobie objętej terapią lub rehabilitacją powrotu do społeczeństwa i prowadzenia w nim satysfakcjonującego i społecznie akceptowanego trybu życia wolnego od środków uzależniających.

Reasumując, profilaktyka obejmuje działania z zakresu edukacji i informacji, budowania alternatyw (np. alternatywne style bycia, spędzania wolnego czasu) wczesnej interwencji i polityki prozdrowotnej. Profilaktyka jest udzielaniem pomocy w zwiększaniu samowiedzy ludzi oraz umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych, związanych z pełnieniem ról społecznych. Ważnym elementem profilaktyki jest działanie mające na celu budowanie systemu wartości, który ułatwia człowiekowi samorealizację oraz jest zgodny z systemem norm akceptowanych społecznie. Zasadnicze cele profilaktyki zmierzają do wyeliminowania lub zmniejszenia czynników zagrażających człowiekowi i społeczeństwu. Rozpiętość procedur jakimi można posługiwać się w obrębie profilaktyki jest szeroka. Działania te w znacznym stopniu odwołują się nie tylko do technologii opartej o metody wypracowane w obrębie socjologii czy psychologii, ale bazują na innych możliwych i dostępnych sposobach, które przyczyniają się do skuteczności działań. Jedną z cech charakterystycznych nowoczesnej profilaktyki jest stosowanie aktywizujących odbiorcę metod. Aktywna, nowoczesna profilaktyka nie jest antyreklamą czy tylko prostym przekazywaniem informacji. Istotą wielu programów tego typu jest uczenie praktycznych umiejętności niezbędnych do radzenia sobie z czynnikami zagrażającymi czy wręcz z zagrożeniami, jakie czyhają na człowieka, jego zdrowie i bezpieczeństwo.

3.2. Rodzaje działań i programów profilaktycznych

Analizując przedsięwzięcia o charakterze profilaktycznym, zauważa się ich olbrzymią różnorodność. Wynika to z faktu, że ich twórcy opierają się na różnych przesłankach i rozmaitymi sposobami zmierzają do tego samego celu.

Zastanawiając się nad kształtem i wyborem działań profilaktycznych, szukamy odpowiedzi na poniższe pytania:

• Do kogo adresowana jest określona oferta profilaktyczna? Planując działania profilaktyczne należy wziąć pod uwagę typ klienta, do którego kierowana jest oferta. Czy są to osoby dorosłe, młodzież, a może zupełnie małe dzieci. Także wśród określonej grupy wiekowej, np. wśród młodzieży istnieją pewne grupy, które wydają się być bardziej skłonne do sięgania po alkohol czy narkotyki, niż inni ich rówieśnicy.

• Jakie powinna zawierać treści, tzn. jakiego rodzaju wiedzy i umiejętności należy dostarczyć odbiorcy? To zależy od tego czy pracuje się z ludźmi, u których wystąpiła już jakaś dysfunkcja, bądź organizowane są spotkania dla najbardziej zagrożonych wystąpieniem zaburzeń, czy może są to działania dla wszystkich. Należy w odpowiedni sposób przekazać różnego rodzaju umiejętności.

• W jakich formach powinna być prowadzona?

Biorąc pod uwagę różne grupy wiekowe, do których kierowane są oddziaływania profilaktyczne możemy wyróżnić: programy ogólnoprofilaktyczne, programy profilaktyczne dla małych dzieci i programy dla młodzieży.

3.2.1. Programy ogólnoprofilaktyczne

Porównując realizowane współcześnie działania zapobiegawcze French i Kaufman wyróżnili sześć podstawowych rodzajów programów do których zaliczamy:

Programy informacyjne, które wyrastają z wiary w ludzkie możliwości samodoskonalenia się poprzez podejmowanie odpowiednich decyzji. Aby podejmować takie decyzje należy człowiekowi dostarczyć takie informacje, które umożliwiają mu dokonanie racjonalnych wyborów, a także dzięki którym jego zachowania będą społecznie akceptowane. Głównym celem tych działań jest dostarczenie informacji o przyczynach, przejawach i skutkach zachowań dysfunkcjonalnych (przy czym muszą być one szczere, adekwatne i aktualne). Programy informacyjne obejmują takie działania jak: wykorzystanie środków masowej informacji, ulotki, broszury, plakaty, wykłady, seminaria na temat uzależnień.

Programy edukacyjne, których głównym celem jest nauka i

rozwijanie podstawowych umiejętności życiowych tj. podejmowanie decyzji, radzenie sobie ze stresem, porozumiewanie interpersonalne, rozwiązywanie problemów. Programy te wychodzą z założenia, że ludzie w swoim działaniu dążą do zaspokojenia podstawowych potrzeb tj. miłości, bezpieczeństwa, przynależności czy poczucia własnej tożsamości. Zaspokojenie tych potrzeb odbywa się za pomocą kontaktów z innymi, bądź za pomocą działań, które umożliwiają podnoszenie poczucia własnej wartości. W momencie, gdy nie możemy ich zaspokoić, bądź mamy z tym trudności, pojawić się mogą zachowania dysfunkcjonalne, np. sięganie po alkohol.

Programy alternatyw, opierają się na założeniu, iż ograniczenie używania środków odurzających może dokonać się poprzez uczestnictwo ludzi w takich działaniach, które oferują możliwość osiągania zadowolenia i uzyskiwania pozytywnych wzmocnień w sposób społecznie akceptowany. Programy te dostarczają i oferują pozytywne alternatywy wobec zachowań dysfunkcjonalnych. Stwarzają ludziom możliwości rozszerzenia zakresu swoich doświadczeń, uczenia się zaradności, upewniania się o swojej wartości, a także pozwalają czerpać satysfakcję z faktu własnego zaangażowania, odpowiedzialności i poczucia zaufania społecznego.

Programy interwencyjne zmierzają do pomagania jednostkom w identyfikowaniu swoich problemów i poszukiwaniu możliwości ich rozwiązania. Interwencja obejmuje wspieranie ludzi w krytycznych okresach ich życia. Dzięki temu osoba potrzebująca pomocy nie jest sama, wie, że może podzielić się z kimś swoim doświadczeniem, że jest ktoś kto ją wysłucha. Wykorzystuje się tu takie techniki interwencji jak: telefon zaufania, poradnictwo indywidualne, grupowe, stosuje się również interwencję nieprofesjonalną udzielaną przez rówieśników.

Programy zmian środowiskowych nakierowane są na identyfikację i zmienianie tych czynników środowiska społecznego i fizycznego, które sprzyjają zachowaniom dysfunkcjonalnym. Często łączone są z programami edukacyjnymi.

Zmiany przepisów społecznych zazwyczaj dotyczą całej społeczności lokalnej. W ich ramach najczęściej stosuje się zmiany przepisów prawnych, zmiany rozporządzeń lokalnych, ograniczenie dostępności i dystrybucji napojów alkoholowych, ich reklamy, a także redukowanie potencjalnych, negatywnych skutków odurzania się.

3.2.2. Programy profilaktyczne dla małych dzieci

W przypadku oddziaływań ukierunkowanych na małe dzieci najczęściej mamy do czynienia z czterema rodzajami programów.

Strategie odstraszające, stanowią pierwszą grupę działań. Wynikają one z przekonania, że zachowania dysfunkcjolalne występują dlatego, iż dzieci nie wiążą z nimi zbyt dużego ryzyka - zarówno w zakresie zdrowia i życia - oraz nie mają trudności w zdobywaniu i używaniu środków odurzających. Celem takiego działania jest zwiększenie kosztów i zmniejszenie korzyści wypływających z nadużywania różnego rodzaju używek.

Programy informacyjne zmierzają do dostarczenia dzieciom odpowiedniej do wieku i doświadczeń życiowych wiedzy, sprzyjającej podejmowaniu decyzji o odrzuceniu zachowań nieprzystosowanych.

Afektywna edukacja obejmuje programy skoncentrowane na rozwoju osobistym oraz doskonaleniu umiejętności radzenia sobie z presją społeczną, głównie rówieśniczą, dotyczącą zachowań dysfunkcjonalnych.

Programy aktywizujące stanowią czwartą grupę działań. Polegają na dostarczeniu dzieciom alternatywnych form działania, umożliwiających zaspokojenie takich samych potrzeb jak w przypadku używania środków odurzających.

3.2.3. Programy profilaktyczne dla młodzieży

W odniesieniu do grup młodzieżowych najbardziej popularne są takie programy jak: informacyjne, afektywnej edukacji, kompetencji społecznej, działań alternatywnych oraz wczesnej interwencji. Podejścia te z reguły nie występują w czystej postaci, lecz mamy do czynienia z ich kombinacją, w której zauważa się dominację jednej lub dwóch koncepcji zapobiegania uzależnieniom. W niniejszej pracy omówiony zostanie każdy program oddzielnie.

Programy informacyjne zakładają, iż dostarczenie rzetelnej wiedzy prowadzi do zmiany postaw. W konsekwencji- kiedy dostarczymy młodym ludziom wiedzy na temat szkodliwości używania alkoholu- to powinno wywołać u nich negatywne postawy wobec alkoholu. Natomiast obserwuje się takie zjawisko, że nastolatki wiedzą, iż alkohol szkodzi, mają negatywne postawy wobec nadużywania alkoholu, a mimo to piją go. Model ten jest najskuteczniejszy w przypadku małych dzieci, a ich skuteczność zmniejsza się wraz ze wzrostem wieku odbiorców. Działania tego typu najczęściej realizowane są przez nauczyciela w sytuacji dydaktycznej, natomiast dosyć rzadko zapraszani są eksperci. Realizacja tego typu oddziaływań napotyka na szereg problemów, do których zaliczamy m.in.:

• małą skuteczność w odniesieniu do osób z trudnościami w nauce, a właśnie one stanowią jedną z grup ryzyka;

• wskazane jest przechodzenie od jednostronnego przekazywania (od nauczyciela do ucznia) informacji do dwustronnego wymieniania się informacjami, co zmusza uczniów do podjęcia dialogu z nauczycielem, a to jak wiemy jest dosyć trudne, szczególnie jeżeli chodzi o tak drażliwe tematy jak nadużywanie alkoholu przez młodzież;

• osoba dostarczająca informacji musi być wiarygodna, pojawia się pytanie, czy nauczyciel jest wiarygodny dla ucznia.

Programy afektywnej edukacji opierają się na założeniu, że pobudzenie osobistego rozwoju jednostki osłabia ryzyko angażowania się młodego człowieka w zachowania dysfunkcjonalne. Według tego modelu, główna przyczyna patologii tkwi w dziecku- dziecko np. nadużywa alkoholu w celu kompensacji niskiej samooceny i braku umiejętności podejmowania racjonalnych decyzji. Głównym celem tych oddziaływań jest rozwijanie samoświadomości i samooceny. Młody człowiek uczestnicząc w takim programie ma możliwości rozmawiać o sobie i doświadczać swojej niepowtarzalności. Jednak i ten program nie jest wolny od problemów. Podstawową trudnością jest problem powtarzalności czy uniwersalności poszczególnych przedsięwzięć. Każdy człowiek jest inny, dlatego cały ciężar dostosowania form oddziaływania do osób w nim uczestniczących spoczywa na prowadzącym. To jego wiedza i umiejętności decydują o tym, jakie działania i w którym momencie będzie preferował. Dodatkowym utrudnieniem jest to, iż w trakcie takich interakcji mogą ujawnić się osobiste problemy poszczególnych członków programu.

Jak już wcześniej zostało wspomniane programy te nie są realizowane oddzielnie lecz bardzo często mamy do czynienia z ich łączeniem. Dlatego możemy mówić np. o działaniach informacyjno- edukacyjnych, które są głównie realizowane w sytuacji szkolnej i dotyczą dostarczenia wiedzy na temat prawidłowości rozwojowych oraz listy zaburzeń i możliwości ich identyfikacji.

Programy kompetencji społecznych, opierają się na wykształceniu i rozwijaniu u uczestników umiejętności funkcjonowania w sytuacjach społecznych, aby dzięki nim potrafili się przeciwstawić negatywnym presjom, związanych m.in. z alkoholem, aby potrafili powiedzieć "nie". W trakcie takiego treningu młodzież może nauczyć się takich umiejętności jak: zachowania asertywne, prezentowanie własnych opinii, nawiązywanie kontaktów czy dobieranie sobie przyjaciół. Dotychczasowe doświadczenia sugerują, iż model ten jest jednym z najskuteczniejszych w zapobieganiu uzależnieniom.

Programy działań alternatywnych oferują zajęcia twórcze organizowane na terenie szkół lub poza nią. Model ten opiera się na założeniu, iż zachowania dysfunkcjonalne są wynikiem współwystępowania czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Stąd też można skutecznie zapobiegać angażowaniu się młodzieży w używanie środków odurzających poprzez stwarzanie im możliwości podejmowania działań alternatywnych wobec alkoholu, które dają zadowolenie i sprzyjają rozwojowi psychospołecznemu.

Działania alternatywne mogą być czworakiego rodzaju. Po pierwsze, mogą umożliwiać młodym ludziom podejmowanie nowej, dotąd nie praktykowanej aktywności. Po wtóre, mogą być nakierowane na harmonizowanie potrzeb, jakie posiadają nastolatki z działaniami zaspakajającymi ich potrzeby. Po trzecie, mogą wzmacniać już istniejące uczestnictwo w działaniach alternatywnych, i po czwarte, mogą wspierać formalne i nieformalne grupy młodzieżowe w inicjowaniu prospołecznych i rozwojowych działań.

Programy wczesnej interwencji koncentrują się na identyfikowaniu dzieci i młodzieży doświadczających pierwszych trudności oraz zapewnieniu im takich form pomocy, które zapobiegają powstawaniu poważnych zaburzeń. Są więc to programy dla osób z grup wysokiego ryzyka.

Osoba wysokiego ryzyka to (według Hunta), taka jednostka, która nie ukończyła jeszcze 21 roku życia, a w przypadku której występuje ryzyko uzależnienia, w jej zachowaniu występuję takie cechy jak:

• wagary lub porzucenie szkoły,

• ciąża przedmałżeńska,

• życie w złych warunkach ekonomicznych,

• dziecko alkoholika lub narkomana,

• ofiara przemocy fizycznej, psychicznej lub seksualnej,

• podjęcie próby samobójczej,

• utrzymywanie kontaktów z odurzającymi się rówieśnikami,

• współuczestniczenie w działaniach przestępczych lub w stosowaniu przemocy.

Przy czym należy pamiętać, iż poddatni na uzależnienie mogą być nie tylko ci, którzy mają trudności w nauce, ale także osoby wybitnie uzdolnione, które dość często nie mogą znaleźć wspólnego "języka" ze

swoimi rówieśnikami.

Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje wczesnej interwencji. Są to programy prowadzone przez profesjonalistów i tzw. programy rówieśnicze.

Programy profesjonalne bazują na pracy profesjonalistów, z reguły w ramach działań resortowych, bądź przy organizacjach i innych instytucjach społecznych. Ich działania koncentrują się, po pierwsze na identyfikacji młodzieży wysokiego ryzyka lub doświadczających poważnych trudności życiowych, a po drugie na włączaniu młodych ludzi do pracy w odpowiedniej placówce pomocy lub w programie interwencyjnym.

Programy rówieśnicze z kolei opierają się na założeniu, iż rówieśnicy wywierają silny wpływ na zachowanie nastolatków, tyle, że ten wpływ może być zarówno pozytywny jak i negatywny. W związku z tym niezwykle skuteczne w przeciwstawianiu patologii młodzieżowej jest wykorzystanie pozytywnych wpływów rówieśniczych. Programy tego typu nastawione są na trzy rodzaje celów. Pierwszym, najważniejszym jest stworzenie możliwości angażowania się w działania prospołeczne, włączenie ich w podejmowanie decyzji dotyczących życia młodych ludzi i życia lokalnej społeczności, oraz umożliwienie przyjmowania odpowiedzialności za siebie i swoje otoczenie. Drugim, równie ważnym celem jest uczenie radzenia sobie z negatywną presją rówieśniczą, a trzecim, rozwijanie u młodych ludzi umiejętności i poczucia kompetencji w zakresie funkcjonowania społecznego i interpersonalnego.

Ważne w organizowaniu takich programów jest właściwy dobór młodych ludzi pełniących rolę liderów, bo to właśnie oni mają pomagać

swoim rówieśnikom w zakresie edukacji, promowania zdrowego stylu

życia, itp. Ponadto, aby program był skuteczny musi być kierowany przez kompetentną dorosłą osobę, mającą pełne zrozumienie roli rówieśniczych doradców oraz posiadającą wiedzę o procesach rozwojowych w okresie dojrzewania. Rolę taką może pełnić zarówno psycholog, pedagog, pracownik socjalny, jak i profesjonalista spoza szkoły. Uwzględniając wcześniej przedstawione cele, do których zmierza program rówieśniczy oraz stosowane strategie wyróżnia się kilka kategorii tego typu przedsięwzięć, są to: programy pozytywnej presji rówieśniczej, programy nauczania rówieśniczego, programy doradztwa rówieśniczego, uczestnictwa rówieśniczego i otwarte programy uczniowskie.

• Programy pozytywnej presji rówieśniczej (zwane także "programami pozytywnych wpływów rówieśniczych" lub grupami wsparcia rówieśniczego), wykorzystują presję rówieśniczą zmieniając jej rolę z negatywnej na pozytywną, a jednocześnie tworzą warunki do rozwijania i utrwalania pozytywnej samooceny oraz umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji.

• Programy nauczania rówieśniczego (zwane inaczej "programami rówieśniczej edukacji" lub "rówieśniczymi programami edukacyjnymi") podkreślają rolę młodych ludzi w przekazywaniu swoim rówieśnikom rzetelnych informacji na różne tematy, a także na temat podstawowych umiejętności życiowych i pozytywnych nawyków zdrowotnych. Programy te stwarzają nastolatkom warunki do podejmowania ważnych ról społecznych oraz przejmowania odpowiedzialności za kreowanie wzorców kultury młodzieżowej. Programy te są bardzo skuteczne , a to

ze względu, iż osoby przekazujące informacje są w wieku odbiorców tych informacji, a jednocześnie stanowią modele zachowań dla młodszych kolegów.

• Programy rówieśniczego doradztwa (zwane także "programami poradnictwa rówieśniczego" lub "rówieśniczymi programami pomocy indywidualnej") koncentrują się przede wszystkim na roli nastoletniego członka grupy rówieśniczej jako osoby pomagającej innym swoim kolegom w rozwiązywaniu problemów życiowych oraz radzeniu sobie z wymogami społecznymi - głównie rodzinnymi, szkolnymi i rówieśniczymi.

• Programy uczestnictwa rówieśniczego (zwane również "rówieśniczymi programami wzbudzania aktywności") polegają na tworzeniu nowych ról dla młodzieży, zarówno wewnątrz szkoły, jak i w społeczności lokalnej. Nastolatki pełnią rolę łączników między światem młodzieży a światem dorosłych, umożliwiając w ten sposób swoim rówieśnikom zmierzenie się z wymogami dorosłego świata, a dorosłym dają szansę na wspomaganie młodzieży w tych działaniach.

• Otwarte programy uczniowskie są sposobem facylitacji procesu pomagania. W takich programach uczniowie, którzy potrzebują pomocy przychodzą do zatrudnionego w szkole dorosłego specjalisty, który dokonuje oceny doświadczanych przez nastolatków problemów i podejmuje decyzję, czy potrzebna jest pomoc profesjonalna, czy wystarczy wsparcie rówieśnicze. W tym drugim przypadku umożliwia kontakt z rówieśniczym doradcą, który również dyżuruje w szkole i w każdej chwili gotów jest nawiązać kontakt.

3.3. Cechy skutecznego programu profilaktycznego

Współczesną profilaktykę nęka zmora nieskuteczności. Nie jest łatwo spowodować stan "niebrania" u młodzieży. Niewątpliwie wie o tym każdy, kto próbował skłonić młodych ludzi do podjęcia jakichkolwiek zachowań konstruktywnych wymagających samokontroli. Dlatego warto zadać sobie pytanie: co jest warunkiem skuteczności?

Gold i Stewart przedstawili listę dwunastu podstawowych cech skutecznego programu profilaktycznego. Pierwszą jest planowanie programu, każdy program wprowadzony w życie powinien bazować na solidnym planowaniu, przeprowadzonym przez lokalnych ekspertów, reprezentujących różnorodne formy życia społecznego. Każdy program profilaktyczny powinien posiadać pisemnie opracowaną koncepcję, w której byłyby przedstawione konkretne, mierzalne cele i zadania (druga cecha). Owe cele i zadania powinny wynikać z oceny potrzeb lokalnej społeczności. Kolejną cechą jest różnorodność działań dostosowanych do celów i zadań. Powinny obejmować dostarczenie informacji, edukację, rozwijanie umiejętności młodzieży i dorosłych, trening konfrontacyjny, alternatywny, jak również lokalne przepisy o charakterze zapobiegawczym. Program profilaktyczny powinien obejmować wszystkich członków danej społeczności, niezależnie od wieku, grupy wysokiego ryzyka i grypy specyficzne kulturowo. Kolejną, piątą cechą jest możliwość oceny skuteczności, dokonaną przez analizę zachowania uczestników programu oraz w odniesieniu do celów i zadań. Aby program był skuteczny musi być zgodny z potrzebami jego indywidualnych uczestników. Równie ważna jest współpraca z innymi działaniami wspierającymi zdrowie. Każdy program profilaktyczny powinien opierać się na założeniu, że profilaktyka realizowana jest na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym, ale najskuteczniejsze są zawsze programy o charakterze lokalnym (kolejna cecha). Długoterminowość (ósma cecha skutecznego programu), żaden program nie daje natychmiastowych wyników, gdyż wymaga on długiego okresu działania, wówczas dokonuje się integracja zabiegów profilaktycznych w życiu rodziny, szkoły, całej społeczności. Program profilaktyczny wykorzystuje wielorakie systemy i poziomy wewnątrz społeczeństwa w celu jednoczenia ich wysiłków. Ponadto działania profilaktyczne wymagają odpowiedniej reklamy i promocji, które będą ukazywały jego pozytywne wyniki w różnych systemach i wobec różnych ludzi. Ostatnią cechą jest powtarzalność. Program profilaktyczny powinien mieć pełną dokumentację, która obejmuje: jego filozofię, teoretyczne założenia, metody i procedury działania, zasady i wyniki oceny skuteczności, a to po odpowiedniej adaptacji umożliwi wykorzystanie takiego programu w odniesieniu do innych środowisk i populacji.

Nowoczesna profilaktyka, aby była skuteczna powinna przebiegać równocześnie w wielu środowiskach, o których dotychczas myślano oddzielnie. Są nimi: szkoła, rodzina, społeczność lokalna i środowisko globalne.

Najczęściej programy profilaktyczne koncentrowały się na szkole. Znacznie trudniej jest dotrzeć do rodziny. W ostatnich latach coraz wyraźniej widać znaczenie działań prowadzonych na obszarze społeczności lokalnej. Wiadomo, iż ten sam program profilaktyczny może być, mniej lub bardziej efektywny, w zależności od tego, co dzieje się dookoła: czy handlowcy sprzedają alkohol nieletnim, czy burmistrz pozwala na spożywanie alkoholu przy okazji imprez sportowych. Najtrudniej jest uzyskać wpływ na globalne przekazy kulturowe i medialne, głównie z tej przyczyny, że sprawują nad nimi władze siły i idee odmienne od tych, które wyznają osoby zajmujące się profilaktyką. Wyraźna jest dysproporcja pomiędzy nakładami na działania promujące alkoholi profilaktykę.

Przygotowanie kompetentnych, profesjonalnych specjalistów w zakresie profilaktyki uzależnień jest sprawą kluczową dla skuteczności wszelkich działań na rzecz wychowania młodego pokolenia w trzeźwości. Wiedza i kompetencje profesjonalistów wpływają przecież nie tylko na ich pracę z dziećmi i młodzieżą, lecz także na świadomość społeczną oraz na jakość profilaktycznych oddziaływań poszczególnych środowisk i instytucji wychowawczych, w tym zwłaszcza szkoły.

Realizowanie integralnego modelu profilaktyki uzależnień wymaga takiego przygotowania antropologicznego, które umożliwia dobrą znajomość oraz adekwatne rozumienie całego wychowanka: jego cielesności, emocjonalności, jego strategii myślenia, więzi, wartości oraz wrażliwości moralnej. Z tego względu profilaktycy uzależnień potrzebują podstawowej wiedzy z zakresu: psychologii społecznej, psychologii rozwojowej okresu dorastania, problematyki subkultur młodzieżowych, problematyki sieroctwa społecznego, socjologii, pomocy psychologicznej osobom pokrzywdzonym, problematyki uzależnień, antropologii, reguł prawnych dotyczących alkoholu i substancji psychoaktywnych, znajomości programów profilaktycznych. Jednocześnie potrzebują podstawowych kompetencji w dziedzinie komunikacji interpersonalnej. Chodzi tutaj zwłaszcza o zdolność przezwyciężania podstawowych barier w relacji wychowawca- wychowanek (związanych zwłaszcza z subiektywną percepcją rzeczywistości i blokami emocjonalnymi) oraz o umiejętność wychowawczego posługiwania się empatią i asertywnością. Realizacja profilaktyki w środowisku młodych ludzi wiąże się z niebagatelną odpowiedzialnością. Podejmując się tego rodzaju przedsięwzięć należy uświadomić sobie częsty fakt, że wiele wysiłku trzeba włożyć w to, aby po prostu nic nie zepsuć, nie pogorszyć.

Punktem wyjścia do realizacji różnego rodzaju oddziaływań profilaktycznych jest sformułowanie właściwej diagnozy o charakterze, po pierwsze socjologicznym: m.in. odpowiedź na pytanie jakie są rozmiary zjawiska, którego dotyczy program (narkotyki, alkohol), jaki jest poziom wiedzy na ten temat, jakie są potencjalne zasoby do wykorzystania w realizacji programu, jakie są normy panujące w danym środowisku dotyczące danego zjawiska. Po drugie o charakterze psychologicznym, co stanowi punkt wyjścia do planowania działań terapeutycznych kierowanych do jednostek, rodzin i grup ryzyka.

3.4. Przegląd programów profilaktycznych realizowanych w polskich szkołach

W związku z zachodzącymi przemianami od początku lat dziewięćdziesiątych obserwuje się w Polsce zjawisko powstawania programów profilaktycznych, głównie opracowanych na potrzeby środowisk szkolnych. Dlatego warto w tym miejscu poświęcić nieco uwagi takim programom jak ,,Elementarz", ,,Noe", ,,Zanim spróbujesz", ,,Spójrz inaczej", ,,Tak czy nie", ,,Dziękuję nie".

Drugi Elementarz czyli Program Siedmiu Kroków

Elementarz jest programem o największym zasięgu, gdyż według danych ETOH w latach 1994-1996 wzięło w nim udział ponad 670 tysięcy uczniów z całego kraju. Drugi Elementarz składa się kilku zajęć zwykle realizowanych na przestrzeni około dziewięciu tygodni z młodzieżą szkolną oraz trzech spotkań z rodzicami. Najczęściej prowadzony jest w szkołach, przez wybranych i przeszkolonych nauczycieli oraz pedagogów szkolnych. W wersji dla uczniów zawiera on szereg różnorodnych technik wywierania wpływu, na które składają się filmy, wykłady, gry i zabawy dydaktyczne (odgrywanie scenek, wcielanie się w różne role społeczne- np. matki, ojca, itp.). Ich zasadniczym celem jest szeroko rozumiane oddziaływanie profilaktyczne (ze szczególnym ukierunkowaniem na tematykę związaną ze spożywaniem alkoholu), w skrócie sprowadzające się do pogłębienia refleksyjności, zobrazowania zagrożeń wiążących się z sięganiem po używki, przekazania szeregu informacji z zakresu tematyki uzależnień, uodpornienia młodych ludzi na negatywny wpływ świata społecznego, z jednoczesnym przezwyciężaniem obojętności wobec problemów wiążących się z nadużywaniem środków psychoaktywnych.

Program objęty jest badaniami ewaluacyjnymi, które potwierdzają skuteczność oddziaływań w zakresie wiedzy o uzależnieniu, samooceny i tzw. przekonań normatywnych, a także śladowe ograniczenia częstości picia przez uczestników programu. Także sami uczniowie ocenili wysoko wartość tego programu, co obrazuje poniższa tabela 1

.

Tabela 1. Ocena wartości ,,Drugiego Elementarza..."

Oceny	Ilość wskazań	%
0	15	3,6%
1	8	1,9%
2	11	2,7%
3	53	12,9%
4	141	34,3%
5	183	44,5%
Razem	411

Źródło: Remedium 3/ 1999

Zanim spróbujesz

Program ,,Zanim spróbujesz" powstał w 1990 roku i jest owocem pracy wielu znakomitych praktyków. Stanowi propozycję profilaktyki problemowej, nie skoncentrowanej wyłącznie na substancjach uzależniających i uzależnieniach, ale wkraczającej na obszar możliwych i aktualnych strat wynikających z sięgania po substancje psychoaktywne. Program ten należy do technologii najbardziej uniwersalnych, ponieważ zawiera osobne scenariusze zajęć dla uczniów klas I-IV; V-VI; VII-VIII szkół podstawowych oraz I-III szkół ponadpodstawowych. W zależności od grupy wiekowej odbiorców składa się z 13-19 spotkań z uczniami, zaplanowanych na około jedną godzinę lekcyjną każde. Scenariusze oparte są na czterech blokach tematycznych:

• informacje o środkach uzależniających i mechanizmach uzależnienia,

• ćwiczenie umiejętności służących podejmowaniu odpowiednich decyzji,

• ćwiczenie ogólnych umiejętności radzenia sobie z trudnościami,

• postawy związane ze zdrowym życiem.

W programie wykorzystywane są aktywne metody pracy: odgrywanie scenek, zastosowanie kukiełek, wywiady, opowiadania, praca w małych grupach, miniwykład, burza mózgów, debaty ,,za i przeciw", techniki plastyczne.

Podobnie jak w przypadku ,,Drugiego Elementarza..." tak i ten program jest dobrze odbierany przez uczniów co obrazują poniższe tabele 2 i 3, którzy oceniali program w zakresie: atrakcyjności, przydatności dla siebie, przydatności dla kolegów, sposobu prowadzenia. Jako wskaźniki liczbowe zastosowano skalę ocen szkolnych od 1 do 6. Uzyskane wyniki zawarte są w tabeli 3.

Tabela 2. Odbiorcy programu ,,Zanim spróbujesz"

klasy	Liczba klas	Liczebność dzieci
				Dziewczęta	chłopcy	razem
V	42	377	379	756
VI	43	393	396	789
VII	3	37	37	74
VIII	2	19	18	37
ogółem	90	826	830	1656

Źródło: Remedium 12 / 1999

Tabela 3. Średnie oceny programu ,,Zanim spróbujesz" - ocena uczniów

Oceniane kryterium	Liczebność dzieci
		dzie-wczęta	chło- pcy	dzie-wczęta	Chło-pcy	dzie-wczęta	chło-pcy	dzie-wczęta	chło-pcy
atrakcyjność programu	5,7	5,4	5,4	5,3	5,5	5,0	5,0	5,1
przydatność dla oceniającego	5,6	5,2	5,1	4,8	5,4	4,6	5,2	5,0
przydatność dla kolegów	5,7	5,6	5,3	5,1	4,9	5,0	5,2	5,2
sposób prowadzenia	5,8	5,5	5,4	5,3	5,4	5,8	5.4	5,2
ogólna ocena programu	5,8	5,5	5,5	5,2	5,2	5,7	5,2	5,0

Źródło: Remedium 12 / 1999

Spójrz inaczej

Spójrz inaczej jest jednym z pionierskich polskich programów profilaktyki uzależnień, gdyż jego pierwsza wersja powstała w ramach w latach 1987 - 1990. Aktualnie realizowana jest druga wersja tego programu. Jego celem jest przygotowanie dziecka do optymalnego radzenia sobie z problemami, rozumienia siebie, a także kształtowanie umiejętności współżycia w grupie. Realizatorzy prowadzą różną liczbę około dwugodzinnych spotkań, w zależności od wieku uczniów ta liczba waha się od 16 spotkań dla najstarszych, do 25 spotkań dla najmłodszych i średnich uczniów. Podobnie jak inne programy nowej generacji, również i ten wykorzystuje liczne techniki i metody pracy, takie jak: burza mózgów, psychodramy, piosenki, rysunki, dyskusje, uzupełnianie zdań, wywiady, pracę w małych grupach, itp.

Program NOE

Program Noe obok omówionego wcześniej Drugiego Elementarza jest jednym z najczęściej realizowanych programów w Polsce. Składa się z dwóch części, z których pierwsza ma najczęściej formę 3-4 godzinnego mittingu. Druga część programu nie jest ściśle ustrukturyzowana i polega na aktywizowaniu środowiska, w którym prowadzony jest program. Chodzi o uruchomienie różnych form pomocy i wsparcia dla osób z problemem alkoholowym, w tym również dla dzieci z rodzin alkoholików.

Mitting realizowany jest przez zespół, w skład którego wchodzi: lider (osoba kierująca spotkaniem), świadek I (trzeźwy alkoholik), świadek II i III (osoby współuzależnione - współmałżonek lub/ i dzieci alkoholika), pomocnik (osoba odpowiedzialna za zaplecze techniczno- organizacyjne programu), śpiewak (osoba odpowiedzialna za oprawę muzyczną) i organizator, czyli osoby zajmujące się szeroko rozumianą pomocą organizacyjną.

Główne atuty tego programu to niewielki koszt, możliwość jednorazowego oddziaływania na dużą grupę osób (nawet 300), atrakcyjność formy i łączenie jednocześnie kilku modeli pracy profilaktycznej.

TAK czy NIE

Program TAK czy NIE powstał w wyniku kontynuacji idei zawartej w programie NOE. Jest to cykl oddziaływań opracowanych w Fundacji Pomocy Uzależnionym ,,Uwolnienie" w Łodzi, skierowanych do młodzieży, rodziców i nauczycieli. Składa się z dwóch części, pierwsza prowadzona w formie zajęć edukacyjnych, a druga warsztatowych. Oddziaływania programowe realizowane są w formie 12- godzinnych cykli, ujętych w cztery bloki: są to zajęcia z młodzieżą, superwizja zespołów, spotkania z rodzicami i spotkania z nauczycielami. Celem programu jest propagowanie wiedzy na temat substancji uzależniających i przebiegu uzależnienia, kształtowanie postaw asertywnych, umiejętności podejmowania decyzji i odmawiania.

Dziękuję, NIE

To program profilaktyczny dla uczniów powyżej IV-V klasy szkoły podstawowej, powstał on w połowie lat osiemdziesiątych. Celem programu jest uczenie młodzieży umiejętności rozpoznawania zachowań i sytuacji ryzykownych oraz podejmowania racjonalnych wyborów, kształtowanie umiejętności radzenia sobie z presją grupy w sytuacjach związanych ze środkami uzależniającymi, kształtowanie odpowiedzialności, a także włączenie wychowania w trzeźwości do pracy dydaktyczno- wychowawczej szkoły. Program obejmuje cykl wykładów prowadzonych przez pracowników naukowych i warsztaty rozwijające umiejętności praktyczne prowadzone przez absolwentów kursów Instytutu Psychologii Zdrowia i Trzeźwości w Warszawie oraz ośrodków zagranicznych.

Na zakończenie warto przytoczyć liczbę uczestników w różnego rodzaju programach profilaktycznych (tabela.4), która z roku na rok powinna się zwiększać.

Tabela 4. Zasięg programów profilaktycznych w 1997 roku.

Nazwa programu	Liczba UCZESTNI - - KÓW	Liczba realizato-- rów	Uwagi
,,Drugi Elementarz czyli Program Siedmiu Kroków"	ok. 300.000	350 + 10.000	System dwusto- pniowej kaskady realizatorów
"Przygotowanie do profila- ktyki domowej"- w ramach "Elementarza..."	ok. 80.000 rodziców	6.000	Program dla rodzi- ców (,,Jak pomóc dziecku nie pić")
Program "NOE"	ok. 150.000	250	realizowany przez kilkadziesiąt zespołów
,,Spójrz inaczej "	ok. 40.000	400	program dla dzieci młodszych
,, Zanim spróbujesz"	brak danych	brak danych
,,TAK czy NIE" (,,Śnieżna kula" )	ok. 40.000	brak danych	wyłącznie ogólne wsparcie środowi- -ska programu
Lokalne programy autorskie	ok.140.000
OGÓŁEM	ok 700.000 uczniów i ok. 80.000 rodziców

Źródło: Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych w Polsce w 1997roku

3.5 Kampania ,,ALKOHOL KRADNIE WOLNOŚĆ" - istota działań ogólnospołecznych

Nie ulega żadnej wątpliwości i wykazuję to liczne badania, że programy profilaktyczne prowadzone na szeroką skalę, zwłaszcza te masowe, ogólnospołeczne, przynoszą pozytywne efekty w sferze zmiany świadomości i wiedzy, a także przygotowują pewne nowe postawy. Przykładem takiego działania była kampania edukacyjno- profilaktyczna pod hasłem ,,Alkohol kradnie wolność", która została rozpoczęta 18 października 1999 roku, z inicjatywy PARPA. Celem kampanii było zwrócenie uwagi na zagrożenia, jakie wynikają dla młodzieży z picia alkoholu. Twórcy kampanii chcieli ów cel osiągnąć poprzez uruchomienie ogólnopolskiej debaty społecznej na temat problemów związanych z piciem alkoholu przez młodzież, przyczyn i konsekwencji tego zjawiska. Niemniej istotnym celem było uświadomienie opinii społecznej, że nie wolno przechodzić obojętnie wobec łamania prawa przez sprzedawców napojów alkoholowych, którzy mimo istniejącego zakazu często podają i sprzedają alkohol nieletnim.

Kampania skierowana była do dwóch grup odbiorców: dorosłych- rodziców, sprzedawców, decydentów i opinii publicznej oraz młodzieży w wieku 12-18 lat.

Kampania była prowadzona jednocześnie na dwóch poziomach- centralnym i lokalnym. Na poziomie lokalnym podjęte zostały dwa podstawowe przedsięwzięcia: debaty klasowe i sesje rady gminy.

Kampania oprócz dostarczenia informacji i wskazówek miała służyć również stworzeniu rozbudowanego systemu pomocy rodzicom pijących nastolatków- dlatego została utworzona ,,Pomarańczowa Linia". W zamierzeniu organizatorów, miała ona być przede wszystkim formą wsparcia dla rodziców, którzy czują się bezradni wobec sięgania przez ich dzieci po alkohol. Okazało się jednak, że z 14.000 rozmów, jakie przeprowadzili zatrudnieni fachowcy w ciągu miesiąca działania bezpłatnej infolinii, w 67% dzwoniły dzieci i młodzież, a w 33% dorośli. W całej Polsce w ciągu miesiąca trwania kampanii powstało 300 lokalnych punktów konsultacyjnych Pomarańczowej Linii.

Finałem kampanii stała się konferencja pt. ,,Alkohol a młode pokolenie Polaków u progu XXI wieku", zorganizowana w Sejmie RP 29 listopada 1999 roku, na której została przyjęta przez jej uczestników Polska Deklaracja w Sprawie Młodzieży i Alkoholu.

Ogromną rolę w działaniach ogólnospołecznych odgrywają środki masowego przekazu, tak i było w tym przypadku. W kampanię ,,Alkohol kradnie wolność" włączyły się nie tylko ogólnopolskie media takie jak: I Program TVP, Gazeta Wyborcza, III Program Polskiego Radia, ale również media lokalne i to nadzwyczaj aktywnie. Jak wynika z badań OBOP, 40% dorosłych Polaków (a to jest ok. 10 milionów ludzi) o kampanii dowiedziała się właśnie z mediów. Dlatego zasadne wydaję się poświęcenie temu nurtowi oddziaływań kilka słów.

Zasadniczo można wyodrębnić dwa sposoby wykorzystania mediów w tym zakresie, a mianowicie kampanie w środkach masowego przekazu (np. ,,Alkohol kradnie wolność", akcja ,,Sonda 21") i tzw. ,,zespołowe poradnictwo".

Kampanie w środkach masowego przekazu propagujące określony sposób zachowania czy styl bycia, polegają na aktywizowaniu możliwie dużej grupy mediów przez wykorzystanie programów telewizyjnych, radiowych, bloków reklamowych, ogłoszeń, tablic ściennych tzw. billboardów, ulotek , plakatów, happeningów.

Przygotowanie kampanii medialnej wymaga określenia następujących elementów:

• do kogo ma być skierowana (dzieci, młodzież, rodzice, itp.),

• jakie są dostępne źródła informacji,

• jakie wiadomości oddziałują na grupę społeczną będącą przedmiotem zainteresowania,

• jakie są możliwości finansowe, czas, umiejętności i zasoby ludzkie, którymi dysponuje się przy prowadzonych działaniach.

,,Zespołowe poradnictwo" to nurt stworzony przez profesjonalistów zajmujących się profilaktyką w kooperacji z wydawcami, redaktorami, producentami, scenarzystami kinowymi, radiowymi i telewizyjnymi w celu uświadomienia twórcom programów znaczenia sposobu przedstawiania alkoholu w środkach masowego przekazu.

Na zakończenie warto powiedzieć o odebraniu kampanii ,,Alkohol kradnie wolność" przez tych do których była adresowana. Otóż dane, które przytoczone zostaną poniżej, mówią same za siebie. W kampanii wzięło udział 750 ambasadorów i 10.000 animatorów. Przeprowadzonych zostało 20.000 debat dla młodzieży, w których udział wzięło pół miliona młodych ludzi (250.000 dziewcząt i 250.000 chłopców), oraz 2.000 debat dla dorosłych (uczestnicy to 43.000 dorosłych w tym 26.000 kobiet i 17.000 mężczyzn). Do kampanii włączyło się 188 stacji radiowych, 108 stacji telewizyjnych i ponad 300 tytułów prasowych.

ROZDZIAŁ IV

ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE PRACY

4.1. Charakterystyka demograficzno-społeczna powiatu olkuskiego ze szczególnym uwzględnieniem problemu alkoholizowania się olkuskiej młodzieży

Olkusz jest miastem położonym na pograniczu dwóch ważnych regionów kraju: Śląska i Wyżyny Krakowskiej.

Data powstania miasta nie jest znana. Według Jana Długosza zostało ono założone w 1194 roku. Od zawsze jego dzieje związane były z górnictwem srebra i ołowiu. Prawa miejskie otrzymało w XIII wieku. Wraz z upływem czasu rosła świetność i bogactwo miasta. Nastąpił rozwój kopalń, wydobywanie srebra było źródłem dostatku dla mieszkańców miasta. Za czasów Stefana Batorego działała w mieście mennica, z której Olkusz słynął w całej Europie.

W 1655 roku miasto zniszczyły wojska szwedzkie, a głód i zaraza przesądziły o losach miasta. W XVIII i XIX wieku miasto podupadło do rangi miasteczka prowincjonalnego.

Obecnie Olkusz to miasto powiatowe, jeszcze do niedawna było częścią województwa katowickiego, a po reformie administracyjnej w 1999 roku należy do województwa małopolskiego. W aktualnych granicach miasto liczy 40 443 mieszkańców, gmina 12 331 mieszkańców zamieszkujących na obszarze 2563 ha.

Natomiast liczba mieszkańców powiatu olkuskiego ogółem w 1998 roku wynosiła 123 874 osoby (dane z ewidencji ludności poszczególnych gmin), w tym:

• 62 866 kobiet (ogółem),

• 61 008 mężczyzn (ogółem),

• 22 491- dzieci w wieku od 0-15 roku życia,

• 13 740 - młodzież od 15-25 roku życia,

• 66 806 - osoby w wieku produkcyjnym od 25-60/65 lat,

• 20 837 - osoby starsze, powyżej 60/65 lat. (co obrazuje wykres 1)

Wykres 1. Struktura demograficzna powiatu olkuskiego

Źródło: Diagnoza powiatu olkuskiego - dane Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Olkuszu.

Przeprowadzona przez Ośrodki Pomocy Społecznej w sierpniu i wrześniu 1999 roku diagnoza socjalna problemów występujących w pomocy społecznej na terenie powiatu olkuskiego za najważniejsze problemy uznała (dane sporządzone na podstawie problemów z jakimi zgłaszali się ludzie do ośrodków) w kolejności:

• bezrobocie, które stanowiło 27% ogółu udzielonej pomocy,

• niepełnosprawność -19% ogółu udzielonej pomocy,

• ubóstwo -18,5%,

• długotrwała choroba -16,3% ,

• bezradność w sprawach opiekuńczych -10,5% ,

• alkoholizm -319 przypadków -3,9%,

• ochrona macierzyństwa - 3,4%,

• trudności w przystosowaniu się do życia po opuszczeniu zakładu karnego -0,4%,

• bezdomność -0,1%,

• sieroctwo -0,1%,

• narkomania -0,04%,

• klęska żywiołowa i ekologiczna -0,04%.

Problem alkoholizmu znalazł się na 6 miejscu. Przy czym należy pamiętać, iż te dane nie są miarodajne (stwierdzono 319 przypadków uzależnienia od alkoholu). Wynika to ze specyfiki problemu- do uzależnienia musi przyznać się sam uzależniony, w dodatku, aby ująć go w statystyce pomocy społecznej musi się zgłosić o pomoc do ośrodka pomocy społecznej .

Zgodnie z ustawą o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z dnia 26 października 1982 roku (Dz. U. Nr 25 poz. 230 z późniejszymi zmianami) na gminie spoczywa obowiązek opracowania i uchwalenia gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Rada miejska w Olkuszu także co roku podejmuje taką inicjatywę. Jednym z zadań jest prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w szczególności dla dzieci i młodzieży. Co roku sporządza się sprawozdanie z realizacji programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych za dany rok.

Picie i nadużywanie alkoholu przez młodzież szkół olkuskich podobnie jak w wielu innych gminach stanowi duży problem. W 1998 roku zostały przeprowadzone w olkuskich szkołach badania problemów alkoholowych. Jego celem było uruchomienie długotrwałego procesu monitorowania szeroko rozumianych zjawisk związanych ze spożywaniem alkoholu. Na szczególną uwagę zasługują poniższe zjawiska. Olkusz został usytuowany w grupie gmin o średnim stopniu zagrożenia alkoholowego. Podstawowe wskaźniki były zbliżone do reprezentatywnej próby wojewódzkiej (byłe katowickie).

Na zbliżonym poziomie pozostaje odsetek pijących alkohol uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych w gminie Olkusz i w całym województwie (byłym katowickim), z tym, że odsetek uczniów szkół podstawowych po inicjacji alkoholowej jest w Olkuszu wyższy , niż w próbie ogólnowojewódzkiej. Szczegółowy wiek inicjacji alkoholowej uczniów olkuskich szkół przedstawia wykres 2.

Gwałtownemu zwiększeniu ulega również odsetek ankietowanych uczniów mających za sobą doświadczenia upojenia alkoholowego. W przypadku uczniów szkół ponadpodstawowych, niespełna 60% ma za sobą takie doświadczenia. Upijają się przede wszystkim chłopcy (71% wskazań). Co piąty chłopak upijał się przynajmniej kilkadziesiąt razy. W przypadku uczniów klas siódmych, ponad 30% deklaruje, że ma za sobą doświadczenia upojenia alkoholowego, również głównie upijają się chłopcy (37% wskazań). Porównując ich do próby ogólnowojewódzkiej jest ich dwukrotnie więcej

Wykres 2. Kategorie wieku inicjacji alkoholowej uczniów szkół podstawowych (kl. VII) i ponadpodstawowych (kl. III) w gminie Olkusz.

Źródło: Monitoring problemów alkoholowych gminy Olkusz z 1999 roku.

Uzyskany w rezultacie badań obraz zakresu i form spożycia alkoholu przez uczniów klas siódmych szkół podstawowych oraz uczniów klas drugich szkół ponadpodstawowych miasta i gminy Olkusz nie jest optymistyczny. Dlatego też należy podjąć działania z zakresu profilaktyki zarówno na terenie szkół, jak i poza nią.

Na zakończenie warto przytoczyć co zostało zrobione w zakresie profilaktyki w 1999 roku:

• realizowanie i prowadzenie na terenie szkół programów profilaktycznych dla dzieci, młodzieży i rodziców (II Elementarz- 800 uczniów, 180 rodziców, 171 nauczycieli; program NOE- 700 uczniów, 20 nauczycieli; DEBATA- 50 uczniów, 4 nauczycieli; TEATR PROFILAKTYCZNY- 1.800 uczniów, 60 nauczycieli) OGÓŁEM- 3.353 uczniów, 180 nauczycieli, 258 rodziców.

• włączenie się w kampanię ,,ALKOHOL KRADNIE WOLNOŚĆ'' (od 18. X). Wzięło w niej udział 10 szkół podstawowych i gimnazjów, w tym 321 uczniów.

• zorganizowanie FESTYNU TRZEŹWOŚCI dla mieszkańców miasta.

• zorganizowanie konkursu dla szkół i uczniów na najlepszy projekt związany z problemami alkoholizmu i narkomanii. Wzięło w nim udział 7 szkół podstawowych i 3 gimnazja.

• prowadzenie programów terapeutycznych dla dzieci i młodzieży z grup wysokiego ryzyka.

4.2. Przedmiot i cel badań

Socjologia jest jedną z nauk zajmujących się rzeczywistością społeczną, a więc rozmaitymi tworami życia zbiorowego ludzi, różnymi strukturami, zjawiskami i procesami społecznymi.

Podejmując badania naukowe należy określić przedmiot badań, czyli to, co ,,jest przedmiotem wysiłków badawczych, czyli po prostu to, co orientuje nasze przedsięwzięcia poznawcze".

Badacz wyznaczając obiekt badań musi mieć świadomość dostępności danego problemu, czy zjawiska oraz obraz ewentualnych trudności i sposobów ich pokonywania.

Dostępność badawcza to kwestia kontaktu fizycznego z danym zjawiskiem, faktami, jak również możliwości ekonomicznych.

Motywacją w prowadzeniu badania naukowego jest osobiste zainteresowanie badacza , który angażuje w nie siły i środki jakimi

dysponuje. Badany problem społeczny, a więc fakt społeczny istnieje obiektywnie, czyli niezależnie od metod ich badań i stanu teorii. Są to jednak takie fakty społeczne, które nie tylko znajdują odbicie w świadomości ludzi danego społeczeństwa, ale ponadto wywołują u nich szczególne zaangażowanie intelektualne i emocjonalne, jakie wyraża się w opiniach i postawach. Problemy społeczne istnieją bez względu na to, czy się o nich mówi, czy milczy na ten temat, ponieważ są po prostu faktami obiektywnymi. Problemy te nie rozwiązują się same, nie znikają z upływem czasu. Badania winny ukazywać przyczyny problemu, współzależności z innymi zjawiskami społecznymi oraz przewidywalne następstwa w przyszłości.

Celem prowadzonych badań było określenie wpływu, jakie wywierają działania profilaktyczne na kształtowanie się postaw związanych z alkoholem wśród młodzieży szkolnej. Autora pracy interesował również problem alkoholizowania się tej populacji, poznanie postaw proalkoholowych młodych ludzi, opinii wobec podejmowanych wobec nich działań z zakresu profilaktyki, jak również odczuć jakie temu towarzyszą.

Badanie koncentrowało się wokół następujących pytań:

• jakimi cechami społeczno - demograficznymi charakteryzuje się badana grupa uczniów,

• jaki wpływ na picie alkoholu może mieć sytuacja rodzinna, materialna i szkolna respondentów,

• czy uczniowie poznali podstawowe fakty dotyczące picia alkoholu,

• czy potrafią powstrzymać się przed używaniem alkoholu,

• czy uczniowie wykształcili zdrowe postawy wobec alkoholu,

• czy potrafią zachować styl życia wolny od alkoholu,

• czy ogólny schemat programu, w którym uczestniczyli uczniowie był wszechstronny i dostosowany do ich wieku,

• jakie działania podejmowane wobec uczniów są najbardziej skuteczne,

• czy i w jakim stopniu środki masowego przekazu, mogą wpływać na kształtowanie się postaw abstynenckich wśród uczniów,

• czy udział w kampaniach ogólnospołecznych może zachęcić nastolatków do zachowania stylu życia wolnego od alkoholu.

Aby udzielić wyczerpujących odpowiedzi na główne problemy badawcze wyznaczone zostały szczegółowe wytyczne dla analizy przedmiotu badań. Te szczegółowe pytania zostały zawarte w kwestionariuszu ankiety zawierającym 42 pytania standaryzowane, zamknięte i otwarte.

Przed przystąpieniem do badań sformułowano następujące hipotezy badawcze:

• działania profilaktyczne są najbardziej skuteczne wtedy, kiedy opierają się na partnerskim podejściu do ucznia,

• sytuacja materialna i szkolna, jak również sposób spędzania wolnego czasu mają wpływ na picie alkoholu,

• programy profilaktyczne wywierają większy wpływ na tych uczniów, którzy nie mieli do tej pory kontaktu z alkoholem,

• program profilaktyczny jest najbardziej skuteczny tuż po zakończeniu, a jego wpływ zmniejsza się wraz z upływem czasu,

• sposób prowadzenia programu ma duży wpływ na jego odbiór, a tym samym wpływa na skuteczność oddziaływań,

• aktywny udział uczniów w programie (a nie bierne słuchanie), wpływa pozytywnie na kształtowanie się postaw abstynenckich,

• telewizja, jak również reklama mają duży wpływ na picie alkoholu przez młodych ludzi,

• z drugiej strony telewizja może być ważnym narzędziem w walce z inwazją biznesu alkoholowego (przy odpowiednim wykorzystaniu tego środka przekazu),

• mimo posiadanej wiedzy na temat szkodliwości alkoholu, uczniowie nadal po niego sięgają,

• większość uczniów podziela stereotypy alkoholowe,

• włączenie uczniów w działania o charakterze ogólnospołecznym mają duży wpływ na kształtowanie się postaw abstynenckich ,

• łatwy dostęp do alkoholu zwiększa prawdopodobieństwo problemów alkoholowych młodzieży.

3.3. Metoda, technika, narzędzia badawcze

Metoda badawcza to ,,(...) system założeń i reguł pozwalających na takie uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do jakiego się świadomie zmierza. Wieloznaczność terminu "metoda" ogranicza się poprzez użycie słowa "technika", którą rozumie się jako bardziej szczegółowo zdefiniowane sposoby zbierania danych oraz ich opracowywania.

Dobór konkretnej techniki przez socjologa musi być dobrze przemyślany. Technika badań to: ,,czynności praktyczne regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii, faktów ". Ankieta jest jedną z technik służącą do realizowania tzw. badań surveyowych, które charakteryzują się przede wszystkim tym, że:

• pomiędzy dwoma stronami procesu badawczego (czyli badaczem lub jego przedstawicielem oraz respondentem, czyli badanym) zostaje nawiązany kontakt (pośredni lub bezpośredni) o stosunkowo krótkim czasie trwania,

• w czasie tego kontaktu wykorzystuje się kwestionariusz zapewniający daleko idącą standaryzację pozyskiwanych od respondenta informacji,

• przekazywane przez respondenta informacje o jego postawach, opiniach, zachowaniach utożsamiane są z jego rzeczywistymi postawami , opiniami, zachowaniami,

• badane osoby oraz pozyskane od nich informacje traktuje się statystycznie, bez rozpatrywania ich położeniowego kontekstu.

Kwestionariusz jako podstawowe narzędzie badawcze w badaniach surveyowych spełnia przynajmniej trzy podstawowe funkcje:

• ,,przełożenie" teoretycznej problematyki badawczej na konkretne pytania sformułowane w ten sposób aby dostarczały badaczowi względnie precyzyjnych informacji,

• nakłonienie respondenta do udzielenia odpowiedzi oraz ułatwienie jej sformułowania poprzez każdorazowe ,,wyznaczenie" obszaru problemowego, w którym ma się poruszać respondent,

• przygotowanie materiału, by był on przydatny do ilościowej lub jakościowej analizy.

Cały formularz składa się z przynajmniej trzech części:

1. wstępnej, która spełnia zadania formalno - ewidencyjne,

2. pytań skierowanych do respondenta, w tym pytania dotyczące zasadniczego przedmiotu badań oraz określające społeczno- demograficzne cechy respondenta,

3. końcowej.

Bezosobowy charakter ankiety i zapewniona w niej anonimowość sprzyja wyrażaniu prawdziwych odczuć, zachowaniu szczerości co czyni wyniki badań wartościowymi.

Pomimo wielu zalet ankiety, ma ona również i słabe strony. Po pierwsze nie można uwzględnić w niej indywidualnych różnic respondentów. Po drugie w każdej zbiorowości istnieje odsetek ludzi, którzy z różnych przyczyn nie są w stanie wypełnić należycie ankiety. Nawet w najbardziej starannie opracowanej ankiecie oprócz pytań jednoznacznych, występują też takie, które mogą wywoływać różne skojarzenia u poszczególnych osób, a tym samym powodować rozbieżności w ich interpretacji oraz w odpowiedziach. Ponadto badacz nie ma możliwości obserwacji np. mimiki czy gestów respondentów. Gromadzą one dane głównie o charakterze ilościowym.

W badaniach nad wpływem działań profilaktycznych podejmowanych wobec młodzieży szkolnej zastosowana została ankieta zawierająca 42 pytania obejmująca:

• metryczkę (dane dotyczące respondentów),

• pytania dotyczące wiedzy i opinii na temat alkoholu,

• pytania dotyczące osobistych kontaktów respondentów z alkoholem,

• pytania na temat działań z zakresu profilaktyki z jakimi się zetknęli i w jakich uczestniczyli,

• pytania dotyczące oceny szkolnych programów profilaktycznych .

ROZDZIAŁ V

KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW ABSTYNENCKICH MŁODZIEŻY SZKOLNEJ POPRZEZ ODDZIAŁYWANIA PROFILAKTYCZNE

5.1. Charakterystyka badanej populacji

Ankietę audytoryjną przeprowadzono w pierwszych klasach gimnazjalnych. Łącznie uzyskano 96 poprawnie wypełnionych ankiet, z czego 50 osób stanowiły dziewczęta, a 46 chłopcy. Ankietowana młodzież w większości ma 14 lat, natomiast sześciu uczniów ma ukończone 15 lat. Wśród ankietowanych uczniów, dziewięciu z nich żyje w dwuosobowych gospodarstwach domowych, szesnastu w trzyosobowych, 43 w czteroosobowych, a 26 w pięcio- lub jeszcze większym gospodarstwie domowym.

Oceniając sytuację materialną swojej rodziny 38 oceniło ją jako przeciętną, 36 jako dobrą, 18 jako bardzo dobrą, a 4 jako złą.

Natomiast jeżeli chodzi o osiągnięcia w nauce szkolnej, to zdecydowana większość uczniów ocenia je jako średnie (57 osób) oraz jako dobre (20 osób), natomiast czternastu uczniów uważa się za bardzo dobrych, a jedynie czterech jako słabych lub najgorszych.

Jedno z pytań w kwestionariuszu dotyczyło osób do których uczniowie zwracają się ze swoimi problemami. Otóż zdecydowana większość dziewczyn ze swoimi problemami zwraca się do rodziców (33) szczególnie do matki , natomiast jeżeli chodzi o chłopców, to czternastu zadeklarowało że z problemami idzie do rodziców, i co ciekawe także większość z nich wskazała na matkę. Do rodzeństwa zwraca się sześć dziewcząt i dziewięciu chłopców, na kolegów wskazało 5 dziewcząt i10 chłopców. Dosyć niepokojące jest, iż 13 chłopców nie wskazało żadnej osoby, w przypadku dziewcząt 6 z nich nie zwraca się ze swoimi problemami do nikogo.

5.2. Wiedza i przekonania respondentów na temat alkoholu

Z przeprowadzonych badań wynika, że współczesna młodzież doskonale orientuje się co określa się mianem ''napoje alkoholowe", jakie szkody powoduje picie alkoholu oraz na czym polega choroba alkoholowa. Poziom tej wiedzy obrazują trzy poniższe wykresy 1, 2 i 3.

Badani w przeważającej większości dostrzegają ryzyko szkód związanych z używaniem alkoholu. Tylko bardzo nieliczni stwierdzają, iż jego picie nie pociąga za sobą żadnego ryzyka. Wyniki te mogą świadczyć o tym, że młodzi ludzie są dość dobrze zorientowani w skali zagrożeń. Można wnioskować także, iż powoli dezaktualizuje się stereotyp wedle którego picie alkoholu nie jest tak bardzo groźne jak np. używanie narkotyków.

Ciekawie również prezentują się wyniki dotyczące postaw alkoholowych. Okazało się bowiem, iż większość uczniów nie podziela stereotypów alkoholowych. Mimo to znalazło się także kilka odpowiedzi twierdzących. Co interesujące i warte uwagi to, to, iż większość uczniów, którzy odpowiedzieli twierdząco, czyli tym samym podzielają stereotypy alkoholowe, również w pytaniu dotyczącym oceny programu profilaktycznego, w którym uczestniczyli, ocenili go nisko.

Dokładne dane dotyczące postaw proalkoholowych przedstawiają wykresy kołowe 4, 5 i 6.

Wykres 1. Czy wiesz co określa się mianem napoje alkoholowe?

Wykres 2. Czy według Ciebie alkohol powoduje liczne szkody i zagrożenia ?

Wykres 3. Czy wiesz na czym polega choroba alkoholowa?

Kolejne trzy wykresy kołowe jak już zostało wyżej wspomniane dotyczą stereotypów alkoholowych. Okazało się, iż młodzi ludzie nie podzielają tych stereotypów.

Wyjątek stanowi pytanie dotyczące toastu na ,,osiemnastce". Ponad trzy czwarte ankietowanych uczniów uważa, że każdy uczestnik imprezy powinien wypić za zdrowie solenizanta. Jest to związane z tym, iż ukończenie 18-stu lat, wiąże się z wchodzeniem w dorosłe życie, młody człowiek może robić ,,co chce", jest już w końcu dorosły. Jest to na pewno najtrudniejszy do przełamania stereotyp, głęboko zakorzeniony społecznie i kulturowo, wpisany w naszą codzienność, dla wielu młodych ludzi -choć nie tylko dla nich - jest to zjawisko całkiem naturalne, iż przy okazji różnych uroczystości i imprez, wskazane jest, ,,wypić " za zdrowie jubilata. W tym miejscu warto zapytać, co tak naprawdę oznacza hasło ,,na zdrowie", bo przecież im więcej się pije, tym mniej wychodzi to człowiekowi na zdrowie. ( wykres 6).

Wykres 4. Czy alkohol może być źródłem przyjemności ?

Wykres 5. Czy, aby dobrze bawić się na dyskotece (prywatce) musi być dużo alkoholu ?

Wykres 6. Czy według Ciebie na Twojej "osiemnastce", każdy powinien wypić toast za Twoje zdrowie ?

5.3. Osobiste doświadczenia uczniów z alkoholem

Trzecia część ankiety dotyczyła bezpośrednich kontaktów młodzieży z napojami alkoholowymi. Na pytanie ,,Czy miałeś (aś) kiedykolwiek kontakt z alkoholem", twierdząco odpowiedziało 45 chłopców i 45 dziewcząt, i tę część ankiety wypełniały tylko te osoby. Z tego wynika, iż jedynie pięć dziewcząt i jeden chłopak pozostało do tej pory abstynentami.

Jak wynika z następnego pytania dotyczącego pierwszego kontaktu z alkoholem, to dane uzyskane z tego badania potwierdziły, iż wiek inicjacji alkoholowej znacznie się obniżył. Zdecydowanie wcześniej pierwszy kontakt za alkoholem mają chłopcy. Poniżej dziesiątego roku życia próbowało pić alkohol 8 chłopców, w przedziale wieku od 10 do 12 lat - 21 chłopców, natomiast powyżej 12 roku życia pierwszy kontakt z alkoholem miało 11 chłopców, pozostali nie pamiętają kiedy miało to miejsce . Natomiast jeżeli chodzi o dziewczęta, to dla 7 z nich inicjacja alkoholowa miała miejsce poniżej 10 roku życia, w przypadku 14 dziewcząt miało to miejsce między 10 a 12 rokiem życia, a dla 24 ankietowanych stało się to w wieku 13-15 lat.

Kolejne pytanie dotyczyło miejsca, w którym ankietowana młodzież zetknęła się po raz pierwszy z alkoholem. Spora część uczniów wskazała na dom rodzinny, pisząc także, że było to przy okazji różnych uroczystości domowych. Myślę, iż ten fakt jest niepokojący, bo to właśnie rodzice mają duży wpływ na zachowanie swoich dzieci, na to, jaki w przyszłości będą propagować styl życia. Spora część nastolatków wskazała również na dyskoteki (prywatki), a więc te miejsca, gdzie nie ma kontroli ze strony dorosłych. Dane dotyczące tego pytania zawiera poniższa tabela 1.

Tabela 1. Wymień miejsce, gdzie po raz pierwszy miałeś (aś) kontakt z alkoholem ?

MIEJSCE	OGÓŁEM	DZIEWCZĘTA	CHŁÓPCY
dom	40	26	14
szkoła	7	1	6
wycieczki szkolne	14	4	10
prywatka (dyskoteka)	23	12	11
inne	6	2	4
RAZEM	90	45	45

Pytanie czwarte dotyczyło motywów sięgania po napoje alkoholowe nastolatków. Z wypowiedzi uczniów wynika, że najczęściej spowodowane jest to ciekawością bądź też eksperymentowaniem z czymś nowym, chęcią zobaczenia jak to jest. Spora część wskazała na swoich kolegów, wynika to z kolei z chęci dopasowania się do grupy rówieśniczej, dostosowania się do norm w niej obowiązujących, które bardzo często akceptują picie alkoholu. Jeżeli młody człowiek chce być w danej grupie, musi podporządkować się zwyczajom w niej panującym. Dane obrazuje tabela 2.

Tabela 2. Co Cię skłoniło do picia alkoholu?

Motywacja picia	OGÓLEM	DZIEWCZĘTA	CHŁOPCY
ciekawość, ekspe- rymentowanie	48	25	23
Koledzy (koleżanki)	24	8	16
Chęć bycia na luzie	10	6	4
nuda	6	4	2
inne	2	2	O
RAZEM	90	45	45

Kolejne pytanie dotyczyło rodzaju najczęściej spożywanego napoju alkoholowego. Jak wynika z badań najbardziej popularnym napojem alkoholowym zarówno wśród dziewcząt jak i chłopców jest piwo. W dużej mierze spowodowane jest to reklamą tego trunku, która przede wszystkim skierowana jest do młodych ludzi. Wiąże się to również z dość powszechnym przekonaniem młodych ludzi, że alkohol zawarty w piwie w porównaniu z alkoholem zawartym w wódce jest mniej szkodliwy. Wskazując na "inne" rodzaje alkoholi uczniowie wpisywali przede wszystkim: szampan, wino domowe i tzw. drinki.

Wykres 7. Po jaki alkohol sięgasz najczęściej ?

Kolejne dwa pytania wykazały, iż niestety zwiększa się liczba uczniów, którzy deklarują, że mają za sobą doświadczenia upojenia alkoholowego. Zadeklarowało to 50 uczniów. Upijają się przede wszystkim chłopcy (31). Nie wykazano istotnych różnic w ilości upijających się nastolatków ze względu na pochodzenie rodzinne (wykształcenie rodziców), czy sytuację materialną. To co niepokojące to, to, iż w ciągu ostatniego miesiąca upiło się 16 uczniów. Szczególnie intensywnie upijali się chłopcy.

Kolejne ósme pytanie również ujawniło ciekawe zjawisko. Wynika z niego, że dorośli zwiększyli przyzwolenie na picie dzieci, wyraźnie idąc za przekonaniem, że "to przecież nic takiego". Większość uczniów wskazała, że po raz pierwszy z alkoholem zetknęła się w domu, często pisząc (szczególnie dziewczęta), że było to przy okazji imprez domowych, np. I Komunia Święta. Myślę, że taka postawa rodziców oparta jest na źle pojętym partnerstwie.

Wykres 8. Jeżeli piłeś (aś) alkohol, to czy rodzice wiedzieli o tym ?

Ciekawie prezentują się odpowiedzi na pytanie dziewiąte, otóż zdecydowana większość nastolatków, stwierdziła, iż umiejętność odmówienia picia alkoholu zależy od sytuacji w jakiej się znalazła (wykres 9). Największą trudność sprawia sytuacja, gdy jest on oferowany na imprezie lub dyskotece. Zestawienie tej odpowiedzi z pytaniem, czy aby dobrze się bawić potrzebny jest alkohol, wskazuje w jakim rozbiciu żyją młodzi ludzie - którzy mimo, iż uważają, że alkohol nie jest potrzebny do dobrej zabawy, kiedy ktoś im go zaproponuje np. na dyskotece ciężko im odmówić.

Wykres 9. Czy potrafisz odmówić picia alkoholu ?

Ostatnie pytanie w części trzeciej dotyczyło ostatniego kontaktu z alkoholem. Dane wykazały, iż czterech chłopców i jedna dziewczyna miała kontakt w dniu dzisiejszym lub bezpośrednio go poprzedzającym. Do ostatniego kontaktu w zeszłym tygodniu przyznało się 13 chłopców i 8 dziewczyn, przed miesiącem kontakt z alkoholem miało 27chłopców i 7 dziewcząt, natomiast pozostałe osoby nie pamiętają ostatniego kontaktu z alkoholem.

5.4. Widoczność działań profilaktycznych

Czwarta- stanowiąca główny przedmiot badań- część ankiety dotyczyła działań profilaktycznych jakie podejmowane są wobec uczniów. Społeczną widoczność działań profilaktycznych badano pytając o to, czy respondent zetknął się na terenie swojej miejscowości bądź osiedla z działaniami z zakresu zapobiegania problemom alkoholowym. Na tak zadane pytanie twierdząco odpowiedziało 38 badanych, natomiast pozostałych 58 uczniów nie zaobserwowało osobiście przejawów profilaktyki problemów alkoholowych w swoim otoczeniu. Wynik ten, zdaniem autora badań wyznacza skalę potrzeb w zakresie profilaktyki.

W kolejnym pytaniu poświęconym tej kwestii, poproszono respondentów o wskazanie wszystkich działań profilaktycznych z jakimi zetknęli się do tej pory (wyłączając programy profilaktyczne realizowane w szkole- temu zagadnieniu poświecona jest oddzielna część ankiety). Najszerzej oddziaływującym kanałem wpływu profilaktyki okazały się środki masowego przekazu, tj. radio i telewizja, gdyż zdecydowana większość uczniów oglądała bądź słuchała różnych programów i audycji poświęconych temu zagadnieniu. Następne w kolejności są plakaty i ulotki, kampanie i akcje, punkty i poradnie konsultacyjne. Spora część uczniów wskazała na plakaty i ulotki. Wynikać to może między innymi z tego, iż w 1999 roku został zorganizowany konkurs na najlepszy projekt profilaktyczny związany z problemami alkoholizmu i narkomanii, a prace były wystawione w Miejskim Domu Kultury. W związku z tym spora część nastolatków mogła oglądać te prace, chociażby przy okazji wizyty w kinie. Szczegółowo pokazuje to poniższa tabela.

Tabela 3. Wskaż wszystkie (za wyjątkiem udziału w programie profilaktycznym realizowanym w szkole) działania profilaktyczne z jakimi zetknąłeś (aś) się do tej pory ?

Rodzaj działania	lICZBA
Środki masowego przekazu (radio, telewizja)	62
Plakaty, ulotki	28
Poradnie i punkty konsultacyjne	5
Kampanie i akcje (festyny)	24
inne	10

Kolejne pytania być może nie wiążą się bezpośrednio z działaniami profilaktycznymi, jakie są podejmowane, ale na pewno mają duży wpływ na dostępność do alkoholu młodych ludzi, jak również mogą wpływać na sposób ich bycia, a tym samym można je zaliczyć do oddziaływań profilaktycznych. Należy pamiętać, iż profilaktyka może odbywać się za pomocą regulacji prawnych (np. zakaz spożywania i podawania alkoholu dzieciom poniżej 18 roku życia).

Uczniów poproszono o to, aby wypowiedzieli się, czy mieli kiedykolwiek problem z zakupem alkoholu. Z uzyskanych odpowiedzi wynika, że młodzi niepełnoletni ludzie z dużą łatwością kupują napoje alkoholowe, mimo prawnych ograniczeń. Z tego wynika że ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z 1982 roku, w punkcie dotyczącym zakazu sprzedaży napojów alkoholowych osobom nieletnim nie jest przestrzegana, a przecież wprowadzenie tego przepisu ma na celu zmniejszanie problemów alkoholowych wśród młodzieży. Dlatego warto, podjąć w tym zakresie odpowiednie kroki. Szczególną rolę może tu odgrywać społeczność lokalna, jej działania mogą oscylować wokół wystosowania petycji do policji, aby przeprowadzała częstsze kontrole lokali czy uświadamiała sprzedawcom konieczność sprawdzania dokumentów młodych osób zakupujących alkohol.

Tylko 15 osób nie zaznaczyło żadnej odpowiedzi, gdyż nie próbowało nigdy samodzielnie kupować alkoholu, w większości były to dziewczęta (12). Dane dotyczące tego pytania zawiera poniższy wykres.

Wykres 10. Czy spotkałeś (aś) się kiedykolwiek z odmową sprzedaży alkoholu?

Czwarte i piąte pytanie w tej części ankiety dotyczyło tego czy rodzice rozmawiają ze swoimi dziećmi o problemach i zagrożeniach jakie stwarza picie alkoholu, jak również czy nauczyciele informują uczniów o niebezpieczeństwach z tego wynikających. Z wykresu 11 wynika, że rodzice znacznie częściej rozmawiają z córkami niż z synami, a to przecież głównie chłopcy narażeni są na różnego rodzaju używki. Natomiast jeżeli chodzi o nauczycieli, to większość uczniów uważa, że informują oni ich o problemach, z tym że przeważnie w sposób niewystarczający i mało ciekawy, pokazuje to wykres 12.

Wykres 11. Czy rodzice rozmawiają z Tobą o problemach związanych z piciem alkoholu ?

Wykres 12. Czy nauczyciel informują Cię o zagrożeniach jakie niesie za sobą picie alkoholu ?

Kolejne dane zobrazowane na wykresach 13 i 14 ukazują pewien ważny problem, chodzi tu mianowicie o promocję i reklamę alkoholu. Młodych ludzi poproszono o wypowiedzenie się w sprawie reklamy tego trunku, zapytano ich mianowicie, czy według nich reklama alkoholu zachęca nastolatków do picia napojów alkoholowych. Otóż zdecydowana większość uznała, iż rzeczywiście reklamy telewizyjne, czy te zawarte w gazetach zachęcają młodzież do zakupu i picia alkoholu, natomiast 27 osób uważa, że nie zachęcają one zakupu alkoholu, a 8 respondentów nie ma w tej kwestii zdania. Następnie zapytano ich, czy oni kupili i napili się alkoholu pod wpływem reklamy, ponad 3/5 badanych uległo reklamie, byli to zarówno chłopcy jak i dziewczęta.

Wykres 13. Czy reklama alkoholu ma wpływ na jego picie przez młodzież?

Wykres 14. Czy napiłeś (aś) się alkoholu pod wpływem jego reklamy?

W kolejnym pytaniu poświęconym kwestii widoczności działań profilaktycznych zapytano respondentów o to, czy słyszeli o kampanii edukacyjno - profilaktycznej pn. ,,ALKOHOL KRADNIE WOLNOŚĆ", a jeśli tak to, czy wzbudziła ich zainteresowanie. Jak pokazują dane zawarte na wykresie 15 ponad trzy czwarte badanych dostrzegło tę kampanię. Z tej grupy również większość- 62 osoby- zareagowała zainteresowaniem, co pokazuje wykres 16. Większość nastolatków, jest zdania, iż takie inicjatywy powinny być podejmowane częściej, gdyż ,,zmuszają do myślenia" i wpływają pozytywnie na kształtowanie się postaw abstynenckich.

Wykres 15. Czy słyszałeś (aś) o kampanii ,,ALKOHOL KRADNIE WOLNOŚĆ"?

Wykres 16. Czy wzbudziła Twoje zainteresowanie ?

5.5. Programy profilaktyczne w ocenie uczniów

Kolejny duży dział kwestionariusza dotyczył opinii młodych ludzi na temat programu profilaktycznego realizowanego w szkole, w którym wcześniej uczestniczyli. Najpierw zapytano uczniów o to czy wiedzą, co kryje się pod pojęciem "program profilaktyczny" i czemu takie działanie ma służyć. Na tak zadane pytanie zdecydowana większość odpowiedziała ,,tak" co dokładnie obrazuje poniższy wykres 17.

Wykres 17. Czy wiesz co kryje się pod pojęciem "program profilaktyczny" i czemu takie działanie ma służyć ?

Następnie zapytano uczniów, czy uczestniczyli w jakimkolwiek programie profilaktycznym realizowanym w szkole, jeżeli odpowiedzieli "tak" poproszono ich o wpisanie nazwy programu. Z uzyskanych danych wynika, że wszystkie dziewczęta i 45 chłopców wzięło udział w programie profilaktycznym (wykres 18) pn. Elementarz, czyli program siedmiu kroków.

Wykres 18. Czy uczestniczyłeś (aś) kiedykolwiek w programie profilaktycznym realizowanym w Twojej szkole ?

Kolejne dwa pytania dotyczyły czasu kiedy program był organizowany oraz czy uczniowie uczestniczyli w nim po raz pierwszy, czy być może kolejny raz. Na tak zadane pytania wszyscy uczniowie odpowiedzieli, iż uczestniczyli w programie w tym roku szkolnym oraz, że nie mieli wcześniej okazji uczestniczyć w takim szkleniu.

W kolejnych pytaniach poświęconych tej kwestii poproszono respondentów o ocenę programu w poszczególnych kategoriach, co przedstawia tabela 4 i 5. Wykorzystano w tym celu skalę ocen szkolnych od 1 (niska ocena) do 6 (ocena bardzo wysoka).

Tabela 4. Odbiór programu z zakresie poszczególnych kategorii.

kategoria	ocena
		1	2	3	4	5	6
atrakcyjność programu	1	8	10	13	41	22
przydatność dla ciebie	1	3	6	21	39	25
przydatność dla kolegów	1	5	9	15	39	26
sposób prowadzenia	2	4	9	27	24	29
ogólna ocena programu	4	1	11	14	27	38

Tabela 5. Na ile program był pomocny w zakresie...

kategoria	ocena
		1	2	3	4	5	6
pogłębienia wiedzy o samym sobie	1	4	18	33	24	15
wiedzy o alkoholu i jego zagrożeniach i szkodach	1	2	10	15	29	38
podejmowania decyzji	1	5	17	41	17	14
wzajemnego poznania z innymi	1	4	26	29	18	17
umiejętności odmawiania picia alkoholu	5	13	37	15	16	9
umiejętności porozumiewania się	1	1	24	35	21	13

Analizując powyższe dwie tabele można dostrzec, iż ogólna ocena odbioru programu była dosyć wysoka. Niepokojące może być to, że jeden z uczniów konsekwentnie każdą wymienioną kategorię oceniał najniżej tzn. ,iż program ocenił bardzo słabo i, że w niczym on mu nie pomógł.

Ponadto analizując wyniki znajdujące się w tabelach nr 4 i 5 z danymi zawartymi na wykresie 19 bez trudu można dostrzec pewną zależność pomiędzy efektywnością, skutecznością oddziaływań profilaktycznych, a jakością realizacji programu. Osoby, które stosunkowo nisko oceniły program, w większości nie dostrzegły jakiegokolwiek wpływu tego programu na ich postawy związane z alkoholem, a nawet ich poglądy zmieniły się na korzyść alkoholu. Ponadto można zauważyć, iż oddziaływanie programu jest większe w przypadku dziewcząt niż chłopców.

Wykres 19. Stosunek do alkoholu po udziale w programie profilaktycznym

Następnie zapytano uczniów czy po udziale w programie nadal sięgają po napoje alkoholowe, a w przypadku tych osób, które nie miały jeszcze kontaktu z tą substancją , czy program pomógł im utrwalić ich postawy abstynenckie. Na tak zadane pytanie twierdząco odpowiedziało 26 uczniów, (w tym znalazły się wszystkie osoby, które są jeszcze przed inicjacją), natomiast pozostałe osoby miały kontakt z alkoholem po udziale w programie.

W kolejnym pytaniu poproszono młodzież o wskazanie tych elementów programu, które najbardziej utkwiły w ich pamięci. Okazało się, że z przeprowadzonych zajęć najbardziej młodym ludziom podobały się te elementy programu, które odbiegają od zwyczajnych lekcji w szkole, a więc odgrywanie scenek, prezentacja filmów czy nagrań magnetofonowych. Niewątpliwie takie aktywne uczestnictwo w tego rodzaju zdarzeniach niesie za sobą mocne i szczególne doznania. Uzmysławia im, że alkohol jest naprawdę groźną substancją, która potrafi zniszczyć przyjaźń, miłość, rodzinę. Jest to o wiele bardziej wartościowe i przekonujące niż ,,nudne" słuchanie i tylko słuchanie nauczyciela, który opowiada o zagrożeniach, jakie niesie za sobą alkohol.

Ostatnie pytanie w kwestionariuszu dotyczyło tego, czy według badanych działania z zakresu profilaktyki, podejmowane wobec młodych ludzi, mogą zachęcić ich do wybierania stylu życia wolnego od alkoholu, a tym samym, czy wpływają na zachowania abstynenckie. Zdania w tym zakresie były podzielone, co dokładnie obrazuje poniższy wykres 20.

Wykres 20. Czy według Ciebie programy z zakresu profilaktyki podejmowane wobec młodzieży mogą przyczynić się do tego, iż nie będzie ona sięgać po alkohol?

Zakończenie

Z przeprowadzonych badań, dotyczących wpływu, jakie wywierają oddziaływania profilaktyczne na kształtowanie się postaw abstynenckich wśród młodzieży szkolnej, można wysunąć kilka ciekawych i interesujących wniosków.

Dogłębna analiza pozwoliła na potwierdzenie kilku wcześniej postawionych hipotez, jak również niektóre z nich nie potwierdziły się.

Media są potężną bronią, odgrywają znaczną rolę w promowaniu określonych wzorców zachowań, norm i wartości. Dlatego też potwierdziła się hipoteza, że środki masowego przekazu mogą odgrywać dużą rolę w promowaniu postaw abstynenckich. Może to odbywać się właśnie za pomocą kampanii np. Alkohol kradnie wolność. Młodzi ludzie zauważyli jej istnienie w massmediach, jak również wzbudziła ona jej duże zainteresowanie. Ważne jest to, aby takie działania miały charakter systematyczny, a nie tylko jednorazowy.

Z drugiej strony obserwujemy też niepokojące zjawiska w kręgu kultury masowej. Media niestety często lansują normy i postawy sprzyjające piciu oraz promujące i reklamujące alkohol. Ankietowana młodzież w większości uważa, iż reklama alkoholu obecna czy to w telewizji. Czy w kolorowych czasopismach zachęca ich do picia, jak również w zdecydowanej większości sami nieraz ulegli jej wpływowi.

Kolejnym nasuwającym się wnioskiem jest to, iż łatwy dostęp do alkoholu zwiększa prawdopodobieństwo problemów alkoholowych młodzieży szkolnej. Składa się na to kilka czynników:

• przyzwolenie dorosłych na picie alkoholu przez ich dzieci, które to przyzwolenie bardzo często oparte jest na źle pojętym partnerstwie. Rodzice uważają, że jeżeli nie będą zabraniać dziecku napić się od czasu do czasu piwa, to wszystko jest w porządku. Ponadto dorośli często nie widzą w piciu nic groźnego, gorsze jest zażywanie narkotyków, w związku z tym lepiej niech się czasem napije, niż miało by brać narkotyki,

• według badań większość sklepów sprzedaje alkohol niepełnoletnim ludziom, wskazuje na to fakt, iż młodzi ludzie nie mają problemu z zakupem alkoholu.

Programy profilaktyczne prowadzone w wielu szkołach w całej Polsce pomagają uświadomić młodym ludziom ryzyko związane z alkoholem oraz sprzyjają postawom abstynenckim. Natomiast nie potwierdziła się hipoteza, że sytuacja rodzinna, materialna i szkolna ma wpływ na picie alkoholu przez nastolatków. Ponadto zgromadzony materiał badawczy świadczy o większej poddatności dziewcząt niż chłopców na oddziaływania profilaktyczne, jak również w większym stopniu programy wpływają na umocnienie postaw abstynenckich wśród tych uczniów, którzy nie mieli do tej pory kontaktu z alkoholem, niż w przypadku uczniów po inicjacji alkoholowej.

Również interesujące jest to, iż młodzież pomimo posiadanej wiedzy na temat szkodliwości alkoholu nadal sięga po niego, nie zaprzestała picia. Mimo, że ceni sobie abstynencję, nawet jako styl życia, nacisk ze strony grupy rówieśniczej, jak również ze strony biznesu alkoholowego jest tak duży, iż młodzi ludzie wybierają taką drogę na której obecny jest alkohol.

Jest oczywiste, że nie można zlikwidować obecności alkoholu w naszym życiu, a kłopoty związane z jego nadużywaniem będą występowały. Jednak rozmiary tych problemów mogą być zmniejszane, a przede wszystkim można nauczyć się lepiej sobie z nimi radzić.

Reasumując należy podkreślić, że odpowiedzialność za efektywność oddziaływań profilaktycznych nie spoczywa tylko na jednej grupie społecznej, ale wymaga daleko idącej współpracy wielu grup społecznych: pracowników socjalnych, rodziców, nauczycieli, reprezentantów władz, policji, osób znaczących się w lokalnych społecznościach, środków masowego przekazu i wreszcie samej młodzieży.

Bibliografia

Książki

Arendarska A ., A. Czapczyńska, D. Kalenik-Moch, E. Wierzejska-Łazarewicz, A. Pacewicz, J. Mellibruda.: Drugi Elementarz Czyli Program Siedmiu Kroków. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (dalej: PARPA). Warszawa 1994.

Bodanko A.: Wspomaganie procesu wychowawczego programami profilaktyczno - edukacyjnymi. Impuls. Kraków 1999.

Boros A.: P Callahan.: Co należy wiedzieć o alkoholu i innych środkach odurzających. PARPA. Warszawa 1993.

Cekiera C.: Profilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych. TN KUL. Lublin 1998.

Chlebio-Abed D.: Pierwotna profilaktyka uzależnienia alkoholu. Śląsk. Katowice 2000.

Czekaj K.: K.Gorlach.: M.Leśniak.: Labirynty współczesnego społeczeństwa. Kluczowe problemy społeczne w kształtowaniu pracowników socjalnych. Śląsk. Katowice 1998.

De Robertis Ch.: Metodyka działania w pracy socjalnej. Interart. Warszawa 1996.

Dodziuk A.: Trudna nadzieja. PARPA. Warszawa 1996.

Dubois B.: K. Miley.: Praca socjalna 1, 2. Interart. Warszawa 1996.

Fatyga B.: J. Sierosławski.: A. Zieliński.: P. Zieliński.: Alkohol a młode pokolenie Polaków połowy lat 90- tych. Seria: Alkohol a zdrowie. PARPA. Warszawa 1999.

Falewicz J.K.: ABC problemów alkoholowych. PARPA. Warszawa 1993.

Forward S.: Toksyczni rodzice. PARPA. Warszawa 1994.

Gałązka-Sztajer A.: E. Głowacz.: Czym jest uzależnienie od alkoholu. PARPA. Piekary Śląskie 1998.

Gaś Z.B.: Młodzieżowe programy wsparcia rówieśniczego. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. Warszawa 1995.

Gaś Z.B.: Pomoc psychologiczna młodzieży. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1995.

Gaś Z.B.: Profilaktyka uzależnień. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1993.

Gaś Z.B.: Uzależnienia. Skuteczność programów profilaktycznych. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1994.

Grudziak-Sobczyk E.: Alkohol a polska młodzież. Raport 1992. Seria: Alkohol a zdrowie. Biuro Pełnomocnika Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej ds. Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Warszawa 1992.

Gruszczyński L.: Kwestionariusze w socjologii. Budowa narzędzi do badań surveyowych, Skrypty Uniwersytetu Śląskiego, nr 464, Katowice 1991.

Habart B.: Szkody zdrowotne spowodowane alkoholem. PARPA. Warszawa 1996.

Harris T.A.: W zgodzie z sobą i tobą. PAX. Warszawa 1979.

Jampolsky L.: Leczenie uzależnionego umysłu. PARPA. Warszawa 1994.

Kaleta W.: T. Kulisiewicz.: A. Socha.: Spójrz prawdzie w oczy. PARPA. Warszawa 1994.

Kaźmierczak T.: M. Łuczyńska.: Wprowadzenie do pomocy społecznej. Wybrane zagadnienia. Interart. Warszawa 1998.

Kinney J.: G. Leaton.: Zrozumieć alkohol. PARPA. Warszawa 1996.

Kołakowska-Przełomiec H.: Społeczne uwarunkowania alkoholizowania się nieletnich. Ossolineum. Wrocław 1979.

Kostowski W.: Działanie biologiczne alkoholu etylowego. Warszawa 1991.

Kwaśniewski J.: Praca socjalna. Pomoc społeczna. Śląsk. Katowice 1998.

Marynowicz-Hetka E.: J. Piekarski (red).: Wokół problemów działania społecznego. Interart. Warszawa 1996.

Mellibruda J.: Tajemnice EOTH czyli alkohol i nasze życie. PARPA. Warszawa 1997.

Niesporek A.: Monitoring problemów alkoholowych gmin województwa katowickiego. Materiały I Mikołowskiego Seminarium na temat: Choroba alkoholowa, metody jej leczenia, profilaktyka oraz popularyzacja idei misji ruchu trzeźwościowego. MDK. Mikołów 1997.

Pacewicz A.: Jak pomóc dziecku nie pić. PARPA. Warszawa 1999.

Paner J.L.: Dramaty ludzkiego życia. O zjawiskach patologii społecznej. Książka i Wiedza. Warszawa 1987.

Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych w 1992 roku. Seria: Alkohol a zdrowie. Nr 6. PARPA. Warszawa 1993.

Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych w Polsce w 1997 roku. Seria: Alkohol a zdrowie. Nr 19. PARPA. Warszawa 1998.

Selving D.: D Riley.: Nie piję. PAX. Warszawa 1987.

Sierosławski J.: Spożycie alkoholu i polityka wobec alkoholu w ocenie społecznej. Raport z badań ankietowych. Seria: Alkohol a zdrowie. Nr 6. Biuro Pełnomocnika Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej ds. Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Warszawa 1992.

Siódmy Raport Specjalny dla Kongresu USA. Seria: Alkohol a zdrowie. Nr 5. Biuro Pełnomocnika Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej ds. Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Warszawa 1992.

Skidmore R.A.: M.G. Thackeray.: Wprowadzenie do pracy socjalnej. Interart. Warszawa 1996.

Sobolewska Z.: Odebrane dzieciństwo. IPZiT. PTP. Warszawa 1992.

Steffan E.: Alkoholizm a choroby wewnętrzne. PAX. Warszawa 1985.

Stępień E.: K Wojcieszek.: Alkohol a polska młodzież. Raport 1994. Seria: Alkohol a zdrowie. PARPA. Warszawa 1995.

Strategie rozwiązywania problemów alkoholowych. Seria: Alkohol a zdrowie. PARPA. Warszawa 1993.

Sztandar W.: Poza kontrolą. PARPA. Warszawa 1993.

Sztumski J.: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice 1995.

Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi i inne dokumenty. PARPA. Warszawa 1998.

Wojcieszek K.: NOE. Program profilaktyczny dla dzieci i młodzieży, część I i II. PARPA. Warszawa 1997.

Wojcieszek K.: Czy to twój problem. Poradnik dla gminnych animatorów. PARPA. Warszawa 1996.

Woronowicz B.T.: Alkoholizm jako choroba. PARPA. Warszawa 1993.

Vogler R.E.: W.R. Bartz.: Nastolatki i alkohol. Kiedy nie wystarczy powiedzieć ''nie''. PARPA. Warszawa 1999.

Woydyłło E.: Zgoda na siebie. Psycholog o uzależnieniach. Wyd. Świat Książki. Warszawa 1999.

Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania. Śląsk. Katowice 1998.

ARTYKUŁY

Adamczewska H.: O pracy wychowawczej z dziećmi zagrożonymi alkoholizmem. Wychowanie na co dzień, nr 3, 1997, s. 21-22.

Aranowska E.: Rozpowszechnianie używania alkoholu wśród młodzieży. Problemy alkoholizmu, nr 2, 1996, s. 5-7.

Dudziak A.: Rodzina i środowisko rówieśnicze- wpływ na nadużywanie alkoholu w okresie dorastania. Świat problemów, nr 2, 1997, s. 4-7.

Dziewicki M.: Młodzież wobec alkoholu. Remedium, nr 6, 1998, s. 6-19.

Esmund K.: Młodzież wobec alkoholu i narkotyków. Problemy opiekuńczo - wychowawcze, nr 9, 1995, s. 6-10 (wkładka).

Knap A.: Jak obiektywnie nauczyć o alkoholu i alkoholizmie. Refleksje i porady psychologa. Opieka - wychowanie - terapia, nr 1, 1995, s. 36-39.

Moczuk E.: Alkohol wśród młodzieży szkolnej. Problemy alkoholizmu,

nr 7, 1995, s. 12.

Prajsner M.: Alkohol kradnie wolność. Remedium, nr11, 1999, s. 2.

Prajsner M.: (Nie) wszyscy ludzie kampanii czyli... kto za tym stoi. Remedium, nr 10, 1999, s. 30-32.

Prajsner M.: Postawy Polaków wobec picia alkoholu przez młodzież - w świetle wyników badań Ośrodka Badania Opinii Społecznej. Remedium, nr 11, 1999, s. 6-7.

Prajsner M.: Perspektywy polskiej profilaktyki problemowej. Remedium, nr 11, 1999, wkładka, s.1-12.

Prajsner M.: Impuls. Remedium, nr 10, 1999, s. 28-29.

Raczkowska J.: Nadużywanie alkoholu zagrożeniem rozwoju dzieci i młodzieży. Problemy opiekuńczo - wychowawcze, nr 2, 1994, s. 7.

Sikorski W.: Picie alkoholu przez uczniów. Problemy opiekuńczo-wychowawcze, nr 9, 1995, s. 15-16.

Sochocki M.J.: O odpowiedzialności profilaktyka. Remedium, nr 4, 2000, s.7-8.

Tatarowicz J.: O przekraczaniu nieuchwytnej granicy. Nowa szkoła, nr 5, 1996, s. 32-37.

Tatarowicz J.: Początki drogi alkoholowej w wieku szkolnym. Nowa szkoła, nr 4, 1996, s. 30-35.

Trzaska L.: Profilaktyka dla klasy. Remedium, nr 4, 2000, s. 4-6.

Wojciechowska A.: Dzieci i alkohol. Problemy alkoholizmu, nr 10, 1995, s. 32-37.

Wojcieszek K.: Przyczyny problemów alkoholowych młodzieży. Problemy opiekuńczo - wychowawcze, nr 3, 1995, s. 12-16.

Wojcieszek K.: Raport z ''pola bitwy''. Remedium, nr 3, 1997, s. 20-23.

Wojcieszek K.: Proste pytania. Remedium, nr 6, 2000, s. 8-10.

Wojcieszek K.: Proste pytania. Remedium, nr 7-8, 2000, s. 34-35.

Wojcieszek K.: Proste pytania. Remedium, nr 9, 2000, s. 8-9.

Wojcieszek K.: Proste pytania. Remedium, nr 10, 2000, s. 19-20.

Wojcieszek K.: Inicjacja alkoholowa. Remedium, nr 9, 2000, s. 2-3.

Wojcieszek K.: W poszukiwaniu rozwiązań. Remedium, nr 4, 2000,

s. 2-3.

Wojcieszek L.: Dlaczego kampanie? Świat Problemów, nr 2, 2000,

s. 4-8.

Wojcieszek L.: Wilcze doły. Remedium, nr 6, 2000, s. 2-3.

Wójcik M.: Profilaktyka na szklanym ekranie. Remedium, nr 1, 1997,

s. 2-8.

ANEKS

ALKOHOL KRADNIE WOLNOŚĆ

WPŁYW DZIAŁAŃ PROFILAKTYCZNYCH NA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW ABSTYNENCKICH WŚRÓD MŁODZIEŻY SZKOLNEJ

KWESTIONARIUSZ ANKIETY

Nazywam się Paweł Boczarski. Studiuję w Wyższej Szkole Zarządzania i Nauk Społecznych. W tym roku piszę pracę licencjacką pt. Polska młodzież a alkohol - próba teoretyczno empirycznej analizy zjawiska.

W związku z tym bardzo Cię proszę o wypełnienie tego kwestionariusza, który został opracowany w celu uzyskania odpowiedzi na pytanie dotyczące polskiej młodzieży, a także postaw i opinii młodych ludzi wobec alkoholu.

Ważne jest to, aby Twoje odpowiedzi były zgodne z tym, co naprawdę TY myślisz i czujesz, a nie z tym co Twoim zdaniem chciałabym od Ciebie usłyszeć lub co inni o tym myślą. Twoje odpowiedzi są całkowicie poufne.

Jest to kwestionariusz anonimowy, więc możesz liczyć na całkowitą dyskrecję. Nie będzie zawierał on Twojego imienia i nazwiska, ani też żadnych innych informacji mogących zidentyfikować Ciebie indywidualnie.

Badanie to jest w pełni dobrowolne. Gdybyś miał (a) zastrzeżenia do jakiegokolwiek pytania, pozostaw je po prostu bez odpowiedzi. Jeżeli nie znajdziesz odpowiedzi całkiem trafnej, zaznacz najbardziej przybliżoną.

Mam nadzieję, że kwestionariusz będzie dla Ciebie interesujący.

Z góry dziękuję Ci, za trud związany z wypełnieniem tego kwestionariusza, jak również za udział w badaniu.

Właściwą odpowiedź zaznacz, stawiając w odpowiedniej kratce X, lub wpisz swoją opinię.

• Poniższe pytania dotyczą podstawowych informacji o Tobie i Twojej rodzinie.

1. Płeć

A chłopak B dziewczyna

2. Wiek ( wpisz) ..........................................

3. Jak oceniasz swoje osiągnięcia w nauce?

A bardzo dobrze B dobrze C przeciętnie D słabo

4. Jak oceniasz sytuację materialną swojej rodziny?

A bardzo dobra B dobra C przeciętna D zła

5. Zaznacz wszystkie osoby, z którymi mieszkasz obecnie.

A mama B tata C siostra (ile wpisz).................................................................... D brat ( ilu wpisz)................................................................... E inne osoby (jakie i ile -wpisz)..........................................................

6. Jak najchętniej spędzasz czas wolny ? (wpisz) ................................................................................................... ..................................................................................................... .....................................................................................................

7. Do kogo zwracasz się ze swoimi problemami?

A mama B tata C rodzeństwo D koledzy E nauczyciel F obca osoba G do nikogo H (inne)..........................................................

၉၉. Kolejne pytania dotyczą Twojej wiedzy i opinii na temat problemów alkoholowych.

1. Czy wiesz co określa się mianem ,, napoje alkoholowe"?

A tak B nie C trudno powiedzieć

2. Czy wiesz jakie szkody i zagrożenia powoduje picie alkoholu?

A tak B nie C trudno powiedzieć

3. Czy wiesz czym jest uzależnienie od alkoholu?

A tak B nie C trudno powiedzieć

4. Czy alkohol może być źródłem przyjemności ?

A tak B nie C trudno powiedzieć

5. Czy, aby dobrze się bawić na dyskotece (prywatce) musi być alkohol?

A tak B nie C trudno powiedzieć

6. Czy według Ciebie na Twojej "osiemnastce" każdy powinien wypić toast za twoje zdrowie?

A tak B nie C trudno powiedzieć

III. kolejny dział dotyczy Twoich osobistych kontaktów z alkoholem

1. Czy miałeś (aś) kiedykolwiek kontakt z alkoholem? (jeżeli odpowiedź brzmi "nie" przejdź do pytania 1 w części IV)

A tak B nie

2. Ile lat miałeś (aś) kiedy po raz pierwszy piłeś (aś) alkohol?

Lat............................................. Nie pamiętam

3. Wymień miejsce, gdzie po raz pierwszy miałeś (aś) kontakt z alkoholem.

A dom rodzinny B szkoła C wycieczka szkolna D prywatka (dyskoteka) E inne (jakie - wpisz)...................................................

4. Co Cię skłoniło do picia alkoholu?

A ciekawość (eksperymentowanie) B koledzy (koleżanki) C chęć bycia na luzie D nuda E inne (jakie - wpisz)........................................

5. Po jaki alkohol najczęściej sięgasz?

A piwo B wino C wódka D inne (jakie - wpisz)..............................................

6. Czy kiedykolwiek się upiłeś (aś)?

A TAK B NIE

7. Czy w ciągu minionego roku wypiłeś (aś) tyle alkoholu, że byłeś (aś) pijany (a)?

A nie B raz C 2-3 razy D 4-5 razy E 6-8 razy G co najmniej raz w miesiącu H co najmniej raz w tygodniu

8. Jeżeli piłeś (aś) alkohol, to czy Twoi rodzice wiedzieli o tym?

A TAK i nie mieli nic przeciwko temu B TAK, ale nie aprobowali tego C NIE wiedzieli o tym

9. Czy potrafisz odmówić picia alkoholu?

A TAK B NIE C ZALEŻY OD SYTUACJI

10. Twój ostatni kontakt z alkoholem był?

A w dniu dzisiejszym lub bezpośrednio go poprzedzającym B w zeszłym tygodniu C w zeszłym miesiącu D nie pamiętam

IV. Ta część kwestionariusza dotyczy działań profilaktycznych z jakimi zetknąłeś (aś) się do tej pory.

1. Czy na terenie swojego miasta bądź osiedla zetknąłeś (aś) się z działaniami z zakresu zapobiegania problemom alkoholowym?

A TAK B NIE

2. Wskaż wszystkie działania profilaktyczne z jakimi zetknąłeś (aś) się do tej pory. (za wyjątkiem udziału w programie profilaktycznym realizowanym w szkole).

A radio B telewizja C plakaty, ulotki D kampanie i akcje (festyny) E poradnie i punkty konsultacyjne F inne (jakie - wpisz)...........................................................

3. Czy spotkałeś (aś) się kiedykolwiek z odmową sprzedaży alkoholu?

A TAK B NIE C CZASAMI

4. Czy według Ciebie reklama alkoholu ma wpływ na jego picie przez młodzież?

A TAK B NIE C TRUDNO POWIEDZIEĆ

5. Czy Ty napiłeś (aś) się alkoholu np. piwa pod wpływem reklamy tego trunku?

A TAK B NIE

6. Czy rodzice rozmawiają z Tobą o problemach związanych z piciem alkoholu?

A TAK B NIE C CZASAMI

7. Czy nauczyciele informują Cię o zagrożeniach jakie niesie za sobą alkohol?

A TAK, w sposób wystarczający i ciekawy B TAK, ale w sposób niewystarczający i mało ciekawy C NIE

8. Czy słyszałeś (aś) o kampanii "Alkohol kradnie wolność"?

A TAK B NIE

9. Czy wzbudziła Twoje zainteresowanie? (zaznacz, jeżeli w pytaniu 8 odpowiedziałeś (aś) "tak")

A TAK B NIE

V. Ten dział kwestionariusza dotyczy programów profilaktycznych, jakie realizowane są w polskich szkołach.

1. Czy wiesz co kryje się pod pojęciem "program profilaktyczny" i czemu takie działanie ma służyć?

A TAK B NIE

2. Czy brałeś (aś) kiedykolwiek udział w programie profilaktycznym realizowanym w szkole. (Jeżeli odpowiedź brzmi "TAK" wpisz nazwę programu, a jeżeli "NIE" przejdź do pytania 10 w tej części kwestionariusza)

A TAK ( wpisz jego nazwę) ................................................................. B NIE

3. Kiedy ten program był przeprowadzany?

A w tym roku szkolnym B w zeszłym roku szkolnym C nie pamiętam

4. Czy takie szkolenie, bądź podobne, było organizowane raz, czy było powtarzane?

A jeden raz B dwa razy C więcej niż dwa razy

5. Oceń odbiór programu w zakresie...... wykorzystaj skalę ocen szkolnych od 1(bardzo nisko) do 6 (bardzo wysoko). [ Zaznacz jedną kratkę w każdym wierszu]

1 2 3 4 5 6 atrakcyjność programu przydatność dla Ciebie przydatność dla kolegów sposób prowadzenia ogólna ocena programu

6. Na ile takie szkolenie było pomocne w zakresie......w tym celu również wykorzystaj skalę ocen szkolnych od 1(wcale mi nie pomógł) do 6 (bardzo mi pomógł), [ Zaznacz jedną kratkę w każdym wierszu]

1 2 3 4 5 6 pogłębienia wiedzy o samym sobie wiedzy o alkoholu i jego zagrożeniach i szkodach podejmowania decyzji wzajemnego poznania z innymi umiejętności odmawiania picia alkoholu umiejętności porozumiewania się

7. Niezależnie od tego, czy piłeś (aś) alkohol czy też nie, zaznacz jaki jest obecnie Twój stosunek do alkoholu po udziale w programie profilaktycznym.

A poglądy nie uległy zmianie B poglądy zmieniły się na niekorzyść alkoholu C poglądy zmieniły się na korzyść alkoholu D trudno powiedzieć

8. Czy po udziale w programie sięgasz po alkohol, a jeżeli nie miałeś (aś) kontaktu z alkoholem, to czy program pomógł CI utrwalić postawy abstynenckie? A TAK B NIE 9. Jakie elementy programu najbardziej utkwiły w Twojej pamięci? wypisz ...................................................................................................... ................................................................................................................... ....................................................................................................................

10. Czy według Ciebie działania z zakresu zapobiegania problemom alkoholowym podejmowane wobec młodzieży mogą przyczynić się do tego, że, nie będą oni sięgać po alkohol?

A TAK B NIE C TRUDNO POWIEDZIEĆ

.

Encyklopedia Powszechna, Tom I, Poznań 1995, s. 75

A. Gałązka-Sztajer, E. Głowacz: Czym jest uzależnienie od alkoholu?, Piekary Śląskie 1998, s. 7

J. Kinney, G. Leaton: Zrozumieć alkohol, Warszawa 1996, s. 62-63

A. Gałązka-Sztajer, E. Głowacz: Czym jest uzależnienie od alkoholu?, Piekary Śląskie 1998, s. 8

T.B. Woronowicz: Alkoholizm jako choroba, Warszawa 1995, s. 20

Encyklopedia Powszechna, Tom I, Poznań 1995, s. 77

J. Kinney, G. Leaton: Zrozumieć alkohol, Warszawa 1996, s. 63

Tamże, s. 63

A. Gałązka-Sztajer, E. Głowacz: Czym jest uzależnienie od alkoholu?, Piekary Śląskie 1998 , s. 9

J. Kinney, G. Leaton: Zrozumieć alkohol, Warszawa 1996, s. 63

Tamże, s. 64

K. Czekaj, K. Gorlach, M. Leśniak: Labirynty współczesnego społeczeństwa. Kluczowe problemy społeczne w kształtowaniu pracowników socjalnych, Katowice 1998, s. 99

J.L. Paner: Dramaty ludzkiego życia, Warszawa 1987, s. 79

J. Kinney, G. Leaton: Zrozumieć alkohol, Warszawa 1996, s. 70

A. Gałązka-Sztajer, E. Głowacz: Czym jest uzależnienie od alkoholu?, Piekary Śląskie 1998, s. 18

J. Kinney, G. Leaton: Zrozumieć alkohol, Warszawa 1996, s. 70

A. Gałązka-Sztajer, E. Głowacz: Czym jest uzależnienie od alkoholu, Piekary Śląskie 1998, s. 19

J.L. Paner: Dramaty ludzkiego życia, Warszawa 1987, s. 81

A. Gałązka-Sztajer, E.Głowacz: Czym jest uzależnienie od alkoholu?, Piekary Śląskie 1998r, s. 20

J. Kinney, G. Leaton: Zrozumieć alkohol, Warszawa 1996, s. 71

J. Kinney, G. Leaton: Zrozumieć alkohol, Warszawa 1996, s. 81

J. Kinney, G. Leaton: Zrozumieć alkohol, Warszawa 1996, s. 81

Tamże, s. 82

J. Kinney, G. Leaton: Zrozumieć alkohol, Warszawa 1996, s. 82

K. Czekaj, K. Gorlach, M. Leśniak: Labirynty współczesnego społeczeństwa. Kluczowe problemy w kształtowaniu pracowników socjalnych, Katowice 1998, s. 99

K. Czekaj, K. Gorlach, M. Leśniak: Labirynty współczesnego społeczeństwa. Kluczowe problemy w kształtowanie pracowników socjalnych, Katowice 1998, s. 100

Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych w Polsce w 1997 roku, Warszawa 1998, s. 66

Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych w Polsce w 1997 roku, Warszawa 1998, s. 53

J.L. Paner: Dramaty ludzkiego życia, Warszawa 1987, s. 87

Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych w Polsce w 1997 roku, Warszawa 1998, s. 83

Tamże, s. 86

J. Fiutowski: Obyczaj, nawyk czy choroba, Warszawa 1981, s. 30

J.K. Falewicz: ABC problemów alkoholowych, Warszawa 1993, s. 38

Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych w Polsce w 1997 roku, Warszawa 1998, s. 69

Z.B. Gaś: Pomoc psychologiczna młodzieży, Warszawa 1995, s. 12

J. Kinney, G. Leaton: Zrozumieć alkohol, Warszawa 1996, s. 240

Z.B. Gaś: Pomoc psychologiczna młodzieży, Warszawa 1995, s. 13

R.E. Vogler, W.R. Bartz: Nastolatki i alkohol. Kiedy nie wystarczy powiedzieć "nie"', Warszawa 1999, s. 26

³⁹ A. Dudziak: Rodzina i środowisko rówieśnicze- wpływ na nadużywanie alkoholu w okresie ^. dorastania, Świat problemów, nr 2, 1997, s. 5

J.L. Paner: Dramaty ludzkiego życia, Warszawa 1987, s. 85

R.E. Vogler, W.R. Bartz: Nastolatki i alkohol. Kiedy nie wystarczy powiedzieć "nie", Warszawa 1999, s. 21

Ustawa o Wychowaniu w Trzeźwości i Przeciwdziałaniu Alkoholizmowi, tekst ujednolicony uwzględniający nowelizację z dnia 1 sierpnia 1997 roku , art. 13 ust 1, i art. 45 ust. 1

Profilaktyka i Rozwiązywanie Problemów Alkoholowych w Polsce w 1997 roku, Warszawa 1998, s. 66

B. Prajsner: Co myślimy o reklamie, Remedium, nr 7-8, 2000, s. 10

Ustawa o Wychowaniu w Trzeźwości i Przeciwdziałaniu Alkoholizmowi, tekst ujednolicony uwzględniający nowelizację z dnia 1 sierpnia 1997 roku, art. 15 ust 2 , i art. 43 ust 1

M. Prajsner: Perspektywy polskiej profilaktyki problemowej, Remedium, nr 12, 1999, wkładka, s. 2

H. Kołakowska-Przełomiec: Społeczne uwarunkowania alkoholizowania się nieletnich, Wrocław, 1979, s. 5

D. Chlebio-Abed: Pierwotna profilaktyka uzależnienia alkoholu, Katowice 2000, s. 39

R.E. Vogler, W.R. Bartz: Nastolatki i alkohol. Kiedy nie wystarczy powiedzieć "nie", Warszawa 1999, s. 53

R.E. Vogler, W.R. Bartz: Nastolatki i alkohol. Kiedy nie wystarczy powiedzieć "nie", Warszawa 1999, s. 55

Encyklopedia Powszechna, Tom 11, Poznań 1995, s. 114

Z.B. Gaś: Profilaktyka uzależnień, Warszawa 1993, s. 9

Tamże, s. 12

Z.B. Gaś: Uzależnienia. Skuteczność programów profilaktycznych, Warszawa 1994, s. 13

M. Prajsner: Perspektywy polskiej profilaktyki problemowej, Remedium, nr 11, 1999, s. 6

Z.B. Gaś: Młodzieżowe programy wsparcia rówieśniczego, Warszawa 1995, s. 19

M. Prajsner: Perspektywy polskiej profilaktyki problemowej, Remedium, nr 11, 1999, s. 7

Z.B. Gaś: Profilaktyka uzależnień, Warszawa 1993, s. 15

Z.B. Gaś: Uzależnienia. Skuteczność programów profilaktycznych, Warszawa 1994, s. 16

M. Prajsner: Perspektywy polskiej profilaktyki problemowej, Remedium, nr 11, 1999, s. 6

Z.B. Gaś: Uzależnienia. Skuteczność programów profilaktycznych, Warszawa 1994, s. 64

Z.B. Gaś: Profilaktyka uzależnień, Warszawa 1993, s. 25

Z.B. Gaś: Młodzieżowe programy wsparcia rówieśniczego, Warszawa 1995, s. 29

Z.B. Gaś: Profilaktyka uzależnień, Warszawa 1993, s. 61

Z.B. Gaś: Młodzieżowe programy wsparcia rówieśniczego, Warszawa 1995, s. 33

Z.B. Gaś: Uzależnienia. Skuteczność programów profilaktycznych, Warszawa 1994, s. 68

Z.B. Gaś: Młodzieżowe programy wsparcia rówieśniczego, Warszawa 1995, s. 43

Z.B. Gaś: Młodzieżowe programy wsparcia rówieśniczego, Warszawa 1995, s. 52

Z.B. Gaś: Pomoc psychologiczna młodzieży, Warszawa 1995, s. 53

Z.B. Gaś: Uzależnienia. Skuteczność programów profilaktycznych, Warszawa 1994, s. 26

M. Prajsner: Perspektywy polskiej profilaktyki problemowej, Remedium, nr 11, 1999, wkładka, s. 7

D. Chlebio-Abed: Pierwotna profilaktyka uzależnienia alkoholu, Katowice 2000, s. 127

Ustawa o Wychowaniu w Trzeźwości i Przeciwdziałaniu Alkoholizmowi z 26. X. 1982, tekst ujednolicony uwzględniający nowelizację z dnia 1 sierpnia 1997 roku, art. 4 ust. 1 i 2

A. Niesporek, B. Klimiński: Monitoring problemów alkoholowych gminy Olkusz. Raport. Katowice 1998

Sprawozdanie z realizacji Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych dla Gminy Olkusz za rok 1999.

J. Sztumski: Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1995, s. 19

Tamże, s. 38

J. Sztumski: Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1995, s. 42

79 Tamże, s. 43

J. Sztumski: Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1995, s. 49

L. Gruszczyński: Kwestionariusze w socjologii. Budowa narzędzi do badań surveyowch, Katowice1991, s. 12

1

6

---