Pradzieje Europy Środkowej, część 2

Epoka kamienia

wiodący element poznawczy: źródła archeologiczne (przyrodnicze na 2-gim planie, antropologiczne niemal tracą znaczenie

kultura archeologiczna- zbiór wytworów kultury materialnej, określonych w czasie i przestrzeni o cechach dystynktywnych; dzieli się na grupy kulturowe przemysły

PALEOLIT sukcesywnie ustępuje lodowiec, glacjały, interglacjały

etapy (wynikające ze zmienności przyrodniczej, zwł. klimatycznej)

-górny

-środkowy

-dolny

-schyłkowy

pomiędzy tymi etapami zachodzi doskonalenie się kultury archeologicznej

z uwagi na zmiany klimatyczne i zmiany kulturalne człowieka oraz na źródła archeologiczne różnią się te etapy w Europie i w Afryce

cecha kulturowa: powtarzalność zachowań

Paleolit: dolny:

1. krzemień- szczególna materia, narzędzia odłupkowe (pozostałości krzemienne znajdowane są w Europie, możliwe, że część została przyniesiona przez lodowiec)

2. poza terenem Europy:

• najstarsze narzędzia otoczakowe (pięściaki) w kulturze abwilskiej

• kultura aszelska- przełom neandertalczyka i homo sapiens, tereny Afryki, być może teren Bliskiego Wschodu, południe dzisiejszej Francji

Człowiek w Azji inaczej wykonywał narzędzia, ale były to także narzędzia kamienne, jest to tak zwany zinantropus (człowiek pekiński) i jego występowanie jest zjawiskiem konwergentnym do pojawienia się człowieka w Europie.

Materiały na terenie Europy wskazują na szybkie różnicowanie się ludności (człowiek z Cro Magnan)- pięściaki wykonywane asymetrycznie, niechlujnie; odłupki wykorzystywane do tworzenia innych narzędzi

Krąg kulturowy lewaluaski (schyłek neandertalczyka, początek homo sapiens), obok narzędzi pięściakowych, na bazie odłupków tworzy się kolejne narzędzia, doskonali je, dąży do symetrii, retuszuje), penetracja do łuku ?, osadnicza

Techniki Mustierskie, penetracja osadnicza przesówaie ku północy w Europie, w Polsce najwcześniej ziemie śląskie, kultura liściakowata

Górny/ schyłkowy paleolit: zmniejszanie narzędzi krzemiennych, duży retusz, różne gatunki krzemienia (różne barwy)

Strefa ostrzy- liściakowatych: śr-zach Europa, Bliski Wschód, Afryka pół i pół-wsch różne ugrupowania kulturowe

Górny paleolit: ostrze trzoneczkowate, pierwszy łuk (40,30 tys pne), pojawia się plastyka figularna (zaczynają przekazywać informacje o swojej wierze, pierwsze wytwory z kości

Schyłkowy paleolit, być może mezolit (nowa jakość kulturowa):

• zjawisko mikrolityzacji mikrolity to narzędzia wykonywane na odłupkach, niewielkie; dostrzegana też w Azji u zinantropa

• geometryzacja

Proces akulturacji- różny.

Paleolit/mezolit- neandertalczyk, cmentarzysko, świadczy o:

• stabilizacji osadniczej wokół jednego miejsca

• chowanie zmarłych

Bliski Wschód zaczyna iść w innym kierunku rozwoju, mezolit jest tutaj najmniej dostrzegalny:

• geometryzacja

• mikrolityzacja (najmniejsza)

• szybki proces osuszania

• zmiana oblicza kulturowego

Paleolit/mezolit różnicowanie przestrzenne

MEZOLIT

1. Odkrywanie znamion religii: krzemienne i kościane kształty znajdowane są w szczególnych miejscach lub ułożone w szczególny sposób.

2. Rysunki zwierząt na narzędziach kościanych, sceny z polowań- dokumentowanie lub religia

3. Sztuka figularna: bursztyn, kamień, drewno (narządy rodne, multifikacja cech kultury materialnej

4. Jaskinie z udokumentowanymi rysunkami: Francja (Lascaux), Turkiestan, Bliski Wschód. Świadczą o powtarzalności zachowań religijnych: człowiek przebiera się za zwierzę, bierze udział w rytualnych tańcach. Wszędzie są podobne sceny zwierząt i człowieka ze zwierzątami.

Problem `Wenus' z Willendorf:

• interpretacje: biologiczna, seksualna, kult matki, ojca etc., problem interpretacji pozostaje nierozwiązany- nie znamy kodu myślowego dawnego człowieka

• na pewno jest to zmultifikowanie wyobrażeń religijnych

• strefa przedalpejska, dzisiejsza Francja, Hiszpania, Egipt

Zachodnia Europa- większa stabilizacja ok. 10 tys. pne., stagnacja kulturowa.

Teren między Morzem Czerwonym a Śródziemnomorskim, Bliski Wschód i Północna Afryka zmienność, dynamiczny rozwój

Schyłkowy mezolit/neolit, ok. XII- VI tys pne:

1. Przyspieszenie dynamiki zmian kulturowych

2. Jakieś istotne wydarzenie klimatyczne: osuszanie

3. Konieczność szukania miejsc osadniczych na przełomie terenów wilgotnych i suchych

4. Na Bliskim Wschodzie najsilniej społeczność zaczyna `schodzić' w pradoliny, co powoduje stabilność osadniczą (dobór siedliska)

5. Potem słabiej widoczne w Afryce i terenie Europy

6. Zjawisko antropochorii:

• człowiek `kręci się' na małym obszarze, co wpływa na zmianę środowiska przyrodniczego wokół niego

• powstają trawy zbożopodobne (pszenica i jęczmień), najszybciej w strefie Bliskowschodniej

• człowiek tworzy nowe narzędzi krzemienne, np. sierp

• następuje wytworzenie się pewnej strefy kulturowej (podobne strefy powstają w Ameryce Pd. i Azji)

• wzorzec zachowania gospodarczego upowszechnia się na pozostałe tereny: Morze Kaspijskie, Europa i Afryka

Kultura Jerycho i kultura Matufijska

społeczności przyspieszające ten rozwój, `rewolucja' neolityczna- rolnicza

upowszechnianie się na pozostałe obszary:

I kierunek: Tel Hamsuna, Jarmo, Anau

II kierunek: Anatolia, Bałkany: Sesklo, Karanowa, Bodroggkereqstsrcka (kultura wstęgowa)

III kierunek: Bliski Wschód, wybrzeża Afryki, półwysep Peloponeski, Europa (kultura Fayum)

Człowiek zaczyna zajmować się `rolnictwem': Bliski Wschód (XIItys pne) Europa (VItys pne)

REWOLUCJA NEOLITYCZNA:

• nowe narzędzie pracy: sierp

• ustabilizowane miejsca zamieszkania- budynki z osuszanej gliny

• inne konstrukcje osad

• różne sposoby zabezpieczeń wokół domów mieszkalnych

• pojawienie się `budynków halowych'- wspólnota rodowa lub wielka rodzina

• ustabilizowana gospodarka (ekstensywna)- radła

• początki `handlu'- wymiany surowców (krzemienia) na odległość 600- 700 km!

NEOLIT

Specyfika zmian kulturowych na globie wymaga skupienia się tylko na Europie Środkowej.

Wzorcowy, najbardziej dynamiczny obszar zmian kulturowych: Europa Środkowa (wyjątkowy obszar w skali świata)

Proces przenikania wzorców kulturowych w Europie:

• Pół. Afryka

• Półwysep Iberyjski

• i inne

Kultury wstęgowe (gł. inspiracje Bliskowschodnie, neolit)

Kultury miejscowe (mezolityczne)

na ich styku pojawia się problem akulturacji i wykształcenia się tym samym nowej jakości kulturowej

Bałkany, Kotlina Karpacka, Niż Środkowoeuropejski - wiodący obszar zmian

Neolityzacja:

• ustabilizowane osadnictwo

• wciąż gospodarka ekstensywna

• osadnictwo rolnicze, hów zwierząt (nie hodowla, hów to znaczy na potrzeby własne)

• wspólnoty rodowe (wielkie rodziny)- trapezopodobne budynki

Eneolityzacja (halkolit): pojawia się nowy surowiec, miedź dołącza do kamienia, z punktu widzenia kulturowego jest to pewna nowość, ale nie ma ogromnego znaczenia (początkowo używana jako detal stroju, element ozdobny)

Neolit ceramiczny i neolit bezceramiczny- skala zróżnicowania naczyń jest drugą sferą kultury duchowej, kulturowej, są odmienne wątki zdobnicze, które świadczą o odmienności kulturowej.

Kujawy- osada neolityczna.

Różnicowanie społeczne = różnicowanie religijne, relatywnie wysoki poziom kultury duchowej

Kultura wstęgowa osobne chowanie ludzi (nie palenie), na prawym lub lewym boku, pozycja jakby śpiącego, różnie wyposażone (bogate i ubogie), tworzenie cmentarzysk w Niżu Środkowoeuropejskim

Miedź:

-element ozdobny- kwestia prestiżu społ.

-sprowadzana (Zach. Ukraina, Siedmiogród do Polski), efekt dalekosiężnej wymiany handlowej

Budynki halowe, etc., ale rozpoczyna się proces różnicowania- wskazuje na to pochówek- czasem bogaty, a czasem ubogi

Komponenty kulturowe szybko się różnicują.

Środkowy okres neolitu: stabilizacja kulturowa:

-społ. alochtoniczne (przychodzące)

-społ. autochtoniczne (miejscowe)

3500 r pne. -fenomen kulturowy:

• kultura pucharów lejkowatych

• efekt spotkania się społ idącej z północy

• trapezowate budynki

• kult zwierząt (domestyfikacja- udomowienie zwierząt)

• zjawisko megalityzacji

• tworzy się coś nowego (inne naczynia- kształt, sposób wykonania; topory bojowe; nowe narzędzia; wiosła)

Idea megalityczna: budowa obiektów kamiennych, grób pod kamieniem (menhir- kamień pod którym jest grób)- ogromne, kilkumetrowe lub groby trapezowate do 120m (kilka, kilkanaście osób), birytualizm- chowanie zmarłych w różnych postaciach.

Problem wymiany: społeczeństwo zaczyna prowadzić wymianę, narastający proces wędrowania społeczności.

2500 pne. eneolit subproblem kulturowy:

• pojawienie się kultury amfor kulistych

• w rejonie niżu środkowopolskiego- gł. w rejonie Noteci rozchodzi się w stronę Skandynawii i południowo- wschodnim

• jest to połączenie dwóch wcześniejszych kultur

• grobowce korytarzowe (kilka, kilkanaście pochówków, ale nie spalani, w pozycji z podkurczonymi nogami), groby rodzinne- segregacja społ.

• nowe zjawisko odejścia od wspólnot rodowych, formowanie się rodzin

• specjalizacja zajęć (np. kultura złocka- surowce kopalniane, gł źródło zajęć)

• specjalizacja howu, być może też hodowli zwierząt

2500- 1800 pne.

• pojawienie się kultury ceramiki sznurkowej wszędzie, na całym obszarze, niemal ten sam ujednolicenie kulturowe

• styk społeczności: pojawienie się po raz pierwszy indoeuropejczyków= nowy etap rozwoju społecznego

Źródła językowe:

1. indoeuropejskie

2. społ. staroeuropejskie (dotychczas), nazwy: ligerowie, Iberowie, Wenetowie (?) + szereg nazw miejscowych (być może piktowie i bryowie)

ENEOLIT/BRĄZ

1. Źródła archeologiczne i językowe (dopiero ok. 5 w pne pojawią się pisane)

2. Pojawiają się konkretne podmioty z punktu widzenia nazewnictwa plemion: Italikowie, Protosłowianie etc.

3. Inne tempo rozwoju kulturalnego:

• decyduje o tym otoczenie, kontakt

• najbardziej dynamiczne społ. celtyckie

+pojawia się obrządek pogrzebowy

+pochówki zwierząt przy ludziach (wyrażenie domestyfikacji zwierząt)

+obrządek taki sam na rozległych terenach

+problem wartości kulturowej, zamożności społ.

+nowa społeczność, pierwsi indoeuropejczycy, kultura ceramiczno-sznurowa (daleko idące ujednolicenie kulturowe)

+nowe formy pochówku (w pozycji w której zmarł)

Koniec rewolucji neolitycznej (miała 2 etapy: do kultury ceramiki- sznurowej; epoka ceramiki- sznurowej)

Strefa Wschodniej Europy

tajemnicza, nie wiadomo co się tam działo w czasie wielkiego potopu

między Morzem Kaspijskim a Morzem Czarnym

u schyłku neolitu formuje się nowa formuła kulturowa, nadgania

pochówek: formy niszowe (komory grobowe)

rozwinie się w epoce brązu

EPOKA KAMIENIA/BRĄZU

+groby zbiorowe, jakby wojenne stan niepokoju ogrania szerokie połacie Europy

+przygotowanie do kultury brązowej czas gwałtownych zmian

wydarzenia inicjujące pojawienie się epoki brązu (2 tys.- 700 pne) Niż Europejski, grunt ekonomiczny:

• wpływy bliskowschodnie (zmiany na terenie Anatolii- wydobywanie surowców, pojawienie się brązu)

• strefa zachodnioeuropejska istotne znaczenie z punktu widzenia surowcowego

• tereny Siedmiogrodu

• Skandynawia- nieco później

grunt podmiotowy: społ. przenikające z południa

Społeczność wczenocywilizacyjna to społeczność która na 3 podstawowych płaszczyznach (ekonomii, wojskowości i kultury) wytwarza powtarzające się wzorce. W pojęciu wczesnej cywilizacji nie wymagane jest pismo, bo mogło występować, ale nie jest udokumentowane)

6

---