Ad. 13 i 18
PARLAMENTY KRAJÓW EROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ
(Antoszewski, Herbut, Demokracje Europy Środkowo-Wschodniej, rozdz. 3)
Korzenie parlamentaryzmu środkowoeuropejskiego
najstarsze parlamenty:
Polska - schyłek XV w. (wg statutów nieszawsko - bikameralny sejm)
Węgry - XIII w. - sejm szlachecki; od 1462r. - posiadał swoje kompetencje
parlamenty dwuizbowe:
Rosja
1905r. - Duma Państwowa i Rada Państwa
niedemokr. ordynacja wyb. oparta na systemie kurialnym
1917r. - likwidacja obu izb i powstawnie I w EŚW socjalistycznej legislatywy
Polska
1919-22 - jednoizbowy sejm ustawodawczy
Po 1922 Zgromadzenie Narodowe - Sejm (444) i Senat (111); demokr, wyb. do 1928, potem ograniczenie uprawnień parl. i usuwanie opozycji
1935 - Konstytucja kwietniowa - 208 posłów i 96 senatorów; ograniczenie demokratyczności elekcji
Czechosłowacja
Sejm (300), Senat (150)
demokr. wyb.
Rumunia
Izba poselska wybierana w nie pełni demokr. wyb.
Częściowo mianowany Senat (18%)
Węgry
Izba wyższa - 40% z nominacji
Izba niższa - z wyborów powsz., nie w pełni demokr.
parlamenty jednoizbowe
Bułgaria
1879 - Zgromadzeni Narodowe
Początkowo ordynacja kurialna, potem w pełni demokr. (do 1934)
Litwa
1920-26 - jednoizbowy Sejm
Później jego działalność została zawieszona
Łotwa
1920-36 - jednoizbowy Sejm
Jugosławia
1920 - Skupsztina (Zgromadzenie)
1928 - parlament kolejnej kadencji rozwiązany przez monarchę; proces odchodzenia od rozwiązań demokr.
1931 - nowa konstytucja - utworzenie 2-izbowego parlamentu:
Izba niższa - Skupsztina
Izba wyższa - Senat, 50% z nominacji królewskiej
Estonia
Od 1920 - jednoizbowy parlament - Riigikogu
1936 - przekształcenie w parlament 2-izbowy:
Izba wyższa - mi.in. delegaci izb zawodowych, nominaci prezydenta i wiryliści (biskupi, prezes banku narodowego, rektorzy)
powstanie parlamentów socjalistycznych w ZSRR i bloku wschodnim
działały w warunkach hegem. pozycji partii komun.
ciała fasadowe
zgodnie z soch. doktryną prawną - formalna rola najwyższego organu władzy państwowej i sprawowanej przez lud pracujący miast i wsi
praktycznie → zasiadali w nich przedstawiciele partii komun.:
jako reprezentacji jedynej zorg. siły polit. (Alb., Jug., rum., Węgry, ZSRR)
jako liderzy bloku partii satelickich (Buł., Czechosłowacja, PL)
ZSRR
1924 - Centralny Komitet Wykonawczy ZSRR
→1936 - Rada Najwyższa ZSRR - składał się:
Rada Związkowa - reprezentacja interesów ogółu mieszkańców ZSRR
Rada Narodowości - przedstawicielstwo tworzące federację: republik związkowych, autonomicznych, obwodów autonom. i okręgów narodowościowych
Wg Konstytucji z 1977 - obie izby: 750 deputowanych, 4-letnia kadencja
Czechosłowacja
Po 1969 - dwuizbowe Zgromadzenie Federalne, 5-letnia kadencja
Rada Narodowości - interesy czeskie i słowackie, po 75 z każdej republiki
Izba ludowa - 200 posłów
Jugosławia
Lata 60. - parlament 5-izbowy; kadencja 4 lata, co 2 lata odnowienie 50% składu:
Rada Związkowa - wszystkie grupy społ.
Rada Gospodarcza
Rada ds. Oświaty i Kultury
Rada ds. Socjalnych i Zdrowia
Rada Organizacyjno-Polityczna
Lata 80.:
Rada Związkowa - 220 deputowanych - wybierana przez skupsztiny gminne,
+ reprezentowała interesy; społ., ekonom., lokalne
Rada Republik - 88 członków - interesy poszcz. jednostek teryt., tworzących jugosł. federację
Parlamenty jednoizbowe
Alb. - Zgromadzenie Ludowe - 250 czł., 4-letnia kadencja
Buł. - Zgromadzenie Ludowe - 400 czł., 5-letnia kadencja
PL - Sejm - 460 posłów, 4 lata
Rum. - Wlk. Zgromadzenie Narodowe - 369, 5 lat
Węgry - Zgromadzenie Krajowe - 352 czł., 5 lat
Struktura parlamentów
proces przekształcenia parlamentów
zmiana sposobu powoływania (na wolne, rywalizacyjne wyb.)
zmiana struktury
wybór m.:
unikameralizmem i bikameralizmem
wzjam. relacjami m. obiema izbami
ich wielkością
długością kadencji
parlamenty 2-izbowe
Bośnia i Hercegowina
Czechy (od 1996)
PL
Rosja
Rum.
Słowenia
Chorwacja - do 2001
Serbia i Czarnogóra - do 2003
przyczyny wyboru bikameralizmu
tradycja polit. reprezentowana np. przez akty konstytucyjne obowiąz. w okresie, kiedy dane państwo było suwerenne (PL, Rum.)
nawiązanie do doświadczeń polit. państwa socjalist. w tym ich wymiarze, kt. być może zostały uznane za pozytywne (Ser. i Czarno., Ros., Boś. i Herc.)
kształtowany na nowo federalny char. państwa, w ramach kt. 2 izba parl. miała reprezentować interesy jednostek teryt., tworzących nową federację (j.w.)
charakter ustaleń, 2 izba mogła być gwarancją procesu demokratyzacji (PL)
strategie aktorów polit. tworzących nową konstytucję i chcących np. poprzez stworzenie 2 izby zapewnić sobie większe pole manewru i wpływy na nowo utworzonych konstytucyjnych organach władzy państwowej (Czechy)
wielkość kraju - bikameralizm w dużych krajach: PL, Ros., Rum.
ale też w małych jak; Czechy i Słowenia
a na „dużej” Ukrainie jednoizbowa Rada Najwyższa
3 modele bikameralizmu:
Silnie asymetryczny - Słowenia
Rada Państwa ma char. konsultacyjny wobec izby niższej
- jedynie formalnie równoprawny status wobec Zgromadzenia Państwowego
- sposób wybory oparty na zasadzie delegacji reprezentantów róż. środowisk społ., a nie powszechne wybory
Umiarkowanie symetryczny - PL, Czechy, Ros.
Czechy
- kadencja senatu jest niezależna od kadencji Izby Poselskiej, a ponadto Senat może samodzielnie ---- ------- przyjmować ustawy niecierpiące zwłoki, jeśli IP została rozwiązana
Rosja
- odrzucenie veta ust. Prezydenta wymaga zgody obu izb
- komisja mediacyjna - jeśli obie izby uchwalą ustawę w odmiennym brzmieniu
izby wyższe
- słabsza pozycja
- aktywni uczestnicy procesu ustawodawczego
symetryczny - Rum.
tożsame kompetencje Izby Deputowanych i Senatu
rząd musi uzyskać poparcie obu izb
Relacje m. wł. ustawodawczą a wykonawczą - prezydencjalizm/semiprezydencjalizm czy parlamentaryzm
Alb., Czechy, Est., Łot., Mołdowa, Węgry - parlamenty wybierają głowę państwa
PL, Ros., Ukr. - do odrzucenia prezydenckiego veta ust. Wymagana jest w Sejmie większość wyższa niż bezwgl. (3/5 - PL, 2/3 - Ros., Ukr.)
Ros., Rum. - zgoda obu izb
zazwyczaj jedyny organ ustaw. - wyjątki:
Ros., Rum., Ukr. - prezydent może wydawać dekrety
Chor., Est., PL, Słowenia - tylko gdy parlament nie może pełnić swoich f-cji
ściśle określ. możliwość prezydenta co do rozwiązywania Sejmu
modele reżimu politycznego
prezydencjalizm : Ros., Ukr.
semiprezydencjalizm: Rum.
parlamentaryzm z silnie wzmocnioną pozycją prezydenta: PL, Chor.
parl. z umiarkowanie wzmocnioną pozycja prezydenta: Słowenia, Est., Buł., Lit., Macedonia, Słowacja, Łot.
klasyczny parlamentaryzm - Alb., Czechy, Mołdowa, Węgry
przebieg transformacji jest wypadkową:
charakteru systemu part.
tempa i kierunku przekształceń w strukturze społ.
ewolucji kultury polit.
zmian strategii i zachowań indywidualnych aktorów polit.
stanu otoczenia polit. np. kondycji gosp., sytuacji międzynarod.
relacje parlament gabinet ↔ gabinet - siła parlamentu:
silny- Łotwa
średnio - Czech, Slowenia
wzgl. słaby - PL, Macedonia
słaby bądź b. słaby - Węgry, Lit., Buł., Rum., Ros., Chor., Ukr., Mołd., Słowacja
PARLAMENTY TRANSFORMATYWNE - takie, kt. potrafią efektywnie wpływać na działania rządu i zmieniać jego politykę
w latach 90. - PL
2000r. - Macedonia
Funkcjonowanie parlamentów
typologia wg perspektywy realizowanych f-cji
normatywna:
kreacyjna
ustawodawcza
kontrolna
wg Packenhama
legitymizacyjna
LEGITYMIZACJA UKRYTA - przeprowadzanie debaty nad podst. zagadnieniami polityki państwa
LEGITYMIZACJA JAWNA - wyrażana poprzez udzielanie aprobaty dla działań in. podmiotów polityki, przede wszystkim rządu
pełnienie roli tzw. ZAWORU BEZPIECZEŃSTWA - ujawnianie i regulowanie przebiegu konfliktów pom. in. podmiotami polityki
socjalizacyjno-rekrutatywna - proces rekrutacji liderów poli., ich treningu polit., socjalizacji
decyzyjna - proces legislacyjny, rozwiązywanie problemów, artykulacja interesów grupowych, rozwiąz. konfliktów międzygrup., mianowanie na najwyższe urzędy w państwie, sprawowanie kontroli nad administracją
utrudnienia w realizowaniu f-cji:
legit.
słabość legit. Parlamentów i zasiadających w nich partii polit.
słabe zakorzenienie funkcjonowania w parlamentach partii polit. w strukturze swoich krajów
decyzyjnej
„nienauczone” mechanizmów demokracji przedstawicielskiej społeczeństwa szukały in., pozaparlamentarnych form artykulacji własnych interesów i ekspresji polit.
stosunek obywateli do legislatyw krajowych
socjal.-rekrut.
niestabilność kształtujących się systemów partyjnych
1
murek®