BUDOWA I FUNKCJE TKANKI KOSTNEJ
Przez szereg lat układ szkieletowy (kościec) stanowiący średnio 15 - 20% masy ciała traktowany był raczej drugorzędnie; jego rolę sprowadzano do mechanicznej podpory dla mięśni i ochrony narządów wewnętrznych. Stosunkowo niedawno zainteresowano się znaczeniem tkanki kostnej w procesach przemiany materii. Zwrócono również uwagę na duże zróżnicowanie kości pod względem budowy i czynności.
Z pewnym uproszczeniem można przyjąć, że istnieją dwa zasadnicze rodzaje kości, mianowicie kość zbita i gąbczasta.
Kość zbita jest kością twardą, tworzącą warstwę zewnętrzną kości czyli korę. W normalnych warunkach zbudowane z niej są trzony kości długich (udowa, piszczelowa, ramienna itd.) oraz powierzchnia niektórych innych kości np. czaszki. Struktura takiej kości stanowi o jej odporności mechanicznej przy stosunkowo niewielkim udziale w procesach przemiany materii.
Kość gąbczasta zwana również beleczkową różni się zasadniczo od poprzedniej. Ma znacznie mniejszy ciężar właściwy i regularnie ułożony system delikatnych, elastycznych połączeń przypominających sieć, nazwanych beleczkami. Sposób ich ułożenia pozwala na równomierny rozkład sił działających na kości i odciążenie części szkieletu. Kość gąbczasta jest bardzo aktywna metabolicznie co wiąże się m.in. z wbudowywaniem lub uwalnianiem dużych ilości wapnia. Proces osteoporozy dotyczy głównie tego typu kości.
W każdej kości niezależnie od jej rodzaju można wyróżnić trzy podstawowe elementy: szkielet nieorganiczny, włókna kolagenowe oraz komórki kostne.
Szkielet nieorganiczny stanowi średnio 70% całej kości a podstawowym budulcem są tu związki wapnia i fosforu. Występują one w postaci uwodnionych kryształów nazywanych hydroksy-apatytami. Niedobór wapnia w znacznym stopniu upośledza tworzenie się tych związków, zaburzając strukturę beleczek kostnych co prowadzi do osteoporozy.
Włókna kolagenowe stanowią prawie 30% kości a tworzy je specjalne białko o wydłużonej cząsteczce przypominające warkocz czyli kolagen. Nadaje on kości elastyczność i w większości przypadków osteoporozy nie jest uszkodzony.
Komórki kostne podobnie jak kolagen pochodzą z tkanki łącznej a stanowią 1 -2% całej kości. Wyróżniamy ich dwa typy: osteoklasty i osteoblasty.
Osteoklast to inaczej komórka kościogubna. Jej najważniejszą funkcją jest trawienie składników kości i tworzenie w niej jamek wypełnianych stopniowo nową tkanką.
Osteoblast to komórka kościotwórcza, która dzięki dużej własnej aktywności produkuje kolagen i osteoid czyli macierz kostną. Steruje czynnością osteoklasta i odpowiada na pobudzenie z zewnątrz przez szereg hormonów.
Po okresie dużej aktywności przechodzi zwykle w stadium "spoczynkowe" i wówczas określany jest mianem dojrzałej komórki kostnej czyli osteocytu.
Tkanka kostna ma tą ciekawą właściwość, że proces jej przebudowy tzn. tworzenie nowej kości i usuwanie starej są w dynamicznej równowadze. W normalnych warunkach zjawisku ubytku masy kostnej ( tworzenie jamki w kości trwa średnio 17 dni) towarzyszy jej wypełnianie, trwające jednak znacznie dłużej (około 170 dni). W przebiegu chorób kości, w tym w osteoporozie, tworzenie nowej kości znacznie się wydłuża co z upływem czasu prowadzi nieuchronnie do ujemnego bilansu kostnego.
Warto sobie uświadomić, że masa tkanki kostnej zmienia się wraz z wiekiem. Ilość jej zwiększa się stopniowo w ciągu pierwszych 20 lat życia osiągając maksimum około 30 - 35 roku życia. Mówimy wówczas o tzw. szczytowej masie kostnej. Stanowi ona ważny punkt odniesienia w badaniach gęstości kości (densytometria). Przez następne 10 - 15 lat życia gęstość tkanki kostnej niewiele się zmienia ale już po 45 roku życia zaczyna przeważać kościo-gubienie. Na szczęście ogólna struktura szkieletu i zdolność odbudowy kości po urazach są zachowane.
CO MA WPŁYW NA MASĘ KOSTNĄ?
Istnieje wiele czynników, od których zależy ostateczny skład kości i ich odporność na zużycie. Oto najważniejsze z nich.
pierwiastki mineralne - wapń, magnez, fosfor, cynk
normalna dieta z właściwą podażą białka zwierzęcego i produktów nabiałowych dostarcza wystarczającą ilość wyżej wymienionych mikroelementów w większości przypadków. Cynk chociaż nie bierze bezpośrednio udziału w budowie kości odgrywa istotną rolę w wydzielaniu niektórych czynników wzrostowych dla kości.
hormony
wśród nich należy wymienić hormony płciowe żeńskie (estrogeny) i męskie (androgeny),które zapobiegają utracie wapnia z kości, aktywną formę witaminy D-3, nasilającą wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego i nerek, hormon wzrostu, hormony tarczycy (tyroksyna, trójjodotyronia, kalcytonina - ta ostatnia obniża poziom wapnia we krwi) oraz parathormon pochodzący z przytarczyc, który współdziałając z wyżej wymienionymi znamiennie podwyższa poziom wapnia we krwi.
Wszystkie te substancje biologicznie czynne gdy są wydzielane w prawidłowym zakresie stężeń, utrzymują właściwą gęstość tkanki kostnej.
Kortyzol - hormon pochodzący z nadnerczy oraz hormony tarczycy w stanach ich nadmiernego wydzielania mogą być przyczyną nasilonej osteoporozy.
czynniki genetyczne
każdy człowiek ma indywidualnie zaprogramowaną gęstość tkanki kostnej, szczytową masę kostną oraz tempo jej ubytku z wiekiem. Genetycznie uwarunkowana jest również liczba miejsc wiążących hormony na powierzchni kości oraz typ kolagenu.
czynniki środowiskowe
należy tu uwzględnić rodzaj spożywanych posiłków, aktywność fizyczną, rodzaj wykonywanej pracy, stosowane używki (kawa, alkohol, coca-cola).
czynniki rasowe
wiadomo, że mieszkańcy Ziemi rasy białej i żółtej są bardziej podatni na osteoporozę niż osoby rasy czarnej. Związane to jest z inną geometrią kości w obrębie miednicy.
współistniejące choroby
zaburzenia przemiany materii w tkance kostnej ujawniają się w przebiegu wielu stanów chorobowych, najważniejsze z nich to: nadczynność tarczycy, nadczynność i niedoczynność kory nadnerczy, nadczynność przytarczyc, cukrzyca, zaburzenia czynności gruczołów płciowych oraz przewlekłe choroby nerek, wątroby i przewodu pokarmowego.
przewlekłe stosowanie leków
hormony sterydowe pochodne kortyzolu, duże dawki tyroksyny (hormon tarczycy), silnie działające leki moczopędne (furosemid), niektóre środki wpływające na krzepliwość krwi (heparyna).