40

K

S

. K

AZIMIERZ

D

OLA

K

S

. K

AZIMIERZ

D

OLA

KRZESZÓW CYSTERSKI –

KRZESZÓW BENEDYKTYÑSKI (1242-1946)*

Zakon cysterski cieszy siê w Polsce od oko³o 20 lat nies³ab-

n¹cym zainteresowaniem. Uniwersytet Adama Mickiewicza

w Poznaniu jest g³ównym oœrodkiem badañ nad dziejami tego

zakonu w Polsce. Przy tamtejszym Instytucie Historii powsta³

zespó³ do badañ nad histori¹ i kultur¹ cystersów w Polsce –

g³ówny organizator co kilka lat odbywanych ogólnopolskich

sesji naukowych (B³a¿ejowo k. Poznania 1985, Gniezno 1987,

Poznañ 1993, Mogi³a 1998, Koronowo 2000, Pelplin 2001)

1

.

Mimo opublikowania materia³ów z tych spotkañ oraz wyda-

nia w 1999 r. Monasticon Cisterciense Poloniae z okazji 900.

rocznicy za³o¿enia zakonu (rok 1098)

2

– edycji, która jest feno-

menem na skalê europejsk¹, stwierdza siê, ¿e „ci¹gle istnieje

potrzeba pog³êbionych studiów nad cystersami”

3

.

1

Zob. A. M. W

YRWA

. Sesja naukowa z okazji 725. rocznicy powstania opac-

twa cysterskiego w Pelplinie pt. Kulturotwórcza rola cystersów w Kociewie.

„Nasza Przesz³oœæ” 97:2002 s. 381 n.

2

Monasticon Cisterciense Poloniae. T. I-II. Red. A. M. W

YRWA

, J. S

TRZELCZYK

,

K. K

ACZMAREK

. Poznañ 1999 – w tym opracowanie: H. D

ZIURLA

. Krzeszów. T. II

s. 164-188.

3

W

YRWA

, jw. 382.

P

ERSPECTIVA

Legnickie Studia

Teologiczno-Historyczne

Rok I 2002 Nr 1

*

Wyk³ad wyg³oszony podczas sympozjum, jakie odby³o siê w dniu 2 czerw-

ca 2002 r. w Krzeszowie.

41

Krzeszów cysterski – Krzeszów benedyktyñski (1242-1946)

I. BENEDYKTYÑSKIE POCZ¥TKI

Krzeszów doczeka³ siê w ostatnich latach kilku dobrych

opracowañ, tak ca³oœciowych syntez, jak i artyku³ów proble-

mowych

4

. Pocz¹tki klasztoru w Krzeszowie s¹ benedyktyñ-

skie. W 1242 r. ksiê¿na Anna, wdowa po bohaterze spod Le-

gnicy ksiêciu Henryku Pobo¿nym, przekaza³a benedyktynom

z czeskiego klasztoru Opatowice pas lasów zwany Cressebor,

co J. Heyne wywodzi od „kresów” i t³umaczy jako „Grenz-

wald”

5

, a I. Koøán z czeska jako Køesobor – nazwa, która mia-

³aby powstaæ z po³¹czenia wyrazów krzesaæ (czeskie køesat)

i bor, bliskie rosyjskiemu borba – bój, znaczy³aby wiêc „wsz-

czynaæ bój”

6

. Etymologia Heynego wydaje siê naturalniejsza

i bli¿sza prawdy.

Nie wiemy ani kiedy, ani ilu zakonników przyby³o do klasz-

toru. W 1254 r. wymienione jest claustrum ad honorem Dei et

beati Laurentii. Dawna tradycja lokuje ten pierwotny, drew-

niany klasztor w Krzeszówku. Klasztor ten – de Cresovbor

ordinis sancti Benedicti – ksi¹¿ê Boles³aw Rogatka w 1256 r.

wyposa¿y³ w 200 ³anów frankoñskich, czyli oko³o 5 tys. hek-

tarów

7

.

4

N. L

UTTEROTTI

. Abtei Grüssau. Grüssau 1941; H. D

ZIURLA

. Krzeszów. Stu-

dium historyczno-architektoniczne. Wroc³aw 1961; A. R

OSE

. Kloster Grüssau.

Stuttgart – Aalen 1974; T

EN

¯

E

. Schlesisches Klosterbuch. Grüssau. Benedicti-

ner, dann Zisterzienserabtei. „Jahrbuch der schlesischen Friedrich-Wilhelms

Universität zu Breslau” 24:1983 s. 97-126; album z kilku artyku³ami: Krzeszów

uœwiêcony ³ask¹. Red. H. D

ZIURLA

, K. B

OBOWSKI

. Wroc³aw 1997; podobnie al-

bum: Krzeszów europejska per³a baroku. Red. H. D

ZIURLA

, I. K

OØÁN

, J. W

RABEC

.

Legnica 2001; T. F

ITYCH

. Cystersi w Krzeszowie jako propagatorzy kultu œw.

Józefa na Œl¹sku. „Colloquium salutis” 10:1978 s. 121-146; T

EN

¯

E

. Opactwo cy-

stersów krzeszowskich – czo³owy oœrodek polskiej kontrreformacji. „Sobót-

ka” 41:1986 z. 4 s. 539-559.

5

J. H

EYNA

. Dokumentirte Geschichte des Bisthums und Hochstiftes Breslau.

Bd. I. Breslau 1860 s. 293.

6

I. K

OØÁN

. £askami s³yn¹ca Madonna Krzeszowska. W: Krzeszów europej-

ska per³a baroku. Red. H. D

ZIURLA

, I. K

OØÁN

, J. W

RABEC

. Legnica 2001 s. 19. Jest

te¿ mo¿liwa etymologia odimienna, na co pozwala nazwa trzykrotnie powtó-

rzona: Schlesisches Urkundenbuch. Bearb. W. I

RGANG

. Bd. II. Köln 1977-1984 nr

230: Cressebor, ale nr 383: Cresofbor (1249 r.), Bd. III nr 110: Cresowbor (1254

r.) i nr 191: Cresowbor (1256 r.).

7

R

OSE

. Schlesisches Klosterbuch. s. 98; H

EYNE

, jw. s. 394.

42

K

S

. K

AZIMIERZ

D

OLA

W tym samym czasie œw. Jadwiga tym samym benedykty-

nom z Opatowic mia³a przekazaæ koœció³ zbudowany na miej-

scu œmierci ksiêcia Henryka, na Legnickim Polu. Historycznie

potwierdziæ da siê jednak ten fakt tylko tym, ¿e benedyktyni

mieli w tej okolicy jakieœ dobra, z których nie zrezygnowali po

opuszczeniu Krzeszowa

8

. Zagospodarowanie i obsadzenie tych

dwu blisko siebie po³o¿onych fundacji, najprawdopodobniej

przekracza³o mo¿liwoœci konwentu opatowickiego i w 1289 r.

benedyktyni odsprzedali ksiêciu Bolkowi I œwidnicko-jawor-

skiemu za 240 marek srebra wszystkie otrzymane ziemie. Bol-

ko zwróci³ siê do cystersów, do klasztoru w Henrykowie, gdzie

siê wychowywa³, gdzie otrzyma³ wykszta³cenie i formacjê re-

ligijn¹.

II. OPACTWO CYSTERSKIE

Rozmowy na temat przejêcia fundacji przez cystersów zo-

sta³y zapewne podjête bezpoœrednio po odejœciu benedykty-

nów, bo ju¿ w wigiliê œw. Wawrzyñca – 9 sierpnia 1292 r. przy-

by³a do Krzeszowa pierwszy grupa mnichów cysterskich: opat

Teodoryk i 12 zakonników, a 8 wrzeœnia, w dzieñ Narodzenia

NMP tego¿ roku, biskup wroc³awski Jan III Romka dokona³

konsekracji koœcio³a pw. £aski NMP (Domus Gratiae Sanctae

Mariae). W obecnoœci biskupa, ksi¹¿êta Bolko i jego brat Hen-

ryk Legnicki podpisali akt fundacyjny przekazuj¹c klasztoro-

wi 14 wsi i nowo za³o¿one miasto Lubawkê. To bogate uposa-

¿enie mia³o zwolniæ zakonników od trosk doczesnych, aby

„¿yj¹c w surowoœci regu³y, sprawowali z zapa³em s³u¿bê Bo¿¹

i trwali w rozwa¿aniu spraw niebieskich”. Tak powsta³ ostat-

ni, najm³odszy klasztor cysterski w diecezji wroc³awskiej.

Cystersi zamieszkali zapewne w zabudowaniach pozosta-

wionych przez benedyktynów, mo¿e w Krzeszówku, bo ka-

mieñ wêgielny pod budowê nowego, murowanego koœcio³a

zosta³ po³o¿ony 28 czerwca 1296 r. Protekcja kolejnych ksi¹-

8

H

EYNE

, jw. s. 224; J. W

RABEC

. Legnickie Pole. Wroc³aw 1991 s. 18 n.

43

Krzeszów cysterski – Krzeszów benedyktyñski (1242-1946)

¿¹t œwidnickich: Bernarda (1307-1326) i Bolka (1326-1368) oraz

gospodarnoœæ opatów (Henryk Camerarius 1312-1368 i Miko-

³aj II 1332–1352) pozwoli³y okrzepn¹æ gospodarczo klasztoro-

wi i powiêkszyæ jeszcze jego beneficja. W 1343 r. zosta³o zaku-

pione miasteczko Che³msko Œl¹skie i szeœæ okolicznych wsi,

a liczne te¿ by³y pomniejsze darowizny na rzecz konwentu.

W chwili sekularyzacji w 1810 r. w³oœci klasztorne liczy³y oko-

³o 30 tys. mieszkañców i obejmowa³y oko³o 30 tys. ha (300 km

2

),

w tym 5, 5 tys. ha lasów

9

. G³ówn¹ czêœæ area³u ziemi upraw-

nej stanowi³y tzw. grangie – folwarki, utworzone przede wszyst-

kim wokó³ Krzeszowa (w XVII w. by³o ich 19). Przynajmniej

od XVII w. maj¹tki podzielone by³y na cztery okrêgi admini-

stracyjne: 1) krzeszowski z dwoma miastami (Lubawka i Che³-

msko) i 27 wioskami, 2) wierzbniañski, którego zarz¹dc¹ by³

prepozyt cysterski z Wierzbnej k. Œwidnicy, 3) z siedzib¹

w Zastru¿u (na pó³noc od Œwidnicy) i 4) utworzony z chwil¹

nabycia w 1703 r. Bolkowa i maj¹tków zamkowych. Upra-

wiano stale ze zbó¿ pszenicê, jêczmieñ, owies i ¿yto, nadto

groch i fasolê. Sady owocowe by³y w siedmiu wioskach po³o-

¿onych miêdzy Œwidnic¹ a Strzegomiem, gdzie warunku kli-

matyczne by³y bardziej sprzyjaj¹ce, ni¿ w wietrznym Krze-

szowie. Wiele stawów rybnych by³o szczególnie wokó³ Krze-

szowa. Liczne by³y stada owiec, licz¹ce do tysi¹ca sztuk; starali

siê cystersi o hodowanie ras daj¹cych dobr¹ we³nê. Dobrze

funkcjonowa³o w wioskach klasztornych tkactwo

10

. Umiejêt-

nie gospodarowali cystersi lasami, zarówno drzewem opa³o-

wym, jak i budowlanym. W maj¹tkach klasztornych by³o oko-

³o 20 m³ynów. Klasztor cieszy³ siê od pocz¹tku z przywileju

Bolka I, prawem utrzymywania w³asnych rzemieœlników: pie-

9

R

OSE

. Schlesisches Klosterbuch. s. 116; L

UTTEROTTI

, jw. s. 3.

10

R

OSE

. Schlesisches Klosterbuch. s. 100. Opis i przybli¿on¹ wysokoœæ ró¿-

nych dochodów, jakie opactwo mia³o w miastach, poda³ R. S

TELMACH

. Posia-

d³oœci klasztoru krzeszowskiego w miastach œl¹skich na podstawie zachowa-

nych dokumentów w Archiwum Pañstwowym we Wroc³awiu. W: Klasztor

w mieœcie œredniowiecznym i nowo¿ytnym. Red. M. D

ERWICH

, A. P

OBÓG

-L

E

-

NARTOWICZ

. Wroc³aw – Opole 2000 s. 117-122.

44

K

S

. K

AZIMIERZ

D

OLA

karzy, kowali, tkaczy, krawców i szewców, pracuj¹cych te¿

w wiêkszych wsiach klasztornych. Próbowano nawet wydo-

bywania wêgla kamiennego w Opawie i Przedwojowie, ale

zaniechano tego z racji wysokich kosztów wydobycia

11

. Pew-

nym Ÿród³em dochodów by³y kary, grzywny s¹dowe. Sêdzio-

wie – delegowani opata, urzêdowali w Lubawce, potem tak¿e

w Che³msku, na wioskach zaœ so³tysi; s¹dem apelacyjnym by³

s¹d ³awniczy w Œwidnicy

12

.

Powy¿szy krótki przegl¹d Ÿróde³ utrzymania konwentu

i klasztoru krzeszowskiego ka¿e i w odniesieniu do niego po-

wtórzyæ spostrze¿enie dotycz¹ce klasztorów cysterskich na

terenie ca³ej Polski: by³y one zak³adane raczej na terenach do-

brze zaludnionych i zagospodarowanych, gdzie rozwiniêta

by³a gospodarka rolna

13

. Bracia konwersi, którzy w klaszto-

rach œl¹skich zawsze stanowili niewielk¹ czêœæ konwentów,

nie byli si³¹ robocz¹, nie byli tymi, którzy lasom i wertepom

wyrywali ziemiê powiêkszaj¹c systematycznie area³ upraw-

nych pól – ta praca wykonywana by³a raczej przez najemn¹

czeladŸ, mo¿e tak¿e czynszowników klasztornych, a bracia

konwersi pe³nili funkcje ekonomów, „ministeria³ów” œrednio-

wiecznych – techników, oficjalistów, tak w odniesieniu do go-

spodarki rolnej, jak i rzemios³a. By³o to z wielk¹ korzyœci¹ dla

tych najemnych czy te¿ czynszowych robotników rolnych

i leœnych: przy klasztorze znajdywali sta³e miejsce pracy, czê-

sto zamieszkanie, wy¿ywienie, poczucie bezpieczeñstwa, a z

ca³¹ pewnoœci¹ poszanowanie dla ich pracy, bo by³a ona u boku

mnichów spe³nianiem nakazu Bo¿ego, wype³nianiem opus

Dei

14

. Z kolei dziêki nim tak¿e cystersi w Krzeszowie, jak

i inne klasztory mnisze, stworzyli w³asny system zaopatrze-

11

Tam¿e. s. 117.

12

Tam¿e.

13

T. D

UNIN

-W¥

SOWICZ

. Rola cystersów w rozwoju kultury materialnej

w Polsce wczesnoœredniowiecznej. W: Cystersi w kulturze œredniowiecznej

Europy. Red. J. S

TRZELCZYK

. Poznañ 1992 s. 20.

14

L. J. R. M

ILIS

. Anielscy mnisi i ziemscy ludzie. Monastycyzm i jego zna-

czenie w spo³eczeñstwie œredniowiecznym. Kraków 1996 s. 46-52.

45

Krzeszów cysterski – Krzeszów benedyktyñski (1242-1946)

nia, byli gospodarczo niezale¿ni od handlu, od wywozu czy

przywozu. Sami mnisi, których w klasztorze krzeszowskim

mog³o byæ przeciêtnie oko³o 25, nie zdo³aliby wykonaæ wiele,

ani przysporzyæ klasztorowi bogactwa, wykonywali raczej –

jak powiedziano – funkcje nadzoruj¹ce, a przede wszystkim

stwarzali pewne wzorce uprawiaj¹c ogrody i pola po³o¿one

bezpoœrednio przy klasztorze. Dla œw. Benedykta bowiem la-

borare znaczy³o pracowaæ przy ziemi, czyniæ ziemiê u¿ytecz-

n¹: zak³adaæ pastwiska, ogrody, sady, aby w nich uprawiaæ to,

co konieczne do wy¿ywienia i po¿yteczne

15

. Te starannie upra-

wiane i przygotowane pola mog³y byæ wzorem dla ludnoœci.

Pracê swoj¹, laborare nakazane regu³¹, zakonnicy wykony-

waæ musieli w bezpoœrednim s¹siedztwie opactwa, tak¿e z tej

racji, ¿e przyzywa³a ich drugiego rodzaju s³u¿ba Bo¿a – orare:

modlitwa godzin, czytania. Nie by³a wiêc zapewne ta praca

fizyczna wielogodzinn¹, ani zbyt ciê¿k¹ i bez przerwy, choæ-

by ze wzglêdu na czêste posty. Przez d³ugie okresy roku by³y

w klasztorze tylko dwa posi³ki dziennie: jeden w³aœciwy – przy

stole, drugi, dla pokrzepienia siê, spo¿ywany na stoj¹co, i np.

w 1463 r. wizytator przypomina³ konwentowi w Kamieñcu

Z¹bkowickim, ¿e od Podwy¿szenia Œwiêtego Krzy¿a (14 wrze-

œnia) do Wielkanocy bracia maj¹ poprzestawaæ na obiedzie

(prandium po Nonie) i na jednym posi³ku (refectio), s³abszym

opat mo¿e zezwoliæ wyj¹tkowo na p³ynny trzeci posi³ek wie-

czorem

16

. Cystersi podkreœlali jednak, ¿e nie stosuje siê do re-

gu³y benedyktyñskiej ten, kto nie uprawia ziemi, dlatego z pew-

noœci¹ pracowali po oko³o 4 do 5 godzin dziennie, d³u¿ej, gdy

przynagla³y okolicznoœci (¿niwa, sianokosy).

Dobrze i dostatnio uposa¿ony klasztor dzieli³ losy ziemi œl¹-

skiej. Dotkliwie spustoszony zosta³ w okresie wojen husyckich

w latach 1426/27, bezpoœrednio s¹siaduj¹c z ziemiami czeski-

15

L. M

OULIN

. ¯ycie codzienne zakonników w œredniowieczu (X–XV wiek).

Warszawa 1986 s. 157-164.

16

H. G

RÜGER

. Die monastische Disziplin der schlesischen Zisterzienser vor

Anbruch der Reformation. „Citeaux. Commentarii Cistercienses” 24:1973 fasc.

3-4 s. 229 (nadbitka).

46

K

S

. K

AZIMIERZ

D

OLA

mi. Wydaje siê, ¿e wiêksza czêœæ konwentu znalaz³a gdzieœ

schronienie i ocala³a, jak np. cystersi z Jemielnicy ko³o Opola,

którzy schronili siê w lasach w swej stodole, nawet niezbyt od-

leg³ej od klasztoru i tam przetrwali okupacjê klasztoru, która

trwa³a kilka miesiêcy. Do husytów i rabunków przez nich do-

konywanych przy³¹czali tak¿e miejscowi. 6 lipca 1427 r. spa-

lonych zosta³o na placu klasztornym po odzyskaniu koœcio³a

trzech parobków ze wsi Grzêdy ko³o Kamiennej Góry

17

. Spl¹-

drowany klasztor i koœció³ odbudowa³ po 20 latach opat Mi-

cha³, a konsekrowa³ go oraz 20 o³tarzy i dokona³ benedykcji

klasztoru, kru¿ganków i cmentarza w 1454 r. wroc³awski bi-

skup pomocniczy Jan z Gardaru; o³tarz g³ówny poœwiêci³ ku

czci Najœwiêtszej Maryi Panny, œwiêtych Jana Chrzciciela, Pio-

tra i Paw³a, Micha³a, Benedykta, Bernarda, Stefana, Wawrzyñ-

ca, Katarzyny, Ma³gorzaty, Anny i Jadwigi, zaœ o³tarz w chó-

rze braci konwersów ku czci Œwiêtego Krzy¿a

18

.

Wielkie trudnoœci gospodarcze na Œl¹sku, tak¿e dla klasz-

toru w Krzeszowie, spowodowane zosta³y zagro¿eniem tu-

reckim i klêsk¹ wojsk chrzeœcijañskich pod Mohaczem w 1526 r.

Na wszystkie stany œl¹skie nak³adane by³y wielkie kontrybu-

cje wojenne dla zatrzymania nawa³y tureckiej. Klasztor rato-

wa³ siê zastawianiem dóbr, wydzier¿awianiem wsi. By³ to rów-

noczeœnie okres intensywnego rozwoju luteranizmu na Œl¹-

sku. Opowiedzia³y siê za nim prawie wszystkie rodziny szla-

checkie. Dzier¿awi¹c maj¹tki klasztorne wp³ywa³y na zmianê

wyznania mieszkañców, wbrew umowom dzier¿awnym. Bar-

dzo ucierpia³ klasztor i koœció³ w czasie wojny 30–letniej:

w 1622 r. oddzia³ kozaków obrabowa³ klasztor i rozpêdzi³ za-

konników; w 1633 r. Szwedzi spalili zabudowania gospodar-

cze i dom razem z bibliotek¹; w 1634 r. wybuch³a epidemia,

która poci¹gnê³a wiele ofiar

19

.

17

Geschichtsquellen der Hussitenkriege. Hrsg. C. G

RÜNHAGEN

(Scriptores

rerum Silesiacarum. Bd. VI). Breslau 1871 nr 76.

18

R

OSE

. Schlesisches Klosterbuch. s. 100; J. J

UNGNITZ

. Die Breslauer Weih-

bischöfe. Breslau 1914 s. 54.

19

D

ZIURLA

. Krzeszów (Monasticon cisterciense). s 166.

47

Krzeszów cysterski – Krzeszów benedyktyñski (1242-1946)

Rozkwit gospodarczy prze¿ywa³o opactwo w latach 1660-

1750, dziêki d³ugotrwa³emu okresowi pokoju, ale tak¿e dziêki

kilku wybitnym opatom: Bernard Rosa z G³ogowa (1660-1696),

Innocenty Fritsch z Otmuchowa (1727-1734) i Benedykt Sei-

del ze Œwidnicy (1734-1763). Opat Bernard nie tylko zdo³a³

sp³aciæ d³ugi klasztorne, ale zaoszczêdzi³ pieni¹dze, które po-

zwoli³y pomyœleæ o renowacji zaniedbanych i wznoszeniu no-

wych budynków. Móg³ równie¿ zaanga¿owaæ do wspó³pracy

bardzo wybitnych architektów, plastyków, malarzy i stworzyæ

w³asne przyklasztorne warsztaty budowlane. Opat Bernard

podj¹³ prace, które gotycki dot¹d w swoim charakterze obiekt

przekszta³ciæ mia³y w budowle barokowe europejskiej klasy.

W latach 1690/1692 w miejsce starego koœció³ka œw. An-

drzeja zbudowany zosta³ koœció³ œw. Józefa, w 1721/1722 r.

wzniesiono kaplicê œw. Anny na wschód od klasztoru, w 1727 r.

rozpoczêto rozbiórkê koœcio³a klasztornego, a budowê nowego

zakoñczono w 1741 r. Jego konsekracja nast¹pi³a ju¿ w 1735 r.

W 1750 r. przyst¹piono do budowy po³udniowego skrzyd³a

kla-sztoru

20

.

Opanowanie Œl¹ska przez Prusy w 1742 r. zakoñczy³o okres

wielkiej prosperity klasztoru krzeszowskiego. Ogromne kon-

trybucje i podatki nak³adane przez w³adze pruskie na instytu-

cje koœcielne, spowodowa³y nowe zad³u¿enie kasy klasztornej

siêgaj¹ce w 1768 r. 20 tys. talarów i oczywiœcie, zatrzymanie

prac budowlanych. W latach 1787–1797 podatki siêga³y 80%

dochodów klasztoru

21

.

Dla konwentu groŸniejszy w skutkach móg³ siê okazaæ de-

kret królewski z 1746 r., zakazuj¹cy przyjmowania kandyda-

tów do zakonu bez zgody króla. Dziêki wzglêdom, jakie klasz-

torowi okazywa³ minister królewski na Œl¹sku Carl Georg

Hoym, mo¿na by³o w 1774 r. podj¹æ na nowo przerwan¹ bu-

dowê po³udniowego skrzyd³a. 500-lecie obecnoœci cystersów

w Krzeszowie obchodzone bardzo uroczyœcie w 1792 r., mo¿-

20

Tam¿e. s. 170-172; R

OSE

. Schlesissches Klosterbuch. s. 118-121.

21

D

ZIURLA

. Krzeszów (Monasticon cisterciense). s. 167.

48

K

S

. K

AZIMIERZ

D

OLA

na uznaæ za uroczystoœæ po¿egnaln¹. 23 listopada 1810 r., na

mocy dekretu królewskiego, klasztor zosta³ zniesiony. Konwent

liczy³ wówczas 48 zakonników z opatem Ildefonsem Reusche-

lem na czele. Zosta³ on pierwszym proboszczem parafii Krze-

szów, w³¹czonej ju¿ w pe³ni w struktury diecezjalne. Na miej-

scu pozosta³o te¿ kilku ojców. Wiêkszoœæ przesz³a do pracy

duszpasterskiej w 12 parafiach, które nale¿a³y do klasztoru

lub do pracy w szkolnictwie

22

.

Liczebnoœæ konwentu krzeszowskiego ulega³a czêstym

i doœæ du¿ym wahaniom, chocia¿ zaznaczyæ trzeba, ¿e dane

s¹ wyrywkowe i raczej przypadkowe: w 1399 by³o 9 zakonni-

ków; wed³ug kroniki z póŸniejszych lat, husyci mieli w latach

1426/1427 zamêczyæ 70 mnichów, co wydaje siê ma³o praw-

dopodobne; w 1520 r. by³o 20 profesów, w 1560 – 15, w latach

1620/1630 ok. 30, w 1659 – 40 profesów i 7 nowicjuszy; za

czasów opata Bernarda Rosy (1660 – 96) œluby zakonne z³o¿y-

³o 72, a w 1800 r. by³o w klasztorze 48 zakonników. W sumie

w ci¹gu 518 lat istnienia cysterskiego klasztoru w Krzeszowie

¿y³o tam prawdopodobnie ok. 470 zakonników

23

.

Kandydaci pochodzili w wiêkszoœci ze Œl¹ska i to z okolic

Krzeszowa, Kamiennej Góry, opaci ze Z³otoryi, Jawora, Le-

gnicy, Lubawki, Lwówka, a w bardzo trudnych dla katolicy-

zmu œl¹skiego latach 1550-1650 przyszli z Kolonii (dwóch),

z Warmii, Hesji i Eichsfeld

24

.

Ma³o wiemy o teologicznym przygotowaniu kandydatów.

By³o zapewne w Krzeszowie studium wewnêtrzne, a w XV w.

kapitu³y generalne kilkakrotnie zobowi¹zywa³y klasztory œl¹-

skie, aby kandydatów wysy³a³y na studia do Pragi. Po upadku

tego uniwersytetu w 1419 r. nie jest jasne, gdzie cystersi œl¹scy

studiowali, w grê wchodzi³y akademie w Krakowie, Wiedniu

i Lipsku. W 1502 r. kapitu³a generalna zwolni³a klasztory œl¹-

skie na trzy lata z obowi¹zku wysy³ania kandydatów na stu-

22

R

OSE

. Schlesissches Klosterbuch. s. 108.

23

Tam¿e. s. 99-104, 112.

24

Tam¿e. s. 111.

49

Krzeszów cysterski – Krzeszów benedyktyñski (1242-1946)

dia ze wzglêdu na to, ¿e by³y bardzo zubo¿a³e

25

. Cystersi pol-

scy, którzy w XVI w. kszta³cili siê u jezuitów i w Akademii

Krakowskiej, w XVII w. podjêli starania, aby utworzyæ w³as-

ne studium. Zosta³o to zrealizowane w 1718 r., kiedy utwo-

rzono jedno studium zakonne dla ca³ej prowincji polskiej w Mo-

gile

26

. O studiach cystersów krzeszowskich brak bli¿szych da-

nych.

Nie znamy tak¿e zawartoœci biblioteki klasztornej, co mo-

g³oby byæ pomoc¹ w odpowiedzi na powy¿sze pytanie. Pierw-

sza wiadomoœæ o bibliotece w ogóle pochodzi dopiero z 1633:

Szwedzi podpalili klasztor i po¿ar strawi³ te¿ wszystkie ksi¹¿ki.

Ju¿ jednak w 1638 r. opat Walenty odnowi³ bibliotekê i naby³

wiele ksi¹¿ek, a opat Bernard wyda³ na ich kupno 2 tys. talarów.

W nowym budynku ukoñczonym w 1790 r. sala biblioteczna

zosta³a urz¹dzona na dwu kondygnacjach, a zbiór w chwili

sekularyzacji liczy³ 13 tys. tomów, czêœæ ksi¹¿ek przewieziono

do Wroc³awia, wiêkszoœæ uleg³a rozproszeniu.

Uratowa³o siê natomiast, przynajmniej w czêœci, archiwum

klasztorne, starannie porz¹dkowane; w latach 1402/1403 spo-

rz¹dzono kopiarz, a przed wydarzeniami zwi¹zanymi z wojn¹

30-letni¹ zdo³ano archiwum klasztorne i prepozytury w Cie-

plicach przewieŸæ na zamek Chojnik (Kynast) k. Jeleniej Góry.

Liczy³ ten zbiór co najmniej 310 dokumentów

27

.

Wielkie osi¹gniêcia Krzeszowa w zakresie budownictwa

i sztuk piêknych zbiegaj¹ siê w XVII w. z równie znacz¹cym

wk³adem konwentu w odrodzenie religijne i o¿ywienie pobo¿-

noœci katolickiej na ziemiach, które stanowi³y w³asnoœæ klasz-

25

H. G

RÜGER

. Die monastische Disziplin der schlesischen Zisterzienser im

späten Mittelalter. W: Cystersi w kulturze œredniowiecznej Europy. Red. J.

S

TRZELCZYK

. Poznañ 1992 s. 76.

26

J. F

LAGA

. Formacja i kszta³cenie duchowieñstwa zakonnego w Rzeczypo-

spolitej w XVII i XVIII wieku. Lublin 1998 s. 43-45.

27

Zob. R. ¯

ERELIK

. Œredniowieczne archiwa cysterskie na Œl¹sku. W: Cyster-

si w spo³eczeñstwie Europy Œrodkowej. Red. A. M. W

YRWA

, J. D

OBOSZ

. Poznañ

2000 s. 354; R. S

TELMACH

. Œredniowieczne dokumenty opatów œl¹skich klasz-

torów cysterskich. W: Cystersi w spo³eczeñstwie Europy Œrodkowej. Red. A.

M. W

YRWA

, J. D

OBOSZ

. Poznañ 2000 s. 363 n.

50

K

S

. K

AZIMIERZ

D

OLA

toru i w ca³ej diecezji œl¹skiej. Bardziej znany i opracowany

jest wk³ad jezuitów, g³ównie dziêki pracy z m³odzie¿¹, przede

wszystkim szlacheck¹, i dziêki ich szko³om w wielkich mias-

tach. S³awy przysporzy³y jezuitom gimnazja w Nysie (to zos-

ta³o w 1624 r. podniesione do rangi uniwersytetu, nie zrealizo-

wanego z racji zamianowania biskupa wroc³awskiego Karo-

la Habsburga wicekrólem Portugalii) oraz we Wroc³awiu (prze-

kszta³cone w 1702 r. w akademiê filozoficzno-teologiczn¹).

Wk³ad cystersów nie by³ mo¿e tak b³yskotliwy, ale jest niemniej

znacz¹cy, a klasztor krzeszowski jest dobrym przyk³adem kie-

runków ich pracy religijnej.

Zacznijmy od stwierdzenia, ¿e klasztory cysterskie na Œl¹-

sku w komplecie przetrwa³y trudne czasy reformacji, mimo

s¹siedztwa Kamiennej Góry, Jeleniej Góry czy Œwidnicy, wiêc

miast, gdzie w 1637 r. by³o tylko po oko³o 10 mê¿czyzn – kato-

lików

28

, mimo ¿e nawet w klasztornym Che³msku w 1620 r.

przez grupê fanatycznych mieszczan – innowierców pobity

zosta³ opat Marcin Clave solummodo odio Religionis catholi-

cae

29

. Opactwa cysterskie przetrwanie zawdziêczaj¹ niezale¿-

noœci materialnej, w przeciwieñstwie do zakonów tzw. ¿ebra-

czych, które z chwil¹, gdy wierni odmówili im wsparcia, a dom

zagra¿aæ zacz¹³ ruin¹, musieli go opuœciæ.

Najbardziej fascynuj¹ce w dzia³alnoœci cystersów jest budo-

wnictwo koœcielne, tu skutecznie rywalizowali ze wspania³y-

mi budowlami jezuickimi, które nad cysterskimi dominowa³y

jedynie swym centralnym po³o¿eniem w wielkich miastach

(Wroc³aw, Legnica, Nysa, G³ogów), podczas gdy cystersi budo-

wali na peryferiach. Program jednak by³ taki sam, ten, który

zada³ papie¿om i Rzymowi doby renesansu i baroku pierwszy

papie¿ okresu humanizmu Miko³aj V (zm. 1455): Lud wierny

w jego wierze utwierdza i do nastêpcy Œw. Piotra przywi¹zu-

je wielkoœæ i wspania³oœæ tego, co mo¿e ogl¹daæ.

28

D

ZIURLA

. Krzeszów (Monasticon cisterciense). s. 166.

29

R

OSE

. Schlesissches Klosterbuch. s. 102.

51

Krzeszów cysterski – Krzeszów benedyktyñski (1242-1946)

Cystersi dostatecznie wczeœnie dokonali reformy wewnêtrz-

nej. Kapitu³a prowincjonalna w Pradze w 1616 r., w oparciu

o przeprowadzon¹ kilka miesiêcy wczeœniej wizytacjê gene-

raln¹, podjê³a szereg wa¿nych uchwa³ koryguj¹cych ¿ycie kon-

wentów. Wojna 30-letnia opóŸni³a ich wprowadzenie w ¿ycie,

ale temu nie przeszkodzi³a. Kapitu³a napomnia³a do prze-

strzegania œlubów, do trwania we wspólnocie braterskiej, m.in.

przez wierne przestrzeganie ubóstwa, przez modlitwê chóro-

w¹ i wspólne rekreacje, przypomnia³a o codziennej jednogo-

dzinnej medytacji.

Cystersi krzeszowscy podjêli pracê duszpastersk¹. By³o to

bardzo wa¿ne w okresie, kiedy mocno stopnia³y szeregi kleru

diecezjalnego. W 1724 r. obs³ugiwali 10, a w 1750 r. wszystkie

parafie swoich maj¹tków: dwie miejskie i 10 wiejskich (38 wio-

sek), pracowa³o w nich wtedy 16 zakonników. Jest to znamien-

ne dla cystersów, gdy doda siê, ¿e w 1750 r. 17 ró¿nych zako-

nów prowadzi³o duszpasterstwo w 80 parafiach diecezji wro-

c³awskiej, 44 z nich obs³ugiwali w³aœnie cystersi. Zniesienie lub

ograniczenie egzempcji zakonnej w 1666 r. umo¿liwi³o zinte-

growanie tych parafii ze strukturami diecezjalnymi, otwar³o

choæby dostêp wizytatorowi biskupiemu. Praca w parafii nie

by³a zgodna z powo³aniem zakonu, sprowokowa³a j¹ wy¿sza

koniecznoϾ. Tym powodowany opat Bernard Rosa opraco-

wa³ w 1677 r. Statuta parochorum, nakazuj¹ce m.in. braciom

na parafiach czêste odwiedzanie klasztoru i sk³adanie kwar-

talnych sprawozdañ

30

.

Cystersi krzeszowscy rozpoznali jako znak czasu, jako wa¿-

n¹ potrzebê religijn¹ wiernych, manifestowanie wiary i zrze-

szanie siê dla wzajemnego wzmocnienia siê w wierze; piel-

grzymki, kalwarie, bractwa, sodalicje by³y wa¿nym przejawem

pobo¿noœci zwanej barokow¹. O¿y³y dawne miejsca piel-

grzymkowe na terenie krzeszowskich latyfundiów: w Witko-

wie k. Kamiennej Góry z obrazem Matki Boskiej i koœció³ek œw.

30

Tam¿e. s. 118.

52

K

S

. K

AZIMIERZ

D

OLA

Anny na wzgórzu opodal klasztoru

31

. Kaplica œw. Anny zo-

sta³a przebudowana, a w 1721 r. na nowo zbudowana i ozdo-

biona malowid³ami. Przede wszystkim jednak przywrócony

zosta³ kultowi w³asny, krzeszowski obraz Matki Bo¿ej £aska-

wej – Hodigitrii, Przewodniczki Pielgrzymów, namalowany ok.

1250 r. i niebawem umieszczony w koœciele krzeszowskim

32

.

Ukryty przed husytami w 1426 r. pod pod³og¹ zakrystii w dê-

bowej skrzyni, zosta³ odnaleziony w trakcie remontów 18 grud-

nia 1622 r.

33

Umieszczono go najpierw w bocznym o³tarzu w

koœciele, potem w osobno stoj¹cej kaplicy, przy placu klasztor-

nym, zbudowanej przez opata Adama Wolffganga (zm. 1633).

Po wojnie 30-letniej rozpocz¹³ siê ruch pielgrzymkowy dziêki

opatowi Bernardowi i o. Aleksandrowi Kobylnickiemu. Obraz

przeniesiono nastêpnie do koœcio³a i umieszczono w kaplicy Trój-

cy Przenajœwiêtszej, a po wybudowaniu nowego, obecnego ko-

œcio³a i jego konsekracji, obraz zosta³ 1 paŸdziernika 1735 r.

umieszczony w o³tarzu g³ównym przez opata Benedykta Se-

idla, który nie szczêdzi³ œrodków, by dodaæ mu splendoru.

Cysterki trzebnickie wyhaftowa³y cenny baldachim dla obra-

zu. W uroczystoœæ Wniebowziêcia NMP, od czasów opata Pla-

cyda (zm. 1787), obraz w rzeŸbionym feretronie niesiony by³

w procesji wokó³ placu klasztornego. Parafie krzeszowskie

mia³y swoje pielgrzymkowe dni w roku, w których uczestni-

czy³o po kilkaset osób, ale w 1696 r. œci¹gnê³o jednego dnia oko-

³o 6 tys. pielgrzymów. Sk³oni³o to opata Bernarda do pobudo-

wania w latach 1674-1680 kalwarii krzeszowskiej, a dla piel-

grzymów obchodz¹cych stacje, opracowany zosta³ specjalny

modlitewnik pasyjny

34

. Gdy w 1741 r. Prusy zajê³y Œl¹sk, opat

Benedykt uszed³ zagranicê razem z obrazem Matki Boskiej, a¿

do zaprzestania dzia³añ wojennych.

31

F

ITYCH

. Opactwo cystersów krzeszowskich. s. 546.

32

K

OØÁN

, jw. s. 20 n.

33

D

ZIURLA

. Krzeszów (Monasticon cisterciense). s. 166; A. N

OWACK

. Schlesi-

sche Wallfahrtsorte älterer und neuerer Zeit im Erzbistum Breslau. Breslau

1937 s. 57.

34

N

OWACK

, jw. s. 59; D

ZIURLA

. Krzeszów (Monasticon cisterciense). s. 167.

53

Krzeszów cysterski – Krzeszów benedyktyñski (1242-1946)

W 1678 r. wybudowana zosta³a kaplica domku nazaretañ-

skiego w pó³nocnym ramieniu transeptu gotyckiego koœcio³a.

Wzorowana by³a na kaplicy w Mikulowie na Morawach, do-

k¹d opat Rosa wys³a³ umyœlnie swego budowniczego Martina

Schupperta, a Micha³ Willmann namalowa³ dla kaplicy dwa

obrazy olejne przedstawiaj¹ce Proroków i Sybille

35

.

Najwa¿niejszym z bractw zainicjowanych w Krzeszowie

by³o bractwo œw. Józefa. Czeœæ, jak¹ okazywa³ opat Rosa œw.

Józefowi, siêga jego lat ch³opiêcych w G³ogowie, gdzie w cza-

sie wojny 30-letniej by³ œwiadkiem wielu okrucieñstw, b³¹ka-

nia siê po kraju udrêczonych ludzi, wygnanych z ich domów.

Kojarzy³ to sobie z ucieczk¹ Œwiêtej Rodziny do Egiptu przed

Herodem. Sam w modlitwie do tej „Trójcy Stworzonej” – Jezu-

sa, Maryi i Józefa – czêsto znajdywa³ umocnienie w trudnych

chwilach ¿ycia

36

. Gdy zosta³ wybrany opatem przez pierwsze

trzy lata odwiedza³ posiad³oœci klasztorne, doœwiadczaj¹c na-

ocznie trudnej sytuacji ¿yciowej poddanych klasztornych, ich

religijnych problemów. Niebawem te¿ w uroczysty sposób po-

œwiêci³ konwent, klasztor i jego poddanych oraz posiad³oœci

opiece œw. Józefa. W czasie swoich podró¿y do Citeaux i do

Rzymu pozna³ ró¿ne formy kultu œw. Józefa. 19 marca 1669 r.

erygowa³ w Krzeszowie Bractwo œw. Józefa, afiliowane do

rzymskiej archikonfraterni stolarzy i cieœli, co potwierdzi³ 13

czerwca 1669 r. papie¿ Klemens X. Na ten wzór utworzono

te¿ bractwa przy innych opactwach cysterskich (Jemielnica,

Trzebnica, przy prepozyturze Lubi¹¿a w £agiewnikach k.

Dzier¿oniowa). W chwili œmierci opata Bernarda w 1696 r.

bractwo krzeszowskie liczy³o 70 tys. cz³onków, a w pierwszej

po³owie XVIII w. – 100 tys.

37

Statuty Bractwa przewidywa³y

35

B. C

ZECHOWICZ

. Domki loretañskie na Œl¹sku. „Studia Teologiczno-Histo-

ryczne Œl¹ska Opolskiego” 14:1993 s. 262.

36

H. G

AWELCZYK

. Dzieje Bractwa œw. Józefa przy ksi¹¿êcym klasztorze cy-

stersów w Jemielnicy. „Studia Teologiczno-Historyczne Œl¹ska Opolskiego”

12:1987 s. 260.

37

T. F

ITYCH

. Trójca Stworzona. Nauka o œw. Józefie na Œl¹sku. Lublin 1990

s. 58.

54

K

S

. K

AZIMIERZ

D

OLA

comiesiêczne spotkania. Oko³o 1680 r. z okazji takich spotkañ

w Krzeszowie przystêpowa³o do 3 tys. osób do Komunii œw.

Bractwo utrzymywa³o te¿ ma³e szpitaliki i œwiadczy³o regu-

larn¹ pomoc ubogim, zw³aszcza w przypadku po¿aru czy in-

nego kataklizmu

38

.

Nie by³oby ca³¹ prawd¹ o klasztorze w Krzeszowie, gdy-

byœmy nie dodali, ¿e tak¿e temu konwentowi nie zosta³y

oszczêdzone apostazje braci w okresie reformacji i odejœcie od

wiary katolickiej ca³ych miejscowoœci. Odesz³o szereg zakon-

ników na pocz¹tku XVII w., nawet przeor w 1617 r. By³y

i przyk³ady powrotów, np. o. Jan Thomas, który tak¿e w 1617 r.

porzuci³ klasztor, wróci³ jednak po nied³ugim czasie i by³ po-

tem dla wszystkich przyk³adem pokuty i skruchy

39

.

Podobnie by³o w parafiach krzeszowskiego klasztoru – i tu

mieszkañcy, czy to pod wp³ywem dzier¿awi¹cego wieœ pana,

czy duchownego, czy – rzadziej – z w³asnej inicjatywy, dawa-

li pos³uch innej ni¿ katolicka nauce. Zasada reformowania (ius

reformandi – czyja w³adza tego wyznanie) kierowa³a siê po-

trzeb¹ jednoœci i pokoju spo³ecznego, nie liczy³a siê z prawami

jednostki. Po wojnie 30-letniej umocni³a na Œl¹sku swoj¹ w³a-

dzê katolicka dynastia Habsburgów i na mocy pokoju westfal-

skiego w latach 1653/1654 przeprowadzona zosta³a akcja re-

windykacyjna: odebrano wtedy protestantom i przywrócono

do kultu katolickiego wszystkie koœcio³y dawniej katolickie.

Tak¿e opat Bernard Rosa podj¹³ ca³kowit¹ rekatolizacjê miej-

scowoœci nale¿¹cych do opactwa, tych, gdzie przys³ugiwa³o

mu ius reformandi. Przez trzy lata w towarzystwie dwu oj-

ców odwiedza³ poszczególne miejscowoœci, rozmawiaj¹c na

tematy wiary, czêsto g³osi³ te¿ kazania nawo³uj¹c do przyjêcia

katolicyzmu tych, którzy odeszli lub te¿ od urodzenia trwali

w luteranizmie. Karmelitów prosi³ o prowadzenie w parafiach

misji ludowych. Cel swój osi¹gn¹³ i jedynie mieszkañcy wsi

Przedwojów, obstaj¹c przy wyznaniu luterañskim, zostali

38

T

EN

¯

E

. Opactwo cystersów krzeszowskich. s. 554.

39

R

OSE

. Schlesissches Klosterbuch. s. 101.

55

Krzeszów cysterski – Krzeszów benedyktyñski (1242-1946)

wysiedleni do Saksonii w 1667 r. Rosa, pod którego wp³ywem

konwertowali do katolicyzmu nieprzeciêtni ludzie, jak Jan

Scheffler czy Micha³ Willmann, postawi³ tu zasadê jednoœci

i pokoju spo³ecznego ponad prawa jednostki i grupy do non-

konformizmu. Niemniej doczeka³ siê, przy ca³ym uznaniu dla

jego dzia³alnoœci, bardzo krytycznej oceny swej postawy: jako

wikariusz generalny klasztorów cysterskich na Œl¹sku wypê-

dzi³ ewangelików, germanizowa³ konwenty, denuncjowa³ opa-

tów

40

.

Praca o. Bernarda nie posz³a na marne. Kontynuowali j¹ je-

go nastêpcy. Tym duchem, tym dorobkiem ¿y³ konwent do cza-

su przymusowej sekularyzacji w 1810 r.

Niezwykle sk¹pe s¹ wiadomoœci o szkole klasztornej. Do

po³owy XVII w. nie wiemy nic ani o szkole, ani o studium we-

wnêtrznym czy zewnêtrznym. Jedynie póŸne wiadomoœci

o bibliotece i ogólna wiedza o cysterskich opactwach pozwala

za³o¿yæ, ¿e i przy klasztorze krzeszowskim, jak i przy koœcio-

³ach parafialnych przezeñ zarz¹dzanych istnia³y szko³y

41

. Tzw.

szko³ê ³aciñsk¹, jakby odpowiednik dzisiejszego polskiego gim-

nazjum, razem z internatem dla 40 uczniów, za³o¿y³ w Krze-

szowie przy klasztorze opat Bernard Rosa w 1669 r. W 1801 r.

otrzyma³a prawa „gimnazjum królewskiego”

42

. W czasach

pruskich istnia³a w Krzeszowie szko³a elementarna, do której

uczêszcza³o ok. 180 dzieci. Koszty utrzymania budynku i osób

ucz¹cych ponosi³ klasztor. Od 1766 r. istnia³o te¿ przy klaszto-

rze seminarium nauczycielskie, które przygotowywa³o nauczy-

cieli dla szkó³ parafialnych wiosek klasztornych. W 1801 r. opat

Ildefons zorganizowa³ je wed³ug nowego programu.

40

D

ZIURLA

. Krzeszów (Monasticon cisterciense). s. 167.

41

Zob. uwaga u A. B

URDY

. Untersuchungen zur mittelalterlichen Schulge-

schichte im Bistum Breslau. Breslau 1916 s. 85, a tak¿e opis stanu badañ nad

szkolnictwem klasztornym: K. S

TOPKA

. Szko³a zakonna w Polsce œredniowiecz-

nej jako problem badawczy. W: Klasztor w kulturze œredniowiecznej Polski.

Red. A. P

OBÓG

-L

ENARTOWICZ

, M. D

ERWICH

. Opole 1995 s. 50-60.

42

R

OSE

. Schlesissches Klosterbuch. s. 122 n; D

ZIURLA

. Krzeszów (Monasticon

cisterciense). s. 167.

56

K

S

. K

AZIMIERZ

D

OLA

Inn¹ równie¿ nie zapisan¹ przez Ÿród³a kart¹ dziejów cy-

stersów krzeszowskich pozostaje dobroczynnoœæ. O ile o kilku

innych œl¹skich klasztorach cysterskich wiemy, ¿e wierne re-

gule benedyktyñskiej utrzymywa³y przyklasztorny szpital,

czyli dom dla samotnych i potrzebuj¹cych opieki, i ¿e regular-

nie w okreœlone dni rozdziela³y ja³mu¿nê u furty klasztornej,

o Krzeszowie brak zupe³nie wzmianek na ten temat, poza fun-

dacj¹ z 1508 r. Mszy œw. rocznicowej za zmar³ych, zobowi¹-

zuj¹cej te¿ do okreœlonych ja³mu¿n. Dopiero w XVII w. o opa-

cie Bernardzie dowiadujemy siê, ¿e przeznacza³ rocznie sumê

tysi¹ca talarów na ja³mu¿ny oraz ¿e Bractwo œw. Józefa pro-

wadzi³o dzia³alnoœæ charytatywn¹.

III. KRZESZÓW BENEDYKTYÑSKI

Po ponad 650 latach klasztor krzeszowski powróci³ do

swych benedyktyñskich tradycji. Do opuszczonych i zapusz-

czonych zabudowañ klasztornych przybyli benedyktyni ze

starego zas³u¿onego opactwa Emaus pod Prag¹. Przybyli

w 1919 r. zmuszeni do opuszczenia Pragi jako ludzie ducha

proniemieckiego, niemile widziani w nowej Czechos³owacji

43

.

By³ to du¿y konwent. Przyby³o ok. 12 ojców – profesów i praw-

dopodobnie tylu¿ braci. Na miejscu rozwinêli siê szybko, byli

jedynym klasztorem zakonu kontemplacyjnego w diecezji wro-

c³awskiej: w 1939 r. konwent liczy³ 38 profesów i 27 braci kon-

wersów

44

. Nie dziwi, ¿e wczeœnie, w 1924 r., uzyska³ pe³ne

prawa opactwa. Opat – o. Albert Schmitt – powo³any zosta³

z klasztoru Weingarten (Badenia). Benedyktyni, chocia¿ œrod-

ków materialnych nie mieli ¿adnych, zapobiegli dalszemu stop-

niowemu niszczeniu obiektów (klasztoru, bo o koœció³ dba³a

parafia), podjêli prace konserwatorskie, zgromadzili pokaŸn¹,

licz¹c¹ 10 tys. tomów bibliotekê, ale rozwinêli przede wszyst-

kim dzia³alnoœæ religijn¹, która siêga³a nawet poza granice Œl¹-

43

L

UTTEROTTI

, jw. s. 4.

44

Handbuch des Erzbistums Breslau für das Jahr 1939. Breslau. s. 132.

57

Krzeszów cysterski – Krzeszów benedyktyñski (1242-1946)

ska. W³¹czyli siê w dwa ruchy pocz¹tkuj¹ce wówczas na tere-

nie diecezji wroc³awskiej, maj¹ce bardzo aktywnych propa-

gatorów: ruch liturgiczny i ruch rekolekcji zamkniêtych dla

niewielkich grup stanowych i zawodowych. Ju¿ w 1920 r. przy-

jecha³y do Krzeszowa i odt¹d bywa³y tu stale pierwsze grupy

katechetów, nauczycieli religii. Dla pog³êbienia formacji litur-

gicznej przyje¿d¿a³a m³odzie¿ zrzeszona w dwu ruchach wa¿-

nych dla miêdzywojennego katolicyzmu niemieckiego, a mia-

nowicie „Quickborn” i „Neudeutschland”. Rokrocznie przy-

je¿d¿ali te¿ klerycy wroc³awscy ostatniego roku studiów (oko³o

40 do 60 osób) na cykl wyk³adów i dla uczestniczenia w liturgii

klasztornej. Szczególnie du¿o goœci bywa³o w Wielkim Tygod-

niu. Bardzo owocne okaza³o siê nawi¹zanie wspó³pracy z pio-

nierem ruchu liturgicznego na Œl¹sku ks. Stanis³awem Stepha-

nem (zm. 1926), proboszczem w Leœnej k. Lubania, którego o.

Pius Parsch nazywa³ swoim mistrzem i nauczycielem

45

. To on

opracowa³ broszurkê z tekstami wielkotygodniowymi, tak po-

trzebn¹ w Krzeszowie (mia³a 22 wydania, ponad milion eg-

zemplarzy) i dokona³ pierwszego t³umaczenia na jêzyk niemiec-

ki ca³ego brewiarza. Wspólnie z benedyktynami ks. Stephan

propagowa³ gregoriañski œpiew liturgiczny w czasie Mszy œw.

Wydawnictwo liturgiczne, zainicjowane przez ks. Stephana,

przekazane potem benedyktynom krzeszowskim, wyda³o 200

tys. egzemplarzy gregoriañskiej „Missa de Angelis”. W latach

30-tych Krzeszów by³ celem pielgrzymki ministrantów Dolnego

Œl¹ska. W latach 1937 i 1938 przygotowano kursy szkolenio-

we dla zakrystianów parafialnych. Trwa³y one dwa miesi¹ce.

Przez proboszczów benedyktyni zapraszani byli na tzw. tygo-

45

Zob. A. R

OSE

. Die Benediktinerabtei Grüssau als liturgisches Zentrum in

Deutschland (1919-1945). „Archiv für schlesische Kirchengeschichte” 31:1973

s. 212-222; K. D

OLA

. Duszpasterstwo w (archi)diecezji wroc³awskiej i jej ustrój

za rz¹dów arcybiskupa ks. kard. Adolfa Bertrama. „Studia Teologiczno-Histo-

ryczne Œl¹ska Opolskiego” 15:1995 s. 183 n; R. B

ENDEL

. Konnten sie das Erbe

des Aufbruchs bewahren? Schlesische Katholiken in der bundesrepublikani-

schen Gesellschaft und Kirche. W: Geschichte des christlichen Lebens im schle-

sischen Raum. Hrsg. J. K

ÖHLER

, R. B

ENDEL

. Bd. II. Münster 2002 s. 855 n.

58

K

S

. K

AZIMIERZ

D

OLA

dnie liturgiczne do parafii. Tak¿e pastorzy protestanccy poje-

dynczo, czy ca³e grupy z seminarium kaznodziejskiego z No-

wogrodŸca nad Kwis¹, byli stosunkowo czêsto goœæmi w Krze-

szowie dla studiowania liturgii rzymskiej.

Od¿y³ od 1920 r. Krzeszów jako miejsce kultu maryjnego

i oœrodek pielgrzymkowy. W 1928 r. opat Albert przywróci³

dawny zwyczaj wyjmowania w dni odpustowe ³askami s³y-

n¹cego obrazu z o³tarza g³ównego, by ustawiæ go na wysoko-

œci balasek, a w czasie nieszporów obnoszono go procesjonalnie

wokó³ placu klasztornego.

Bardzo uroczyœcie obchodzili jeszcze benedyktyni dwuset-

n¹ rocznicê konsekracji koœcio³a NMP w 1935 r. Lata nazizmu

hitlerowskiego ogranicza³y stopniowo mo¿liwoœci dzia³ania,

a w 1940 r. SS zarekwirowa³o klasztor

46

i wszystkie prawie po-

mieszczenia zosta³y przeznaczone najpierw dla przesiedleñ-

ców, w 1941 r. sta³y siê miejscem komasacji ¯ydów przed wy-

wiezieniem do obozów koncentracyjnych. Pod koniec wojny

zaœ œci¹ga³a tu ludnoœæ niemiecka ewakuowana z innych kra-

jów, a potem tak¿e uchodz¹ca z terenów Œl¹ska przed nadci¹-

gaj¹cym frontem

47

. Konwent zmieœciæ siê musia³ w jednym za-

k¹tku, co nie by³o trudne, poniewa¿ 40 braci zaci¹gniêto do

s³u¿by w Wehrmachcie (15 zginê³o)

48

. Dopiero po opanowa-

niu miejscowoœci przez Armiê Czerwon¹ (¿o³nierze polscy zja-

wili siê w maju 1945 r.), benedyktyni mogli wróciæ na swoje

miejsca w klasztorze. Ostatnim akcentem ich obecnoœci w Krze-

szowie by³ 250 jubileusz poœwiêcenia koœcio³a œw. Józefa, przy-

padaj¹cy w 1946 r. Koœció³ w latach 1938-1944 poddany zosta³

gruntownej renowacji, której dokona³ konserwator J. Drobek.

Przeor, o. Miko³aj Lutterotti, zaprosi³ na tê okazjê wroc³aw-

skiego biskupa pomocniczego Josefa Ferche, przebywaj¹cego

46

R

OSE

. Die Benediktinerabtei. s. 217, 221.

47

D

ZIURLA

. Krzeszów (Monasticon cisterciense). s. 167.

48

A. R

OSE

. Unser „Pontifical-Abschied” von Kloster Grüssau. W: De Eccle-

sia Silesiae. Festjahrschrift zum 25-jährigen Bestehen der Apostolischen Visi-

tatur Breslau. Hrsg. H. U

NVERRICHT

, G. K

EIL

. Sigmaringen 1997 s. 269.

59

Krzeszów cysterski – Krzeszów benedyktyñski (1242-1946)

jeszcze we Wroc³awiu. Po³¹czono uroczystoœæ z udzieleniem

sakramentu bierzmowania m³odzie¿y krzeszowskiej i s¹sied-

niej parafii Krzeszówek. Mieszkañcy ca³ego powiatu mieli ju¿

wyznaczony termin wysiedlenia: drugi tydzieñ maja. W œrodê

8 maja 1946 r. o godz. 8.30 bp Ferche odprawi³ uroczyst¹ sumê

pontyfikaln¹, w czasie której po¿egnalne kazanie wyg³osi³ pro-

boszcz z Kamiennej Góry ks. Bernhard Görlitz. Po Mszy œw.

sakrament bierzmowania przyjê³o 150 osób, a w czasie uroczy-

stych nieszporów po po³udniu dalszych 30 z Przedwojowa.

W niedzielê 12 maja 1946 r. rozpoczê³a siê ewakuacja lud-

noœci niemieckiej z Krzeszowa, tak¿e ca³y konwent uda³ siê

razem z ludŸmi do Kamiennej Góry, sk¹d wieczorem tego¿

dnia wyruszyli poci¹giem w jednym towarowym wagonie do

Wêgliñca. Tu przejêli ich Anglicy. 16 maja przybyli do obozu

przesiedleñczego w Vienenburg k. Goslar, a st¹d udali siê do

klasztoru Gerleve k. Münster. Rok póŸniej, latem 1947 r., przy-

znano im zabudowania dawnego klasztoru kanoników regular-

nych, sekularyzowanego w 1803 r., w Bad-Wimpfen nad rzek¹

Neckar k. Heilbron, który przystosowali na swoje potrzeby

49

.

Na miejscu pozosta³o czterech ojców maj¹cych inne, nie

niemieckie obywatelstwo: o. Miko³aj Lutterotti – W³och, o. Bru-

no Studeny – Czech i dwaj Austriacy. Pierwszym duszpaste-

rzem polskim ustanowionym tu w 1946 r. by³ benedyktyn o.

Mateusz Skibniewski z Tyñca

50

, od 1959 r. przeor w Tyñcu. 15

lipca 1959 r. duszpasterstwo przejêli przejœciowo ksiê¿a serca-

nie z Soko³ówki k. Polanicy. W³adze wojewódzkie nie chcia³y

zaakceptowaæ ich obecnoœci i 20 kwietnia 1960 r. proboszczem

zosta³ kap³an diecezjalny – ks. Marian Moœciñski, a po nim 6

maja 1965 r. ks. Eugeniusz Sepko. W 1970 r. powrócili do Krze-

szowa cystersi (o. Alberyk Józef Siwek). Pozostaj¹ oni do dziœ

opiekunami budynków i stró¿ami dusz.

49

Tam¿e. s. 272–274; J. K

APS

. Die Tragödie Schlesiens 1945/46 in Dokumen-

ten. München 1952/53 s. 475 n.

50

Schematyzm duchowieñstwa i koœcio³ów archidiecezji wroc³awskiej.

Wroc³aw 1952 s. 134.

60

K

S

. K

AZIMIERZ

D

OLA

Benedyktyñskie tradycje natomiast kontynuuj¹ Panny Be-

nedyktynki ze Lwowa, które osiad³y w Krzeszowie w 1945 r.

z prawami samodzielnego opactwa Wszystkich Œwiêtych

51

. To

dziêki ich modlitwie i codziennemu samozaparciu po dzieñ

dzisiejszy prastare mury klasztorne wznoszone wysi³kiem wie-

lu pokoleñ, pozostaj¹ ¿ywym pomnikiem wiary pe³nym Tchnie-

nia Bo¿ego.

R i a s s u n t o

Il monastero dei benedettini a Krzeszów fu fondato nell’anno 1242. Nel 1292,

dopo i benedettini, arrivarono i cisterciensi. Al convento di Krzeszów è legata

la persona dell’abate Bernard Rosa; egli ha inaugurato la confraternita di San

Giuseppe. Nell’anno 1810 il convento di Krzeszów è stato secolarizzato ed è

ritornato alle sue tradizioni benedettine nel 1919 rinascendo come luogo di

culto di Maria e affermandosi come meta di pellegrinaggi. Nell’anno 1970 a

Krzeszów ritornarono i padri Cisterciensi. Le pratiche benedettine invece con-

tinuarono con le Suore Benedettine di Lwów che si stabilirono a Krzeszów

dopo il 1945.

Ks. Grzegorz Soko³owski

51

Tam¿e. s. 299; Schematyzm archidiecezji wroc³awskiej 1971. Wroc³aw

1971 s. 477.