Powstanie i rozwój języka polskiego

1

Powstanie i rozwój języka polskiego

Język polski powstał z zachodniego wariantu języka prasłowiańskiego. Wyróżnia się cztery okresy rozwoju języka

polskiego :

• staropolski – między czasami najdawniejszymi a początkiem wieku XVI

• średniopolski – od wieku XVI aż do końca XVIII

• nowopolski – do 1930

• współczesny – po 1930

[1]

.

Najważniejsze zmiany jakie w nim zaszły, to:

Procesy fonetyczne

• Prelabializacja ą. Np.:

ąglь > vąglь > węgiel

• Zmiękczenie spółgłosek przed samogłoskami szeregu przedniego: i, ь, e, ę, ě. Np.:

sę > siĄ > się

bělъjь > biały

• Przegłos samogłosek przed twardymi spółgłoskami przedniojęzykowymi e > o, ě > a. Np.:

nesą > niosę ale nesešь > niesiesz

bělъjь > biały ale bělitъ > (on) bieli

• Zanikły ślady przejścia ě w a po j, š, ž, č w czasownikach

slyšatь – slyšalъ – slyšalь > słyszeć, słyszał, słyszeli (porównaj ros. слышать (słyszat´)) na wzór

wisětь – wisělъ – wisělь > wisieć, wisiał, wisieli

przetrwało tylko stojatь, bojatь > stojać, bojać (w gwarach wielkopolskich – w gwarach małopolskich i języku

literackim stać, bać)

• Zanik jerów słabych i przemiana mocnych w e. Np.:

pьsъ > pies ale pьsa > psa

sъnъ > sen

• Powstanie długich samogłosek w wyniku:

• łączenia dwóch sylab w jedną (grupy typu ojo) – kontrakcja: np. N. lp. nogoją – nogą

• rekompensowania zaniku jerów (wzdłużenie zastępcze)

• zachowania dawnej długości pod intonacją nowoakutową

• ich zanik:

• długość i:, y:, u: znikła bez śladu w początku XVI w.

• o: > ó – o pochylone, potem zlało się z u

• Prasłowiańskie ą i ę uległy wymieszaniu

• około 1000 r. były 4 odrębne nosówki: ę i ą długie i krótkie
• w XII w. wymowa ę i ą zbliżyła się do Ą (a nosowego)

• W XIII i XIV w. istniała tylko różnica co do iloczasu, stąd wspólny znak ø

• Ą > ę (nietypowy proces, w niektórych gwarach pozostało a nosowe), Ą: > Ą° (a nosowe pochylone,

stąd pisownia) > ą

• a pochylone (kreskowano a pochylone (we współczesnej pisowni etymologicznej å) lub a jasne

(niepochylone)) zanikło w XVIII w. W wielu gwarach odpowiada mu /o/ (pon 'pan')

Powstanie i rozwój języka polskiego

2

• é pochylone w XIX w. wymawiano już zupełnie jak i lub y ("daléj, daléj/niech się na powietrzu spali" –

Dziady Adama Mickiewicza), ale ostatecznie zlało się z e jasnym

nesątъ > niosĄ: > niosą ale nesą > niosĄ > niosę

Bogъ > Bo:g > Bóg ale Boga > Boga > Boga

kurъ > ku:r > kur

• Rozwój sonantów.

X – dowolna

T – przedniojęzykowa

T´ – przedniojęzykowa zmiękczona

W – wargowa

K – tylnojęzykowa

Č – szumiąca pochodząca ze spalatalizowanej tylnojęzykowej

• XrX, Xr´T > XarX, wyjątkowo Xr´T > X´arT, XrX > XurX, XorX

krkъ > kark

čr´nъjь > czarny

zr´no > ziarno

• Xr´T´ > XirT´ > X´erT´

vr´titi > wiercić

• Xr´K, W > XirzX > X´erzX, wyjątkowo XarX

vr´xъ > wierzch

vr´ba > wierzba

pr´xy > parchy, ale pr´chnąti > pierzchnąć

• ogólnie ir, irz > ´er, ´erz

sěkyra > siekira > siekiera

• TlX, Tl´X > TłuX

dl´gъjь > długi

stlpъ > stłup > słup

• Tln, Tl´n > Tłun > Tłon

slnьce > słuńce > słońce

• W, KlX, Wl´T > XełX, czasem WlX > WołX, WułX

klbasa > kiełbasa

vl´na > wełna

mlva > mołwa > mowa

plkъ > pułk (ros. полк (połk))

• Čl´X > ČełX > ČołX

čl´no > czółno

žl´tъjь > żółty

• Wl´T´, W, K > Wl´X

vl´kъ > wilk

• Czwarta palatalizacja ke, ky, ge, gy > kie, ki, gie, gi. Np.:

bogyni > bogini

Powstanie i rozwój języka polskiego

3

• Wzmocnienie miękkości: s´, z´, t´, d´, n´ > ś, ź, ć, dź, ń. Np.:

losь > łos´ > łoś

• Przejście miękkości

gostь > gost´ > gość

sъpi > spi > śpi

• Zanik miękkości

• š, ž, č, dž, c´, dz´, r´ (> ř) i l´ (ale nie przed i; l twarde > ł) straciły miękkość w każdej pozycji. Np.:

či > czy

• p´, b´, w´, f´, m´ straciły miękkość na końcu wyrazu i przed spółgłoską. Np.:

goląbь > gołĄ:b´ > gołąb

• s´, z´, t´, d´, n´ traciły czasem miękkość przed twardą spółgłoską. Np.:

kotьnъjь > kot´ny: > kotny

• Uproszczenie grup spółgłoskowych

• kń > kś

kъnędzь > kniĄ:dz > ksiądz

• czs > cs > c, dźs > ćs > c, żs > szs > ss > s

czso > co

lud – ludzki /lucki/ < ludźski

bogaty – bogactwo < bogaćstwo

Bóg – boski < bożski

Włochy – włoski < włoszski

Ruś – ruski < rusьskъjь

• śćc > jc, dźc > ćc > jc

miejsce < mieśćce < městьce

ojca < oćca < otьca

rajca < radźca

• źdźs > śćs > js

Miasto – miejski < mieśćski

Ujazd – ujejski < ujeźdźski

sześćset /szejset/

• sr´- > s´r´- > śrz- > śr-, analogicznie zr´- >źr- (gwarowe Wielkopolskie i Śląskie strz-, zdrz-, Małopolskie rś-,

rź-)

sreda > środa (strzoda, rsioda)

zrěnica > źrenica (zdrzenica, rzienica)

• zgn, rgn, rgm > zn, rn, rm

rozgniewać się > rozniewać się (staropolskie)

burgmistrz (niem. Bürgermeister) > burmistrz

• rdc, zdn, łdn, cztw, stb, stł, stl > rc, zn, łn, czw, zb, sł, śl

sr´dьce > sierdce > serce

cztwarty > czwarty

• ji > i (przynajmniej w pisowni i wymowie starannej)

Powstanie i rozwój języka polskiego

4

dojiti > doić

jixъ > ich

• wałczenie

kolo > koło (początkowo z przedniojęzykowo-zębowym ł, dziś /ko

u

o/)

Akcent, pierwotnie ruchomy, ustalił się najpierw na pierwszej, a później na przedostatniej sylabie.

Przemiany w zakresie gramatyki

Deklinacja

Rzeczowniki

Odmiana rzeczowników uległa uproszczeniu. Jest obecnie oparta na rodzaju (smok, o smoku – foka, o foce) i w

pewnym stopniu na twardości tematu (liść, liście – list, listy). W rodzaju męskim pojawiła się jednak kategoria

żywotności i osobowości (but, widzę but, widzę buty – kot, widzę kota, widzę koty – pilot, widzę pilota, widzę

pilotów).

Ślady tematów spółgłoskowych zachowały się prawie wyłącznie w tematach nijakich na -en-, -ent- (cielę – cielęcia,

imię – imienia). W innych tematach forma długa lub krótka rozszerzyła się na wszystkie przypadki. Ogólnie

dominowały końcówki z tematów na -o-, -jo- i -a-, -ja-, inne zanikały, chociaż niekiedy się upowszechniały.

Upowszechniały się zwłaszcza te, które nie powodowały alteracji tematu. Zanikły ślady braku miękkości w pewnych

formach wyrazów zmiękczanych przez samogłoski przednie (głównie spółgłoskowe i na -i-, np. krъvaxъ > *krwach

> krwiach). Niekiedy tylko miękkość pozostała po dawnych końcówkach (D. kamane > kamienia).

Liczba pojedyncza

Mianownik

Zanik form krótkich tematów można interpretować jako pojawienie się w mianowniku formy biernika.

kamy > *kamy > kamień (por. kamenь)

kry > *kry > krew (por. krъvь)

W rodzaju nijakim końcówka -ьje dawała czasem -é pochylone (weselé). Nazwy urzędów typu podkomorzé pod

wpływem nazw typu łowczy przeszły w XVI w. do deklinacji przymiotnikowej: podkomorzy.

Dopełniacz

Końcówka -y rozszerzyła się na cały rodzaj żeński.

Końcówka -a rozszerzyło się na cały rodzaj nijaki i większość rodzaju męskiego. Dawne nijakie na -ьje miały w XVI

w. -å, czyli -a niekreskowane: oká ale wesela

Końcówka -u po okresie rozchwiania (w pewnym sensie niezakończonym do dzisiaj) pozostała w pewnych

rzeczownikach męskich nieżywotnych, bez większego związku z formą pierwotną.

Końcówka -ej z deklinacji zaimkowej pojawiła się przejściowo do XVI w. w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku

w rodzaju żeńskim w dawnych tematach na -ja-: paniej, rolej, duszej

Powstanie i rozwój języka polskiego

5

Celownik

Końcówka -´e pozostała w żeńskich tematach na -a-.

Końcówka -y pozostała w żeńskich miękkotematowych. Sporadycznie w staropolskim pozostało -y w nijakich

tematach spółgłoskowych: dziecięci, książęci.

Końcówka -owi rozszerzyła się na prawie cały rodzaj męski. Sporadycznie pojawiała się w rodzaju nijakim.

Końcówka -ewi w staropolskim czasem zastępowała -owi w miękkotematowych, w XV i XVI w. nawet w

twardotematowych.

Końcówka -u rozszerzyła się na cały rodzaj nijaki. W rodzaju męskim przetrwała w pewnych formach na -o-, -jo-.

Do XVI w. była nieco częstsza, zwłaszcza po przyimku ku (człowieku, głosu, ku południu).

Biernik

W rodzaju nijakim biernik pozostał równy mianownikowi.

W rodzaju męskim biernik pozostał równy mianownikowi dla rzeczowników nieżywotnych, a dla żywotnych stał się

równy dopełniaczowi. Przyczyną był prawdopodobnie szyk swobodny, który groził dwuznacznością zwrotów typu

syn kocha ojciec i ojciec kocha syn. Nadanie im postaci syn kocha ojca i ojca kocha syn chroniło przed tym. Dawny

biernik równy mianownikowi pozostał szczątkowo do XIV – XV w. (a nawet, zwłaszcza na Mazowszu, XVI w.), a

do dziś w utartych zwrotach jak iść za mąż, siąść na koń, na miły Bóg, być za pan brat.

Końcówka -0 pozostała w żeńskich wyrazach, w których występuje też w mianowniku.

Końcówka -ę pozostała w typowych żeńskich.

Końcówka -ą występowała w języku staropolskim zamiast -ę w rzeczownikach, których mianownik kończył się na

-å: widzę duszę, boginię ale wolą, pieczą. Dziś reliktem tej zasady jest biernik panią.

Narzędnik

Końcówka -ą pozostała w całym rodzaju żeńskim.

Końcówka -em rozszerzyła się na cały rodzaj męski i nijaki. Do jej stabilizacji przyczynił się rozwój -ъmь, -ьmь.

Końcówka -im < -ьjemь pojawiała się w nijakich zakończonych na dawne -ьje: wiesielim, miłosierdzim,

wyobrażenim

Miejscownik

Końcówka -´e panuje w twardotematowych. Do XV – XVI w. również w męskich i nijakich na -k, -g, -ch: Bodze,

gresze, mlece. Z tematów na -n-: We dnie i w nocy, ale normalnie w dniu

Końcówka -y rozszerzyła się na wszystkie żeńskie miękkotematowe. Przetrwała też szczątkowo w tematach na -jo-

do XIV – XV w., zwłaszcza -i < -ьji w nijakich na -ьje.

Końcówka -u opanowała męskie i nijakie miękkotematowe i na -k, -g, -ch. Przetrwała również w formach (o) synu,

domu, oraz pojawiła się w formie (o) panu (Pod wpływem zwrotu w panu Bogu).

Powstanie i rozwój języka polskiego

6

Wołacz

Końcówka -´e (z -e, nie -ě

2

, dlatego mamy miękczenie związane z pierwszą palatalizacją) panuje w męskich

twardotematowych. Do XVI w. również w rzeczownikach na -k, -g, -ch. Zachowała się do dziś w formach typu

Boże, człowiecze, Kozacze (też człowieku, Kozaku), a także księże i po -ec: ojcze, starcze (Związane z trzecia

palatalizacją).

Końcówka -u opanowała męskie miękkotematowe i na -k, -g, -ch oraz żeńskie miękkotematowe "rodzinne" (ciociu,

Helu). Przetrwała również w formach synu, domu!.

Końcówka -o przetrwała w dawnych żeńskich na -a- i rozszerzyła się na większość dawnych żeńskich na -ja-.

Końcówka -y przetrwała w żeńskich zakończonych w mianowniku na spółgłoskę (myszy, kości!) i rozszerzyła się na

rzeczowniki typu pani.

W rodzaju nijakim wołacz pozostał równy mianownikowi.

Liczba mnoga

Mianownik

Końcówka -i do XV w. dominowała w męskich. Od XVI w. zanikła w nieżywotnych, a od XVIII w. – w

nieosobowych. Formy Włoszy, mniszy zostały zastąpione przez Włosi, mnisi z fonetyczną miękkością w XVII w.

Końcówka -y z biernika stopniowo zastępowała -i w męskich. Od XVI w. występowała nawet w osobowych,

szczególnie modna była w oświeceniu (syny, wnuki, greki). W rodzaju żeńskim pozostała w tematach na -a- i w

części form z M. l.p. na -0.

Końcówka -e pochodząca z tematów na -i- (gost-ьje, lud-ьje), -n- (dьn-e, kamen-e, mestjan-e) i form typu

przyjaciele, cesarze zdominowała męskie miękkie. W rodzaju żeńskim pozostała w dawnych tematach na -ja- i

rozszerzyła się na część form z M. l.p. na -0.

Końcówka -owie w XIV – XV w. występowała we wszystkich męskich. Od XVI w. wycofywała się, zwłaszcza z

nieżywotnych i nieosobowych, ale jeszcze u Norwida w rymie jest obłokowie.

Końcówka -ewie w staropolskim czasem zastępowała -owie w miękkotematowych.

Końcówka -a pozostała w nijakich. Pod wpływem łaciny pojawiała się od XV w. w męskich zapożyczonych z łaciny

i z niemieckiego: akta, fundamenta, grunta, a przejściowo i niepoprawnie również rodzime okręta, pociska. Dziś

końcówka -a w r.m. jest zasadniczo niepoprawna, ale: akta (sądowe)||akty (w dramacie).

Nazwy urzędów typu podkomorzé do XV w. również miały l.m. na -a. W XVI w. panowały formy chorążowie

podczasze podchorąże ma pod sobą, a dziś M. chorążowie, D. podchorążych.

Końcówka -´a (-´å) < -ьja dotyczy dzisiaj form brat – bracia, ksiądz – księża. Pierwotnie formy te były odczuwane

jako rzeczowniki zbiorowe (bracia stała =braty stały, księża poszła= księdzowie poszli), i odmieniały się jak

rzeczowniki żeńskie (jak w innych tego typu B. -ą, DCMsc. również -ej). Już u Skargi odmieniały się jak liczba

mnoga (braciom, braćmi, braciach, księżom, księżmi, księżach). W gwarach spotyka się formy typu swaciå,

muzykanciå, adwokaciå.

Powstanie i rozwój języka polskiego

7

Dopełniacz

Końcówka -0 opanowała nijakie i żeńskie twardotematowe. W miękkotematowych rywalizuje z -y. Do XVII w., a

nawet dziś, występują też jej ślady w dawnych tematach męskich na -o-, -jo-: D. woz, god, tysiąc, dziej, włos, do dziś

przyjaciół, dotychczas.

Końcówka -ów opanowała męskie twardotematowe, a w miękkotematowych rywalizuje z -y. W staropolskim, z

nieco inną wymową, miała szerszy zasięg: pisarzow, koniow, dniow, miesiącow, gwarowe krolew.

Końcówka -y rywalizują z -ów/-0 w miękkotematowych.

Celownik

Końcówka -om od dawna dominowała w męskich i nijakich. Od okresu średniopolskiego również w żeńskich.

Końcówka -am dominowała w staropolskim w żeńskich. W XV – XVII w. pojawiała się również w męskich i

nijakich.

Końcówka -em do XVI w. czasem zastępowała -om w męskich. W nijakich brak jej śladów.

Końcówka -um, -óm w staropolskim czasem zastępowała -om w nijakich.

Biernik

W bierniku rodzaju męskiego pierwotnie końcówki -e/-y dzieliły się w sposób przeniesiony do mianownika w

nieosobowych. Jednak w osobowych w XVI w. pojawił się, a w XVII – upowszechnił biernik równy dopełniaczowi.

Dawny biernik był i jest używany d celów stylizacyjnych: króle, pany, chłopy.

W rodzaju żeńskim i nijakim biernik liczby mnogiej pozostał równy mianownikowi.

Narzędnik

Końcówka -ami od dawna dominowała w żeńskich. Od XV w. upowszechniała się w nijakich, a w XVI – XVII w.

mimo oporu gramatyków w męskich.

Końcówka -mi występowała w staropolskim w męskich i nijakich, zwłaszcza miękkotematowych, a także w

niektórych żeńskich z mianownikiem na -0. Dziś występuje w zasadzie tylko w męskich i żeńskich z mianownikiem

na -0, z tematem zakończonym na fonetycznie miękką.

Końcówka -y występowała w staropolskim w męskich i nijakich, zwłaszcza twardotematowych. Do dziś przetrwała

w zwrotach typu tymi czasy.

Końcówka -oma pochodząca z liczby podwójnej pojawiała się w męskich w XVI – XVII w.

Miejscownik

Końcówka -ach od dawna dominowała w żeńskich. Była też spotykana w męskich i nijakich, ale opanowała te

rodzaje dopiero w XVI w.

Końcówka -´ech dominowała w staropolskim w męskich i nijakich: wilcech, syniech, skrzydlech, leciech. Ślady

pozostały w nazwach krajów: Na Węgrzech.

Końcówka -och pojawiała się we wszystkich rodzajach w XIV – XVI w., zwłaszcza przy miękkotematowych i na k,

g, ch, prawdopodobnie pod wpływem końcówek typu -owie, -ów, -om.

Powstanie i rozwój języka polskiego

8

Wołacz

Wołacz liczby mnogiej pozostał równy mianownikowi.

Deklinacja mieszana

Do deklinacji mieszanej należą formy typu poeta, mężczyzna, Jagiełło, Fredro, sędzia.

W staropolszczyźnie formy typu starosta, poeta odmieniały się we wszystkich przypadkach jak żeńskie. W XVI w.

zadziałał czynnik znaczeniowy zmienił formy w liczbie mnogiej. Również C. l.m. typu mężczyznam.

Natomiast rzeczowniki typu Fredro do XVII w. przyjmowały w l.p. formy Fredra, Fredrowi, Fredrę itp.

Rzeczowniki typu sędzia < sądьja uzyskały już w XV w. przymiotnikowe formy DCB. l.p. Później obok narzędnika

sędzią pojawiły się formy sędzim, sędziem. Zdarzał się też miejscownik sędziej.

Przymiotniki

Odmiana rzeczownikowa niemal zanikła (ale pełen).

Odmiana przymiotnikowa z zaimkiem jь dała początek odmianie przymiotnikowo-zaimkowej, różnej od

rzeczownikowej: jego, tego białego słonia.

Zaimki rodzajowe

Twardotematowe upodobniły się do miękkotematowych.

těxъ > *ciech > tych jak ich

togo > *togo > tego jak jego

Pierwotną końcówką biernika l.p. r.ż. było -ę. Wyjątkiem była forma ją. Pod wpływem przymiotników formą

szerzyło się -ą, a współcześnie pozostało tylko tę. (W 1996 ? forma biernika tą została uznana za dopuszczalną w

języku mówionym.)

Zaimki bezrodzajowe

Uległy niewielkim zmianom:

azъ > jazъ > jaz > ja

mene > *mienie > mnie

kogo > kogo (bez większych zmian fonetycznych)

čьso > czso > cso > co

Dawny dopełniacz čьso wyparty do biernika rozszerzył się na mianownik. Dawny biernik utrzymał się z

przyimkami: w niwecz < vъ nivъčь, przecz < prěčь, zacz < začь.

Powstanie i rozwój języka polskiego

9

Liczebniki

Liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie odmieniały i odmieniają się jak przymiotniki, nie ich więc omawiać.

Jeden

Liczebnik jedinъ zachował odmianę zaimkowo-przymiotnikową.

Sto

Liczebniki uzyskały własną, dosyć niejednolitą odmianę, częściowo opartą na liczbie podwójnej.

Dwadzieścia – dziewięćdziesiąt, dwieście – dziewięćset

Zastawienia stały się zrostami a potem złożeniami.

Liczebniki zbiorowe

Formy liczebników zbiorowych uległy kontaminacji (skrzyżowaniu).

D. r.m. dъvoj-a lub dъvoj-ego > dwoj(e)ga

Liczba podwójna

Zanikła, niekiedy końcówki zachowały się, np. oczy, uszy, rękoma (obok rękami). Również w gwarach i w

przysłowiach: "mądrej głowie dość dwie słowie, lepszy wróbel w ręku niż gołąb na sęku.

Koniugacja

Zachowało się rozróżnienie czasu tematu teraźniejszego i przeszłego.

Bezokolicznik

W bezokoliczniku zanikło i (najwcześniej w końcówkach *-cy < -ci):

by-ti > *byci > być

nes-ti > *nieści > nieść

dvigną-ti > *dźwignęci > dźwignąć

Czas teraźniejszy

Uległ niewielkim zmianom, np.:

nes-ą > niosę

rek-ą > *rzekę > rzeczę, ale tłukę

rec-i > *rzec(y) > rzeknij ?, ale tłucz

nes-e-mъ > *niesiem > niesiemy

Wiele czasowników zmieniło formy czasu teraźniejszego:

żywię – żywiesz > żyję – żyjesz

grzebę – grzebiesz > grzebię – grzebiesz

kolę – kolesz > kłuję – kłujesz

porzę – porzesz > pruję – prujesz

rostę – rościesz > rosnę – rośniesz

kradę – kradziesz > kradnę – kradniesz

łupam – łupasz > łupię – łupiesz

Powstanie i rozwój języka polskiego

10

kłamam – kłamasz > kłamię – kłamiesz

Zamiast -ętъ w czasownikach atematycznych i tematach na -i- mamy jakby -jątъ:

dus-ętъ > *dusią(t) > duszą

dad-ętъ > *dadzią(t) > dadzą

Koniugacja -am, -asz

Na wzór czasowników atematycznych powstała koniugacja -am, -asz (śladowo -em, -esz):

gra-je-šь > *gra-je-sz > *gr-a:-sz > grasz

gra-je-tъ > *gra-je-0 > *gr-a:-0 > gra

gra-je-mъ > *gra-je-my > *gr-a:-my > gramy

gra-je-te > *gra-je-cie > *gr-a:-cie > gracie

Przez analogię do dam – dasz:

gra-ją > gra-j-ę (do XIV – XV w.) > gram

Ale regularnie (porównaj dadzą):

gra-ją-tъ > grają

Czasy przeszłe

Aoryst – czas przeszły dokonany, oznaczał czynność jednokrotną i dokonaną w przeszłości. Pierwotnie tworzył się

zarówno od czasowników dokonanych jak i niedokonanych. Z trzech aorystów: asygmatycznego, sygmatycznego I,

sygmatycznego II w języku polskim ujawnił się tylko sygmatyczny I. Tworzony od czasowników zakończonych w

temacie bezokolicznika na samogłoskę.

Imperfekt – oznaczał czynność trwającą lub powtarzającą się w przeszłości. Był tworzony od czasowników

niedokonanych.

Aoryst i imperfekt zlały się, a następnie zanikły. Końcówka aorystu zachowała pewną żywotność w gwarach: byłech,

byłek (=byłem)

Czas przeszły złożony stał się prosty: bylъ jes-mь > jestem.

Czas zaprzeszły współcześnie zanika.

Czas przyszły

Formy formalnie teraźniejsze czasowników dokonanych zachowały znaczenie przyszłe.

Czas przyszły od czasowników niedokonanych wciąż tworzy się przez łączenie form typy będę i bezokolicznika lub

imiesłowu przeszłego: będę chwalić lub będę chwalił.

Tryb warunkowy

Prasłowiańska forma trybu warunkowego ustąpiła miejsca aorystowi (staropolskie bych), który z kolei uległ

wpływom końcówek czasu przeszłego.

Powstanie i rozwój języka polskiego

11

Imiesłowy

• imiesłów czasu teraźniejszego czynny zaczął się odmieniać jak przymiotnik, pojawił się też imiesłów teraźniejszy

przysłowny: gotujący, gotując.

• imiesłów czasu teraźniejszego bierny pozostawił ślady typu świadomy, rzekoma.

• imiesłów czasu przeszłego czynny I pozostał jako imiesłów przeszły przysłowny: ugotowawszy, kopnąwszy,

obdarłszy.

• imiesłów czasu przeszłego czynny II stał się podstawą czasu przeszłego (gotowałem) i przyszłego złożonego

(będę gotował), dla niektórych czasowników nieprzechodnich pozostał (zgniły, zmokły).

• imiesłów czasu przeszłego bierny pozostał żywotny: bity, poznana, wiedzione.

Liczba podwójna

Formy liczby podwójnej przetrwały do XIV – XV w., z pewnymi zmianami:

1. os. -vě > *-wie > -wa (pod wpływem l. podw. r.m.: dwa konja)

2. os. -ta > -ta

3. os. -te > *-cie > -ta (zrównanie z 2. os. dla odróżnienia od 2. os. l.p.)

W XVI w. zanikły w języku literackim. Zachowały się w licznych gwarach, ale ich znaczenie prawie zawsze jest

równe liczbie mnogiej. Spotyka się też końcówkę 1. os. -ma ze skrzyżowania -wa i -my.

chodźwa, chodźma (=chodźmy)

Jedynie w okolicach Tarnobrzega istnieje opozycja niesiewa, nieśwa (l. podw.)||niesiemy, nieśmy (l.m.).

Źródła

• Stanisław Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, PWN, Warszawa-Wrocław 2005

Zobacz też

• język staropolski

• Historia ortografii polskiej

Linki zewnętrzne

• Edward Polański, Reformy ortografii polskiej – wczoraj, dziś, jutro, BULLETIN DE LA SOCIÉTÉ POLONAISE

DE LINGUISTIQUE, fasc. LX, 2004, ISSN 0032–3802

[2]

Przypisy

[1] Artykuł "Język polski przez wieki" (http:/

/

www.

naszdziennik.

pl/

index.

php?typ=kl&

dat=20090302&

id=kl12.

txt)

[2] http:/

/

www.

mimuw.

edu.

pl/

polszczyzna/

PTJ/

b/

b60_029-046.

pdf

Źródła i autorzy artykułu

12

Źródła i autorzy artykułu

Powstanie i rozwój języka polskiego  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=23611063  Autorzy: A., A.fiedler, BartekChom, Buldożer, Cyon, Gładka, IZQ, Kauczuk, KubaP, Milek
pl, Modulo, Patrol110, Paweł Ciupak, Pepa, Remigiu, Sagi2007, Shalom, Siedlaro, Tomek Dabrowa Gornicza, Turkusowy smok, Ęgeniusz Ąderko, 10 anonimowych edycji

Licencja

Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
http:/

/

creativecommons.

org/

licenses/

by-sa/

3.

0/