Teoria motoryczności (antropomotoryka, nauka o ruchu itp.) - nauka o przejawach, możliwościach i potrzebach ruchowych człowieka (Raczek 86).

Zdolność - określa możliwości człowieka do wykonywania czynności, a nie same przejawy ruchu. Cecha ruchu - służą do charakterystyki prawidłowości lub wadliwości przebiegu ruchu.

Podział z.m. (wg Gundlacha 70).

U podstaw z.m. leżą określone struktury, funkcje i procesy związane z układem: energia-informacja. Wyróżniamy trzy podstawowe grupy zdolności:

• kondycyjne (energetyczne) - zdeterminowane procesami energetycznymi,

• koordynacyjne (informacyjne) - zdeterminowane procesami sterująco-regulacyjnymi i kognitywnymi,

• kompleksowe (hybrydowe) - zdeterminowane wyżej wymienionymi czynnikami bez wyraźnej dominanty.

Zdolności	Wielkość dziedziczenia w %
wysokość ciała	ok. 85
szybkość reakcji	ok. 80
równowaga	ok. 75
szybkość biegowa	ok. 73
względna siła mięśni	ok. 70
szybkość pojedynczego ruchu	ok. 65
masa ciała	ok. 65
ogólna wytrzymałość	ok. 60
maksymalna siła mięśni	ok. 55
lokalna wytrzymałość specjalna	ok. 40

Tab. 1 . Zdolności będące pod wpływem czynników dziedzicznych (Dovall za: Raczek 87).

KOORDYNACYJNE ZDOLNOŚCI MOTORYCZNE

Proces sterowania czynności ruchowych sprowadza się do przetwarzania informacji płynących z tele- i prioprioreceptorów i ich przekazania do aparatu wykonawczego (ruchowego). Procesy regulacji polegają natomiast na doskonaleniu lub korygowaniu czynności dzięki stale nowym informacjom. Pojęcie koordynacji jako procesu obejmuje więc wzajemne dostosowanie i uzgadnianie wszystkich składników ruchu skierowanych na osiągnięcie określonego celu, tj. rozwiązanie określonego zadania. Zewnętrznym wyrazem tak rozumianej k.r. jest przede wszystkim precyzja i ekonomia wykonywanej czynności.

Pojęcie - koordynacja ruchów - należy jednoznacznie wiązać z procesami sterowania i regulacji przebiegów ruchowych, warunkującymi efektywną stronę motoryczności, głównie zaś strukturalne właściwości ruchu.

Farfiel (69) wyróżnił trzy poziomy koordynacyjne:

I - poziom - charakteryzuje przestrzenną dokładność prostych i znanych czynności ruchowych wykonywanych w standardowych warunkach bez ograniczenia czasowego (dokładność).

II - poziom - wyznacza przestrzenną dokładność znanych czynności realizowanych w krótkim czasie w standardowych warunkach związanych np. z szybką reakcją, orientacją przestrzenną w ograniczonym czasie czy też różnicowania wiążącym się z szybkością działań (dokładność + szybkość).

III poziom - charakteryzuje dokładność czynności, wykonywanych szybko i dostosowanych do warunków i sytuacji związanych np. ze zdolnością dostosowania i przestawienia, szybkością reagowania z wyboru, różnicowaniem i podejmowaniem adekwatnych decyzji (dokładność + szybkość + zmienność).

IV poziom - (wg Raczka) - zdolność do dokładnego sterowania powolnych czynności w zmiennych warunkach np. równowaga zmienna, dokładne różnicowanie w zmieniających się warunkach (dokładność + zmienność).

Poziom k.r. uwarunkowany jest stanem i rozwojem UN, wrodzonymi uzdolnieniami ruchowymi, doświadczeniem ruchowym i zasobem znanych ruchów, wyobraźnią ruchową.

Z. k. uwarunkowane są stanem i poziomem układu nerwowego. Proces kształtowania z.k. przebiega dwutorowo (Przybylski 98):

- nauczamy nowych i różnorodnych, coraz bardziej złożonych ruchów,

- doskonalimy poznane już ćwiczenia zmieniając ich strukturę czasowo - przestrzenną lub przy zachowaniu struktury wewnętrznej dokonywać zmian warunków zewnętrznych przy

wykonywaniu zadań ruchowych.

Główne zabiegi metodyczne prowadzące do pożądanych efektów treningowych to (Szyngiera, Bibrzycki 96):

- zmiany w wykonywaniu ćwiczenia (tempa, kierunku, p.w.),

- zmiany wielkości obciążenia (różnicowanie siły) wykonywanej czynności ruchowej (skoki przez różne przeszkody),

- łączenie różnych form ruchowych (bieg i skok),

- wykonywanie ćwiczeń w warunkach ograniczeń czasowo - przestrzennych (ćwiczenia czasu reakcji, tor przeszkód na czas),

- stosowanie różnych sygnałów informacyjnych (optycznych, kinestetycznych),

- wykonywanie ćwiczeń po uprzednim obciążeniu (przewroty i stanie na jednej nodze).

W rozwoju z.k. u obu płci obserwujemy znaczne przyrosty jedynie do ok. 11 roku życia. Po tym okresie tempo rozwoju chłopców wyraźnie maleje, zachowując jednak dalej nieznaczną tendencję progresywną do ok. 17 roku życia. Dziewczęta po 13 roku życia nie notują w ogóle postępu w rozwoju tej właściwości.

Rys.1. Model okresów sensytywnych i krytycznych dla wybranych zdolności koordynacyjnych (Raczek 87).

WIEK 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

- okresy sensytywne (czas prawidłowego stymulowanie tej cechy),

- okresy krytyczne (najdogodniejsza faza do stymulacji).

Podział zdolności koordynacyjnych:

Testy mierzące zdolności koordynacyjne ruchów całego ciała - ZWINNOŚĆ:

1. Bieg zwinnościowy slalomowy z toczeniem piłki (Hirtza).

1m 1m 1m 1m 1m 2m

Start

Na sygnał badany toczy piłkę ręczną najpierw prawą ręką między chorągiewkami do linii, chwyta piłkę w ręce i dobiega do skrzyni wkładając ją.

Ocena: czas w sek. od startu do położenia piłki w skrzyni.

2. Bieg zwinnościowy slalom po kopercie (Pilicz). 3 x 5 m x 3. Start do środka na dłuż. boku.

3. Bieg zwinnościowy slalomowy po ósemce pod poprzeczką (Mekota).

Wysokość tyczki - pępek badanego. Start wysoki na komendę. 2 razy.

Ocena: Czas dwukrotnego pokonania wyznaczonej trasy, mierzony z dokładnością 0,1 sek.

4. Bieg zwinnościowy slalomowy po ósemce na czworakach (Raczek).

Dwukrotne przebiegnięcie na czworakach slalomem pomiędzy tyczkami na sygnał. Kończyna górne i dolne mają cały czas kontakt z podłożem.

Ocena: Czas wykonania dwóch ósemek po wyznaczonej trasie.

5. Bieg zwinnościowy wahadłowy 4 x 10m (Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej).

Start

2 klocki z lewej i 2 z prawej strony. Na sygnał z miejsca startu podnosi klocka i przenosi go do drugiego, stawia go, podnosi drugi przenosi na drugą stronę. Powtarza to.

Ocena: Lepszy czas z dwóch prób.

6. Przysiady z wyrzutem nóg (Burphy).

Na sygnał przez 10 sek. z postawy zasadniczej wykonał kolejno: przysiad podparty, wyrzut nóg do podporu przodem, powrót do przysiadu podpartego i postawy zasadniczej.Ocena: Liczba przysiadów z dokładnością do 1/4 cyklu (0.25 - przysiad, 0.50 - podpór przodem, 0.75 - powrót do przysiadu).

• zdolność różnicowania

Warunkuje wysoką dokładność i ekonomię wykonania ruchów. Jej podstawą jest precyzyjne postrzeganie siły, czasu i przestrzeni w toku czynności motorycznej pod kątem najkorzystniejszego rozwiązania całego zadania ruchowego. To precyzyjne „wyczuwanie” pozwala na właściwe dozowanie impulsów sterujących, umożliwiających optymalny przebieg czynności ruchowej np. dokładne podanie piłki na określoną odległość. Omawianą zdolność nazywa się czuciem piłki, ruchu, czasu, tempa, siły. Różnicowanie napięcia mm. Uwydatnia się szczególnie podczas podawania piłki na odległość, sposobów jej przyjmowania, precyzyjnych strzałów do bramki.

TESTY :

1. Rzuty do ruchomej tarczy (Hirtz).

Badany w odległości 3 m od tarczy ruchomej, która cały czas się waha. W ruchu powrotnym badany rzuca piłeczką tenisową 10 razy.

Ocena: Liczba celnych rzutów.

2. Chwytanie zawieszonej piłeczki do kubka (Mekota).

Badany dowolnym sposobem próbował podrzucić piłeczkę do góry, po czym chwycił ją do kubka. Próbę powtarzano 15 - krotnie ręką sprawniejszą.

Ocena: Liczba udanych prób.

3. Rzuty piłkami tenisowymi do kosza (Raczek).

Badany wykonywał 5 rzutów prawą ręką i 5 lewą do kosza o średnicy 30 cm na wysokości 1m. Odległość badanego od kosza - 3m.

Ocena: Suma celnych rzutów lewą i prawą ręką.

Przykłady ćwiczeń rozwijających zdolność różnicowania:

- żonglerka piłki głową „wysoko-nisko”,

- żonglerka piłki w parach ze zwiększaniem i zmniejszaniem odległości,

- uderzanie piłki nogą i głową o ścianę,

- uderzanie piłki do celów w różnej odległości,

- uderzanie i przyjmowanie piłek o różnej wielkości (tenisowa, ręczna).

• zdolność równowagi

Umożliwia utrzymanie pozycji ciała (równowaga statyczna) oraz zachowanie lub odzyskanie tego stanu (równowaga dynamiczna) w czasie czynności ruchowej albo po jej wykonaniu. Ważna jest w grze bramkarza (dyn. i stat.) U zawodników z pola przejawia się głównie w ataku w grze 1 x 1(zwody, balans ciałem),grze ciałem, dryblingu, przyjęciach i podaniach w złożonych postawach. W obronie podczas krycia oraz odbioru piłki.

TESTY :

1. Równowaga statyczna - stanie na równoważni (Fleishman).

Stanie na desce (30 x 60 cm z podłużną listwą na środku o grubości 2cm i wysokości 4 cm) tak aby palce jednej stopy dotykały pięty drugiej stopy.

Ocena: Czas z lepszej próby (2 razy powtarzamy) wystania na desce na boso.

2. Równowaga statyczna - stanie we wspięciu na palcach obunóż (Raczek).

Badany z rękoma na biodrach i zasłoniętymi oczami, na sygnał stawał we wspięciu na palcach i starał się wytrzymać w tej pozycji jak najdłużej.

Ocena: Czas stania w tej pozycji z lepszej próby (2 razy powtarzamy).

3. Równowaga dynamiczna - marsz po rozecie (Mekota).

55 cm

Badany z rękoma na biodrach chodzi boso po sześciokącie, stawiając jeden krok na jednym boku. Próba trwa do utraty równowagi.

Ocena: Liczba prawidłowo wykonanych kroków po bokach wielokąta.

4. Równowaga dynamiczna - obroty w miejscu (Kocjasz).

Dotykanie pałeczką z opaską na oczach tyczki po obrotach dookoła osi.

Przykłady ćwiczeń rozwijających zdolność równowagi statycznej:

Podstawowym środkiem są ćwiczenia równowagi, gdzie stopniowo zawęża się powierzchnię podparcia lub zwiększa się szybkość wykonywania ćwiczeń.

Przykłady ćwiczeń rozwijających zdolność równowagi dynamicznej:

- bieg po odwróconej ławeczce gimnastycznej (bokiem, tyłem, przodem),

- prowadzenie piłki podeszwą,

- kozłowanie piłki podeszwą,

- żonglerka głową stojąc na jednej nodze,

- żonglerka stopą (w różnych pozycjach wyjściowych),

- żonglerka piłki w połączeniu z obrotami, siadem, przewrotem itp.,

- walki „kogutów”, „jeźdźców”,

• zdolność szybkiej reakcji

Pozwala na szybkie zainicjowanie i wykonanie celowego, krótkotrwałego działania ruchowego na określony sygnał, w którym zaangażowanie może być całe ciało lub jego części. O jej poziomie świadczy czas, jaki upływa od momentu zadziałania sygnału do zakończenia ściśle określonego ruchu, który wyznacza czas reakcji oraz szybkość akcji zaangażowanych mięśni. Wyróżniamy różne formy szybkiej reakcji: -reakcja prosta (reagowanie na proste sygnały np. start w biegu), oraz - reakcja z wyborem (szybkie rozpoznanie sygnału, jego ocena oraz wybór jednego z wielu możliwych rozwiązań np. wybieg lub pozostanie bramkarza w bramce). W PN zdolność szybkiej reakcji przejawia się w złożonych sytuacjach wymagających szybkiego reagowania na większą liczbę sygnałów lub szybkim rozpoznawaniu właściwego sygnału wśród wielu informacji (reakcja różnicowa i reakcja z wyborem).

TESTY :

1. Chwyt pałeczki Ditricha (Mekota).

Pałeczka o średnicy 1,5 cm i długości 50 cm ze skalą centymetrową. Badany siada okrakiem na krześle, ręka oparta na oparciu w połowie długości przedramienia. Kciuk w stosunku do palców - 90 stopni. Trener trzyma pałeczkę, tak aby „zero” było na wysokości dolnej powierzchni dłoni. Po sygnale akustycznym po upływie 2 sek. opuszcza pałeczkę i badany chwyta pałeczkę.

Ocena: Ilość centymetrów o ile opadła pałeczka. Próbę powtarzamy 5 razy, odrzucamy 2 skrajne wyniki, z trzech - średnia arytmetyczna.

2. Zatrzymanie opadającej tarczy (Hirtz).

3. Zatrzymanie przymiaru stopą (Mekota).

4. Bieg po skłonie w przód na odcinku 3 metrów (Hirtz).

Badany stał w postawie zasadniczej, tyłem do kierunku biegu. Na sygnał wykonywał skłon w przód (palce do podłoża), wykonywał zwrot i pokonywał 3- metrowy odcinek.

Ocena: Lepszy czas z 2 prób.

Przykłady ćwiczeń rozwijających zdolność szybkiej reakcji:

- natychmiastowa odpowiedź ruchowa na ustalony sygnał,

- natychmiastowa reakcja na sygnał pojawiający się wśród wielu informacji,

- odpowiednie reakcje ruchowe na określone sygnały pojawiające się wśród wielu innych,

- krótkie starty z różnych pozycji wyjściowych na określony sygnał,

- określone reakcje ruchowe w odpowiedzi nam ruch zawodnika lub piłki.

• zdolność dostosowania i przestawiania

Pozwala na wdrożenie optymalnego programu oraz jego zmienianie i przestawianie w przypadku dostrzeżenia lub przewidywania zmiany sytuacji. Zmiany nieznaczne (względnie oczekiwane) wymagają jedynie dostosowania parametrów czasowo-przestrzennych- siłowych struktury ruchu (np. bieg przełajowy w różnym terenie). Zmiany znaczne mogą doprowadzić do przerwania czynności oraz wdrożenia zupełnie nowego działania (np. wskutek działania przeciwnika). Duży zasób doświadczeń pozwala na zastosowanie wielu alternatywnych programów działania. Gra w PN wymaga dostrzegania i wybierania sygnałów oraz odpowiadania na te sygnały przy pomocy programów ruchowych. Istotą gry jest działanie w stale zmieniających się warunkach. Dlatego ważne jest w nauczaniu opanowanie jak najszerszego wachlarza działań technicznych i techniczno - taktycznych (nawyków ruchowych otwartych) i wykorzystanie ich w zależności od wymagań taktycznych.

Przykłady ćwiczeń doskonalących zdolność dostosowania i przestawiania ruchów:

- zabawy piłkarskie (berki z prowadzeniem lub wybijaniem piłki),

- uderzanie i przyjmowanie piłki o „ścianę - batut”,

- jw. tylko w powietrzu,

- prowadzeni piłki i atak z boku przez przeciwnika,

- gra w piłkę do rugby,

- małą gra w błotnistym, piaszczystym, śniegowym terenie.

• zdolność orientacji

Umożliwia określenie pozycji ciała oraz jej zmian w trakcie ruchu całego ciała (a nie jego części) w przestrzeni i czasie w odniesieniu do ustalonego pola działania (boiska) lub poruszającego się obiektu (partner, przeciwnik, piłka), łącząc w sobie postrzegania i działanie motoryczne w stale zmieniających się sytuacjach. Dominujące znaczenie mają bodźce wzrokowe. W PN wymaga się od gracza szybkiego ustalenia własnej pozycji na boisku, partnerów, przeciwnika i piłki. Wielokrotne powtarzanie typowych sytuacji gry, a także wiedza i doświadczenie zdobyte w trakcie meczów rozwijają zdolność orientacji zawodnika.

TESTY :

1. Bieg do kolorowych piłek (Jung).

6 piłek lekarskich w różnych kolorach i 6 kartoników w ręku trenera siedzącego na ławce. Na sygnał badany odwracał się i dotykał ręką piłki, którą wskazał trener kartonikiem. Wracał dotykał środkowej piłki, trener ponownie pokazywał kartonik. Tak wszystkie piłki.

Ocena: czas wykonania tego zadania.

2. Podskokami do celu (Jung)

Start

Badany stojąc na starcie oceniał wzrokowo odległość do centrum koła, następnie zawiązywano mu oczy i polecono by małymi podskokami starał się dotrzeć do centrum koła.

Ocena: % dokładności zbliżenia się do centrum koła (0%- poza kołem).

Przykłady ćwiczeń doskonalących zdolność orientacji przestrzennej:

- ćwiczenia na batucie, skoki do wody,

- zabawy piłkarskie rozwijające zdolność orientacji („gra numerów” itp.),

- prowadzenie piłki wokół chorągiewek ponumerowanych i kieruje trener,

- strzały do bramki po różnych ćwiczeniach (przewrocie w przód, tył),

- małe gry na różnych polach (zmniejszonych, nietypowych),

- gra kilkoma piłkami,

- gar z przewadze.

• zdolność sprzężenia

Zapewnia celową organizację ruchów części ciała, prowadząc do integracji przestrzennych, czasowych i dynamicznych parametrów ruchu i podporządkowania zadaniu ruchowemu realizowanemu przez całe ciało (łączenie wymachu ręką i strzału na bramkę). W ZGS organizacja częściowa ruchów musi uwzględniać współudział przyborów (piłka) oraz przeciwnika. Bramkarz wychodzi w powietrze, piąstkuje, cofa się i broni z upadkiem , zawodnik z pola strzela, upada, wstaje i odbiera piłkę wślizgiem. Zdolność sprzężenia ruchów wiąże się ze zdolnościami orientacji przestrzennej, szybkiej reakcji i różnicowania czasu, przestrzeni i siły. Przejawia się zwłaszcza w trakcie wykonywania złożonych ruchów.

Przykłady ćwiczeń kształtujących zdolność sprzężenia ruchów:

- pokonywanie torów przeszkód,

- łączenie ćwiczeń ogólnousprawniających z technicznymi (przewrót i strzał),

- krążenia ramion podczas prowadzenia piłki,

- uderzenia piłki po pokonaniu przeszkody,

- obrona strzałów do bramki po wykonaniu ćwiczenia (obrotu, przewrotu).

• zdolność rytmizacji

Pozwala na uchwycenie, odtworzenie i realizowanie dynamicznych zmian ruchu w uporządkowanym, powtarzającym się cyklu. Wyraża się to w dostosowaniu ruchów do podanego rytmu (zewnętrznego) lub przyjęcia celowego rytmu własnego (wewnętrznego). Uzewnętrznia się w czasie (zwolnienie lub przyśpieszenie), sile (napięcie i rozluźnienie), formie (skłon, wyprost, obrót) i przestrzeni (zakres i kierunek ruchu). Inicjowanie, narzucanie, bądź zmiana rytmu własnego stosowane są w celu wprowadzenia przeciwnika w błąd. Szczególnie widoczne jest to podczas prowadzenia piłki, dryblingu, zwodów, gry 1 x 1.

1. Podskoki rytmiczne na dywaniku Johnsona - Metheny (Raczek).

Przykłady ćwiczeń kształtujących zdolność rytmizacji ruchów:

- w biegu naśladowanie czynności partnera (lustro),

- prowadzeni piłki jw.,

- pokonywanie torów przeszkód (nieregularne przeszkody),

- na sygnał zmiana tempa i kierunku ruchu z piłką,

- prowadzenie piłki slalomem,

- seria zwodów w prowadzeniu piłki nieregularnym (rozstawienie tyczek).

• zdolność wysokiej częstotliwości (maksymalne tempo)

Umożliwia wykonanie maksymalnej ilości ruchów całym ciałem bądź wybraną jego częścią bez obciążenia w założonym czasie (biegi sprinterskie, kolarstwo, pływanie).

TESTY :

1. Tapping ręką.

Przez 15 sek. na urządzeniu elektronicznym sprawniejszą ręką dotykał oznaczoną płytkę, potem następną i następną.

Ocena: Liczba dotknięć w czasie 15 sek. odczytana z licznika urządzenia.

2. Tapping nogą.

Listwa o wymiarach 60 x 2 x 2 cm. Badany siadał na krześle i na sygnał przez 15 sek. dotykał stopą w maksymalnym tempie podłoża raz z jednej, raz z drugiej strony listwy ustawionej równolegle do stóp.

Ocena: Liczba dotknięć stopy z podłożem.

3. Skoki obunóż przez listwę (Raczek).

Listwa o wymiarach 60 x 2 x 2 cm. Badany ustawiony bokiem do listwy po komendzie wykonywał przeskoki obunóż przez listwę w maksymalnym tempie w 15 sek. Próba 2 razy.

Ocena: Liczba przeskoków.

Zdolności motoryczne

(motor abilities)

Koordynacyjne/Informacyjne

(coorditional / informative)

Kondycyjne/Energetyczne

(conditional / energetic)

• Łączenia (combining)

• Różnicowania (differentiating)

• Równowagi (balancing)

• Orientacji (orientation)

• Rytmizacji (rythmization)

• Szybkości reakcji (speed of reaktion)

• Dostosowania (adjusting)

• Wysokiej częstotliwości

• Wytrzymałościowe (indorance)

• Siłowe

(strenght)

Kompleksowe/Hybrydowe

(complex/hybriol)

• Zwinnościowe (agility)

• Szybkościowe (speed)

Wtórne - gibkość

(secondary abilities)

Dostosowanie motoryczne

Równowaga

Różnicowanie

ruchów

Orientacja przestrzenna

Rytmizacja

Dostosowania

Reakcja na bodź. akust-optyczne

4 m

4 m

10m

2cm

5 m

1,5 m

T

1 m

5 m

---