S ł o w n i k
terminów architektonicznych
wg Adama Miłobędzkiego (1988)

Terminy napisane drukiem pochyłym znajdziesz obja¶nione w tym słowniku.

Absyda (apsyda)

otwarta do wnętrza dobudówka o planie półkolistym lub wielobocznym, kończ±ca prezbiterium, nawę, kaplicę lub dodana do ramienia transeptu

Aediculum

obramienie drzwi, okna, nagrobka itd. w formie segmentu porz±dku architektonicznego o dwóch półkolumnach lub pilastrach, zwieńczonego frontonem

Alkierz

pierwotnie małe pomieszczenie w narożu budynku, póĽniej również mała, wyodrębniona w bryle narożna dobudówka (zwłaszcza dworu szlacheckiego)

Alkowa

wnęka, w której stoi łóżko, ozdobnie wydzielona z pokoju sypialnego

Arabeska

linearny ornament o motywach wici ro¶linnej

Arkada

łuk wsparty na filarach lub na kolumnach

Attyka

niska ¶cianka ponad gzymsem koronuj±cym budynek, rozwi±zywana jako balustrada b±dĽ zasłona poddasza; do drugiego rodzaju należy tzw. attyka polska, składaj±ca się z rozczłonkowanej wnękami ¶cianki (fryz) oraz dekoracyjnego zwieńczenia (grzebień) z ozdobnego blankowania, wolut, obelisków, pos±gów itd.

Basteja

nowożytna budowla obronna; przysadzista o dużej ¶rednicy, zwykle okr±gła lub wieloboczna, flankuj±ca inne basteje i ł±cz±ce je mury

Bastion

nowożytna budowla obronna; przysadzista, pięcioboczna o głównej pozycji strzelniczej na górnej otwartej platformie

Baszta

antyczna i ¶redniowieczna budowla obronna; prostok±tny występ muru, zwykle od niego nieco wyższy, otwarty od ¶rodka

Baza

oprofilowana podstawa trzonu kolumny, pilastra lub filara

Bieg

nieprzerwany ci±g schodów

Blankowanie

zębate zwieńczenie muru obronnego, baszty itd., kryj±ce od zewn±trz chodnik lub pomost dla broni±cych

Boniowanie

wywodz±cy się z rustyki dekoracyjny podział powierzchni muru za pomoc± żłobków poziomych, ewentualnie również i pionowych, odcinaj±cych na ¶cianie pozorne ciosy

Cokół

masywna podstawa kolumny, filara, pos±gu itd., b±dĽ na¶laduj±ca jego formy wyodrębniona podbudowa ¶ciany, również i pilastra

Dach krokwiowy

dach skonstruowany z par pochyłych belek (krokwie), tworz±cych wraz z ł±cz±c± je dołem poziom± belk± trójk±tne więzary

Dach mansardowy

dach łamany: tzn. łamany w ten sposób, że górne jego płaszczyzny s± mało pochyłe, a dolne strome i często kryj±ce użytkowe poddasze

Dach polski łamany

polski odpowiednik dachu mansardowego, charakteryzuj±cy się jednakow± stromizn± połaci, występował w niemonumentalnej architekturze miejskiej i rezydencjalnej co najmniej od poł. XVII w.

Faseta

we wnętrzu zaokr±glone przej¶cie od ¶ciany do sufitu, zwykle wyodrębnione profilowaniem

Filar

masywna, pionowa podpora, wolno stoj±ca lub wtopiona w ¶cianę

Fronton (tympanon)

wywodz±ce się ze szczytów antycznych ¶wi±tyń oprofilowane, trójk±tne (rzadziej półkoliste) zwieńczenie zestawu porz±dku architektonicznego

Fryz

1. poziomy pas ornamentalny;
2. zob. też porz±dek architektoniczny

Głowica (kapitel)

dekoracyjnie opracowany wieńcz±cy element kolumny lub pilastra

Groteska

linearny ornament wici ro¶linnej, poł±czonej z festonami owocowymi, motywami architektonicznymi, maskami, przedstawieniami ludzkimi, zwierzęcymi itp.

Grzebień

zob. attyka

Gurt (pas)

zgrubienie sklepienia w postaci płaskiego łuku, podłożonego jakby pod jego powierzchnię

Gzyms

poziomy profil wieńcz±cy porz±dek architektoniczny b±dĽ w ogóle budowlę (gzyms koronuj±cy), niekiedy również obiegaj±cy ¶ciany dla zaakcentowania podziału na kondygnacje (gzyms kordonowy); zob. porz±dek architektoniczny

Kapitel

zob. głowica

Kaseton (skrzyniec)

na stropie, podniebieniu łuku lub sklepieniu element podziału na wgłębne pola, rozdzielone pasami, profilami lub żebrami

Kolumna

podpora, posiadaj±ca okr±gły lub wieloboczny trzon, zwieńczony wyodrębnion± głowic± i zwykle wsparty na wyodrębnionej bazie

Koncha

1. wnęka półkolista w planie (np. absyda), sklepiona półkopuł±;
2. półkopuła

Laska, laskowanie

1. pionowy element podziału gotyckiego okna;
2. w profilowanym gotyckim obramieniu element okr±gły, bardziej wyodrębniony i stanowi±cy osnowę jego kompozycji

Latarnia

mała, przepruta oknami nadbudowa nad kopuł± lub nad dachem

Lizena

płaski pas dziel±cy pionowo ¶cianę

Loggia

sklepione, wsparte na arkadach podcienie lub półotwarta galeria

Maszkaron

ekspresyjnie stylizowana maska ludzka lub zwierzęca

Mezzanino

niskie piętro nad główn±, wysok± kondygnacj± budynku; niekiedy również małe, o poziomych proporcjach okienka tego piętra

Moduł

podstawowa jednostka w systemie proporcji budynku (również porz±dku architektonicznego), o długo¶ci każdorazowo dobieranej do jego skali

Palladiański motyw

zob. serliana

Pas sklepiony

zob. gurt

Pawilon narożny

w architekturze pałacowej duża, czworok±tna dobudowa narożna, wyodrębniona w bryle

Piano nobile

główna reprezentacyjno-mieszkalna kondygnacja pałacu

Pilaster

płaski pas dziel±cy pionowo ¶cianę, ukształtowany na podobieństwo kolumny

Pinakiel

gotyckie dekoracyjne zwieńczenie skarpy, baldachimu itd. w kształcie wieżyczki najeżonej p±kami

Plafon

obraz wstawiony w sufit lub malowany na nim

Portal

dekoracyjnie rozbudowane ujęcie drzwi lub bramy

Portyk

przyjęty z fasady antycznej ¶wi±tyni typowy motyw architektoniczny złożony z kolumnady i wieńcz±cego j± frontonu, występuj±cy w postaci otwartego występu budynku b±dĽ wstawiony w jego lico przed wgłębnym podcieniem jako portyk wgłębny, b±dĽ też jako portyk ¶lepy, stanowi±cy tylko dekoracyjne rozczłonkowanie ¶cian

Porz±dek architektoniczny

1.odrodzona w renesansie antyczna osnowa kompozycji architektonicznej, zestawiana z kolumn (lub pilastrów) i wi±ż±cego j± gór± poziomego belkowania, złożonego z leż±cych kolejno na sobie architrawu, fryzu i gzymsu; pięć zasadniczych odmian porz±dków architektonicznych

1. dorycki,

2. joński,

3. koryncki,

4. toskański i

5. kompozytowy

różni się bogactwem i form± dekoracyjnego opracowania
2. porz±dek mały ujmuje jedn± kondygnację budynku,
3. porz±dek wielki (kolosalny) obejmuje więcej kondygnacji budynku

Półkolumna

kolumna czę¶ciowo wtopiona w ¶cianę

Profil, profilowanie

element rozczłonkowania architektonicznego złożony z biegn±cych równolegle żłobków, wałków, listew, opasek, itd.

Przęsło

pionowy, zasadniczy składnik podziału ¶ciany (zawarty między filarami, kolumnami itd.) lub sklepienia wyodrębnionego przez gurty czy wykształcone z nich żebra; również przestrzenny składnik wnętrza budynku ograniczony przez długo¶ć przęsła ¶ciany i rozpięto¶ć kryj±cego je przęsła sklepiennego

Przypora

odci±żaj±ca ¶ciana dostawiona do filara po przeciwnej stronie niż spływaj±ce nań sklepienie; łuk przyporowy

Rustyka

mur z wielkich ciosów o starannie obrobionych krawędziach, a w wewnętrznym polu półobrobionym, lub dekoracyjnie żłobionym, b±dĽ też ociosanym na kształt szlifowanych drogich kamieni (rustyka diamentowa)

Ryzalit, zryzalitowanie

w elewacji budynku wysunięcie naprzód pewnej partii ¶ciany

Serliana (Palladiański motyw)

zestaw porz±dku architektonicznego o trzech przęsłach - bocznych, zamkniętych belkowaniem i ¶rodkowym nakrytym łukiem

Skarpa

filar dostawiony na zewn±trz budynku dla jego podparcia albo odci±żenia rozporu wewnętrznego sklepienia

Sklepienie

układy przestrzenno-konstrukcyjne:
kolebkowe (kolebka) o formie leż±cego półwalca;
kolebkowe na pasach rozdzielone gurtami na przęsła;
krzyżowe o formie dwóch przenikaj±cych się prostopadle odcinków kolebek;
kolebkowo-krzyżowe o dłuższej kolebce przecinanej poprzecznie odcinkami kolebek;
kolebkowe z lunetami z wciętymi po bokach odcinkami małych kolebek;
trójdzielne założone na trójk±cie przykrytym trzema przecinaj±cymi się odcinkami kolebek;
sze¶ciodzielne powstałe z krzyżowego o zdwojonych bocznych odcinkach kolebki;
żeglaste (żagiel, czeskie) powstałe z kopuły wtopionej w prostok±tn± podstawę;
układy dekoracyjne:
krzyżowo-żebrowe o żebrach akcentuj±cych linie przenikania kolebek;
gwiaĽdziste o dekoracyjnym rysunku gwiazd, tworzonych przez żebra na polach sklepienia żaglastego lub krzyżowego;
sieciowe o dekoracyjnym rysunku siatki, tworzonym przez żebra na polach sklepienia kolebkowego z lunetami lub żaglastego;
kryształowe o wi±zkach drobnych ostrosłupów wcinanych w pole sklepienia żaglastego

Skrzyniec

zob. kaseton

Sterczyna

w architekturze gotyckiej pionowa laska zwieńczona uproszczonym pinaklem; sterczynowy szczyt o podziałach pola oraz sylwecie wzbogaconej sterczynami

Szczyt

przedłużenie w górę ¶ciany dla zakrycia trójk±tnego otworu poddasza

Szkieletowa konstrukcja drewniana

drewniany szkielet słupów i belek, uko¶nie usztywnionych, o przęsłach wypełnionych deskami, glin± lub cegł±

¦limacznica

zob. woluta

Trakt

w budynku rz±d pomieszczeń równej głęboko¶ci; trakty liczy się od głównej ¶ciany frontowej, w stosunku do której biegn± one równolegle; st±d okre¶lenia: dom jedno-, dwu- i trzytraktowy, trakt frontowy, tylny itd.

Tympanon

1. w arkadowym portalu półkolisty kamień nad prostok±tnym wej¶ciem;
2. zob. fronton

Wole oczka

dekoracyjny motyw architektury antycznej i nowożytnej

Woluta (¶limacznica)

skręcone spiralnie naroże głowicy porz±dku jońskiego, używane również jako samodzielny motyw dekoracyjny

Wspornik

wysunięty z lica ¶ciany mniej lub bardziej ozdobny profilowany element, podtrzymuj±cy okap, sklepienie, pos±g, itp.

Wykusz

bezpo¶rednio zwi±zany z wnętrzem, nadwieszony na zewnętrznej ¶cianie budynku wieloboczny lub prostok±tny występ o ¶ciankach potraktowanych jak okna i balustrady

Wysklepki

pola sklepienia zawarte między liniami przenikania b±dĽ między żebrami

Zrębowa (wieńcowa) konstrukcja

system budowy ¶cian drewnianych z poziomych bali, wi±ż±cych się w narożach

Zwornik

kamień wstawiony w miejscu zbiegu żeber sklepiennych

---