ABECEDARIUSZ

(łac. abecedarius - alfabetyczny, abecadłowy)

• wiersz abecadłowy; wywodzący się

z tradycji biblijnej utwór poetycki, którego kolejne wyrazy, wersy lub strofy zaczynają się od następujących po sobie liter alfabetu; dawniej abecedariusze pełniły funkcje mnemotechniczne (miały ułatwiać zapamiętywanie rozmaitych formuł); obecnie rzadkie, głównie o charakterze humorystycznym; w literaturze polskiej tworzył je m.in. Władysław

z Gielniowa (XV w.), np.:

Anna niewiasta niepłodna

Sprawi[e]dliwa i nabożna,

Czystą Pannę porodziła,

Ktorą Maryją wezwała.

Balaam, prorok pogański,

Patr[z]ąc na rodzaj żydowski,

O tej Pannie prorokował,

Jasnej gwiaździe ją przyrownał.

Czysta Panna, gwiazda morska,

Uciecha jest krześcijańska;

Na tę wszystcy poglądajcie,

A nabożnie k niej wołajcie.

Władysław z Gielniowa, Anna, niewiasta niepłodna...

ABREWIACJA

(łac. abbreviatio - skrócenie)

• pisemny skrót wyrazu lub grupy wyrazów, np. itd., cdn.

ABSTRAKT

(ang. abstract, z łac. abstraho - odciągnąć, rozdzielać)

• krótkie streszczenie pracy naukowej lub dokumentu, zamieszczone np. w czasopiśmie.

ABSURD

(łac. absurdus - niezgodnie brzmiący, niedorzeczny, niezrozumiały, nieużyteczny)

• w logice: wyrażenie wewnętrznie sprzeczne; sprowadzanie do absurdu: technika dowodzenia polegająca na założeniu negacji twierdzenia dowodzonego i wyciągnięciu w oparciu o to założenie konsekwencji sprzecznych z nim samym lub z innymi zdaniami uznawanymi za prawdziwe;

• na gruncie Űegzystencjalizmu: jedna z podstawowych cech kondycji ludzkiej, u podstaw której leży przypadkowość i bezsensowność ludzkiego istnienia, któremu jedynie sam człowiek może nadać sens;

• potocznie: niedorzeczność, jawny fałsz, nonsens, np.: dzielić na nierówne połowy, biały Murzyn, kwadratowe koło;

por: teatr absurdu.

(łac. adaptare - przystosować, dopasować)

• Űparafraza, Űtranspozycja, przekształcenie utworu literackiego na potrzeby określonej grupy odbiorców (adaptacja szkolna - przeznaczona dla młodzieży, uproszczona wersja dzieła) lub innych środków przekazu (adaptacja teatralna - przeniesienie na scenę utworu epickiego bądź lirycznego; adaptacja filmowa albo adaptacja telewizyjna Űekranizacja; adaptacja radiowa), ewentualnie przystosowanie utworu do innej struktury rodzajowej (np. przeróbka dzieła epickiego lub lirycznego na dramatyczne); najczęściej przedmiotem adaptacji stają się dzieła epickie, przy czym bądź zachowuje się wierność względem oryginału: Nad Niemnem (1987) Z. Kuźmińskiego wg E. Orzeszkowej, bądź też dokonuje daleko idących zmian, pozwalających wygenerować nowe znaczenia przy zachowaniu klimatu i przesłania ideowego pierwowzoru: Popiół i diament (1958) A. Wajdy wg J. Andrzejewskiego, Lawa. Opowieść o "Dziadach" Adama Mickiewicza T. Konwickiego (1989).

ADDENDUM, w l. mn. ADDENDA

(łac. - rzeczy dodane)

• dodatki do tekstu głównego, uzupełnienia, Űprzypisy, załączniki.

ADIUSTACA

(łac. ad - uzupełnienie, justus - zgodny z prawem, uzasadniony)

• przygotowanie tekstu do druku polegające na jego opracowaniu redakcyjnym, stylistycznym (adiustacja merytoryczna) jak i graficznym (czcionka, szpalty, marginesy itp.).

ADNOTACJA

(łac. adnotatio - uwaga na piśmie)

• dodatkowa uwaga na marginesie, dopisek, Űprzypis, krótka informacja, wyjaśnienie;

• streszczenie tekstu i zwięzły komentarz dotyczący jego przeznaczenia wraz z oceną.

ADRES

• dawniej tyle co Űlist otwarty; pismo skierowane do władz (np. adres hołdowniczy), instytucji lub wybitnych osobistości życia publicznego (np. adres okolicznościowy).

ADRES DO PUBLICZNOŚCI

(łac. ad spectatores - do publiczności)

• zawarte w tekście Űdramatu lub improwizowane przez aktora podczas przedstawienia kwestie, które kieruje on - porzucając na pewien czas odgrywaną rolę - bezpośrednio do widzów, burząc w ten sposób iluzję teatralną i zrywając z konwencją "czwartej ściany" oddzielającej scenę od widowni.

ADRES WYDAWNICZY

• część opisu bibliograficznego druku (np. książki), zawierająca informacje o miejscu i roku wydania oraz nazwę wydawcy (drukarza); informacje te umieszczone są zwykle na pierwszej stronie karty tytułowej

ADRESAT

• osoba, często wskazana w tytule, dedykacji albo w tekście, do której kieruje utwór jego autor:

Jesliby w moich książkach co takiego było,

Czego by się przed panną czytać nie godziło,

Odpuść, mój Mikołaju, bo ma być stateczny

Sam poeta; rym czasem ujdzie i wszeteczny.

J. Kochanowski, Do Mikołaja Firleja

• adresat liryczny ("ty" liryczne) osoba, zbiorowość (adresat zbiorowy), pojęcie lub zjawisko przywołane w wierszu jako adresat Űmonologu lirycznego, zwłaszcza w liryce apelu (Űliryka inwokacyjna), np. J. Kochanowski, Na nabożną; A. Mickiewicz, Oda do młodości;

M. Białoszewski, Podłogo, błogosław!; niekiedy adresat liryczny jest jednocześnie Űbohaterem lirycznym lub (np. w Űpoemacie dygresyjnym) - partnerem dialogu; odpowiednikiem adresata lirycznego w Űepice jest adresat narracji;

por. odbiorca dzieła literackiego.

AFORYZM, złota myśl, sentencja, maksyma, gnoma

(fr. aphorisme, z gr. aphorismós - określenie)

• krótka, najczęściej jednozdaniowa błyskotliwa formuła wyrażająca ogólną myśl, mądrość życiową, prawidło postępowania itp.; adresat bywa często przewrotnym, opartym na Űparadoksie i Űgrze słów nawiązaniem do obiegowych prawd i schematów myślowych, np.:

Żyć jest bardzo niezdrowo.

Kto żyje, ten umiera.

S.J. Lec, Myśli nieuczesane

AGITACJA

(niem. Agitation, fr. agitation, z łac. agitatio - ruch, poruszenie, od agitare - poruszać, pobudzać)

• wpływanie za pośrednictwem wypowiedzi ustnych lub pisemnych (w tym tzw. agitek, czyli agitacyjnych utworów literackich, często o charakterze satyrycznym) na opinię publiczną w celu zjednania jej dla określonych idei lub działań; agitacja (w przeciwieństwie do Űpropagandy) obliczona jest na realizację celów doraźnych; charakteryzuje się językową prostotą i sloganowością stylu (Űslogan).

AGON

(gr. agďn - walka, rywalizacja)

• w starożytnej Grecji coroczne zawody sportowe, a także artystyczne, w których rywalizowali ze sobą mówcy, śpiewacy, chóry, pisarze dramatyczni, aktorzy;

• w starożytnej komedii greckiej dialog Űantagonistów, w którym wyrażony zostaje Űkonflikt stanowiący ideową oś sztuki;

• w szerszym znaczeniu agon oznacza każdą relację konfliktową między bohaterami, wyrażaną w ciągu następujących po sobie Űreplik (wypowiedź-odpowiedź); stają się one odzwierciedleniem sporu między postaciami, który stoi u podłoża konfliktu dramatycznego jako budulca Űakcji, stanowiącej podstawę struktury dramatu.

AGRAFA

(gr. ágraphos - niespisany)

• niezanotowane w Ewangelii wypowiedzi Chrystusa, których autentyczność nie została potwierdzona (Űapokryf).

AKADEMIA

(gr. AkadĎmeia - nazwa szkoły założonej przez Platona)

• szkoła filozoficzna założona ok. 388 r. p.n.e. przez Platona w położonym niedaleko Aten gaju poświęconym herosowi Akademosowi (działała do 529 r. n.e.);

• instytucja skupiająca wybitnych uczonych i artystów, której zadaniem jest inspirowanie i ukierunkowywanie rozwoju nauki, filozofii, literatury i sztuk plastycznych; akademie takie powstawały od XV w., najpierw jako prywatne stowarzyszenia, we Włoszech, potem także w innych krajach (np. Akademia Francuska, 1635); w Polsce: Sodalitas Litteraria Vistulana (Nadwiślańskie Bractwo Literackie, około 1489-91, K. Celtis, Kallimach), Societas Litteraria (Stowarzyszenie Literackie, 1720-27, G. Lengnich), Institutum Societatis Litteraria (1765-70, J.A. Załuski), Towarzystwo Przyjaciół Nauk (1800-32), Akademia Umiejętności 1871 - Polska Akademia Umiejętności 1919 - Polska Akademia Nauk 1951, Polska Akademia Literatury 1933-39;

• jedno z określeń wyższej uczelni, uniwersytetu (np. pierwotna nazwa Uniwersytetu Jagiellońskiego to Akademia Krakowska, a Uniwersytetu Wileńskiego - Akademia Wileńska);

• w dawnej Polsce nazwa przysługująca szkołom średnim o wysokim poziomie nauczania, np. Akademia Lubrańskiego w Poznaniu (1519-1780), Akademia Zamojska (1595-1784), ariańska Akademia w Rakowie (1602-38);

• uroczyste zebranie publiczne w celu uczczenia jakiegoś wydarzenia lub jakiejś osobistości.

DADAIZM,DADA

(fr. dadaisme, od dada - zwrot z języka dziecięcego, nazwa konika drewnianego)

• międzynarodowy awangardowy ruch literacko-artystyczny (Szwajcaria, Francja, Niemcy, USA, lata 1916-1923 - działalność biuletynu "Cabaret Voltaire"), grupujący młodych pisarzy i artystów (głównymi przedstawicielami dadaizmu byli:

A. Breton, L. Aragon, P. Éluard, H. Arp, S. Taeuber-Arp, F. Picabia, M. Ernst, M. Duchamp, G. Grosz, K. Schwitters, H. Ball, T. Tzara); dadaizm był buntem przeciwko wojnie i cywilizacji mieszczańskiej; miał charakter nihilistyczny - negował wartość europejskiego dorobku kulturowego i cywilizacyjnego (tradycyjnych reguł artystycznych, instytucji, autorytetów i norm społecznych); stworzył własną koncepcję sztuki infantylnej i prymitywnej, odrzucającej wszelkie rygory na rzecz swobodnych skojarzeń, fantazji i absurdalnego dowcipu, mającej wyrażać bezsens rzeczywistości; nazwa dada, świadomie niejasna, wywodząca się z dziecięcego gaworzenia, pojawiła się w Zurychu, w kręgu artystów zgrupowanych w Cabaret Voltaire; w dziedzinie sztuk plastycznych charakterystyczne dla dadaizmu były kompozycje złożone z przypadkowo dobranych przedmiotów, chętnie stosowano technikę kolażu, obrazy tworzono na zasadzie przypadku, żartu, zaskoczenia; utwory literackie (niekiedy tworzone przez kilku autorów) miały postać strumienia kojarzonych automatycznie słów lub pozbawionego znaczenia zespołu dźwięków (liter); w literaturze polskiej wpływ dadaizmu zaznaczył się w twórczości futurystów (T. Czyżewski, S. Młodożeniec, A. Wat), a jego echa słychać w Słopiewniach J. Tuwima; ruch przetrwał do 1923 r., stając się inspiracją dla Űsurrealizmu, pop-artu i konceptualizmu, np.:

A b d e f

g h i j k l

m n o p ą r

s t u v w

x y z

L. Aragon, Samobójstwo

tłumaczył A. Ważyk

DAKTYL

(gr. dáktylos - palec)

• Űstopa Űwiersza sylabotonicznego, złożona z początkowej sylaby akcentowanej i dwóch nieakcentowanych (w metrykach antycznych z długiej i dwóch krótkich); daktyl jest podstawową stopą antycznego Űheksametru i pentametru oraz ich współczesnych odpowiedników; ze względu na to, iż jest to stopa o akcencie proparoksytonicznym (Űakcent), zjawiskiem charakterystycznym dla daktyla jest tok krzyżowy (Űcezura) oraz obecność Űkataleksy w klauzuli (niekiedy także w średniówce) wersu, np.:

Wieczór jest taki spóźniony,

Wicher jest taki zmęczony,

Usiadł na progu i płacze [...]

K. Iłłakowiczówna, Wieczó

DANDYZM

(fr. dandysme, z ang. dandy - dandys)

• przesadna elegancja, nadmierna dbałość o wygląd zewnętrzny, galanteria i skrupulatne przestrzeganie form towarzyskich, połączone ze zblazowaniem i ekstrawagancją; to społeczne i psychologiczne zjawisko pojawiło się w Anglii w początkach XIX w., a następnie rozprzestrzeniło się w innych krajach europejskich; w twórczości literackiej często towarzyszyła mu postawa ironisty i sceptyka (A. de Musset, H. Heine,

Ch. Baudelaire); najsłynniejszym dandysem był O. Wilde; w literaturze polskiej zjawisko marginesowe, obecne m.in.

w biografii J. Słowackiego.

DANSE MACABRE ZOB. TANIEC ŚMIERCI

(czyt. dans makabr, fr. dosł. makabryczny taniec)

DANTEJSKI

• dramatyczny, wstrząsający, budzący grozę, makabryczny; przypominający sceny z pierwszej części (pt. Piekło)

Boskiej Komedii Dantego Alighieri (1265-1321).

DEBIUT LITERACKI

• pierwsze ogłoszenie utworu drukiem, pierwsze wydane dzieło; debiut prasowy lub debiut książkowy.

DECORUM

(czyt. dekorum, łac. - odpowiedniość, stosowność)

• zasada stosowności; estetyczny postulat dostosowania stylu wypowiedzi (Űteoria trzech stylów) do jej treści, gatunku, funkcji i kontekstu (osoba nadawcy i odbiorcy, sytuacja wygłaszania); kategoria ukształtowana w starożytności (Poetyka Arystotelesa, Mówca Cycerona, List do Pizonów Horacego), przejęta przez renesans i barok, szczególne znaczenie uzyskała w okresie Űklasycyzmu (stanowiła podstawowe kryterium oceny artystycznej wartości dzieła literackiego); jako skrajnie normatywna odrzucona przez Űromantyzm.

DEDYKACJA

(łac. dedicatio - poświęcenie)

• poświęcenie komuś swego utworu, wskazanie osoby lub instytucji, której autor ofiarowuje swe dzieło; formuła przekazana ustnie, napisana odręcznie i opatrzona podpisem albo drukowana (zazwyczaj na karcie tytułowej); także krótki tekst literacki, prozą lub wierszem, o charakterze panegirycznym, umieszczany na początku dzieła jako Űapostrofa albo na jego końcu jako przesłanie; znany od starożytności, w renesansie zazwyczaj skierowany do mecenasa (Űmecenat); od XIX w. zwykle wyraz osobistych uczuć, np. adresowane do Warszawy Ofiarowanie J. Słowackiego poprzedzające jego Poema Piasta Dantyszka;

• współcześnie lapidarna, jednozdaniowa formuła, skierowana do bliskich, przyjaciół itp.;

• odmianą dedykacji jest kryptodedykacja, której adresat został celowo zakonspirowany, np. dedykacja Nie-Boskiej komedii Z. Krasińskiego: "Poświęcone Marii", a w istocie skierowana do Joanny Bobrowej.

DEFINICJA

(łac. definitio, od de - przedrostek: od,

z czegoś, finire - kończyć, ograniczać)

• wyjaśnienie znaczenia terminu lub wyrażenia językowego (zwanego definiendum, łac. - to, co ma być zdefiniowane) przy pomocy innego terminu bądź ich grupy (definiens, łac. - to, co definiujące);

• w definicji klasycznej definiens składa się z dwóch nazw ogólnych: jedna wskazuje rodzaj nadrzędny (genus proximum), tzn. klasę w której zawiera się zakres definiowanego terminu, a druga różnicę gatunkową (differentia specifica), wyróżniającą elementy stanowiące ów zakres, np.: Człowiek (definiendum) to zwierzę (genus prox.) myślące (differentia spec.);

• niekiedy wyróżnia się definicje sprawozdawcze (podające znaczenie lub znaczenia, w jakich dany termin jest lub był używany) oraz definicje projektujące (precyzujące lub ustalające nowe znaczenie terminu); specjalnym rodzajem definicji jest definicja ostensywna (deiktyczna), polegająca na wskazaniu przedmiotu, czemu towarzyszy wypowiedzenie jego nazwy.

DEKADENTYZM

(fr., od "Décadent" - tytuł czasopisma zawierającego m.in. program tego prądu; décadence - chylenie się ku upadkowi)

• nawiązująca do filozofii A. Schopenhauera postawa życiowa i prąd umysłowy przejawiający się w literaturze i sztuce końca XIX w.; dekadentyzm wyrastał z poczucia przeżywania schyłku epoki i związanego z tym kryzysu wartości; dekadenci głosili skrajnie pesymistyczne poglądy, a ich postawę cechowała niechęć do jakiegokolwiek działania;

• dekadentyzm ukazywał człowieka jako istotę słabą, cierpiącą, podatną na choroby, degenerację i śmierć, przy czym postępujące stępienie jego wrażliwości pociąga za sobą konieczność intensyfikacji doznań; dlatego też dekadenci wzbogacali swoje życie wewnętrzne poprzez ucieczkę w tzw. sztuczne raje (alkohol, narkotyki), hedonizm (erotykę) i wyrafinowaną sztukę; ta ostatnia traktowana była jako wartość absolutna, niezależna od wszelkich pozaartystycznych funkcji czy zobowiązań (Űsymbolizm);

• w literaturze kierunek ten ukształtował postać zbuntowanego, wyrafinowanego i słabego artysty (powieść J.K. Huysmansa Na wspak, Űpoeta przeklęty); za prekursora dekadentyzmu uważa się francuskiego poetę Ch. Baudelaire'a, zaś nazwa kierunku wywodzi się z wiersza P. Verlaine'a Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania... (Je suis l'Empire A la fin de la décadence);

• w Polsce w okresie pozytywizmu dekadentyzm stał się przedmiotem ataków, parodii i drwiny (m.in. postać Różyca

w Nad Niemnem E. Orzeszkowej); mianem "dekadenckiej" (co traktowano często jako określenie pejoratywne) określano m.in. twórczość S. Przybyszewskiego i K. Przerwy-Tetmajera, twórcy lirycznych manifestów dekadentyzmu polskiego (Űmodernizm, Űfin de sičcle, ŰMłoda Polska);

• ogólnie: pesymizm i abnegacja wynikająca z poczucia schyłkowości (np. określonej formacji kulturowej), charakterystyczna zwłaszcza dla końca wieku.

DEKLAMACJA

(łac. declamare - wygłaszać)

• recytacja, artystyczne wygłoszenie jakiegoś tekstu, zwłaszcza literackiego; melodeklamacja (melorecytacja) to śpiewne wykonanie tekstu, kształtowane przez melodykę mowy, zachowujące jej Űintonację, Űrytm i Űmetrum, akcenty słowne tekstu, uzupełnione przez partie śpiewane; melodeklamacja występuje m.in. w wodewilach, singspielach, francuskich operach komicznych, niemieckiej balladzie wokalnej, operach: Czarodziejski flet W.A. Mozarta, Fidelio L. van Beethovena oraz dramacie muzycznym Wozzeck A. Berga.

DEKRESCENT

(łac. decrescentens - ubywający, zmniejszający się, opadający)

• utwór, w którym każdy następny wers jest o sylabę (w dekrescencie niedokładnym - o 2 lub 3) krótszy, np.:

Więdną i trawki i zioła (8)

Twarz się przyrody mieni, (7)

Jej skroń obleka pleśń (6)

I nieskończona (5)

W przestrzeni (3)

Kona. (2)

J.N. Jaśkowski, Początek zimy

DELEKSYKALIZACJA

• zabieg stylistyczny polegający na uwydatnieniu budowy słowa w celu wydobycia jego rzeczywistego (zatartego) lub pozornego źródłosłowu - często dla osiągnięcia efektu humorystycznego (Űfigura etymologiczna, Űparonomazja), np.:

Słowo "krzesło" pochodzi od archaicznego "krzesał", niecił ogień, ponieważ starożytni Słowianie używali swoich kamiennych krzeseł do dobywania ognia, a to przez cierpliwe pocieranie dolnych wypukłych części ciała o górne części krzesła, patrz Ciborowicz - "Ogień u Wenedów jako kult i środek", Supraśl 1892.

K.I. Gałczyński, Traktat o meblach

DEUS EX MACHINA

(łac. - bóg z maszyny)

• w sztuce teatralnej lub utworze literackim zakończenie intrygi nieumotywowane jej wcześniejszym rozwojem, najczęściej poprzez wprowadzenie nowej postaci lub nieoczekiwanego wydarzenia; określenie nawiązujące do przedstawień tragedii antycznej, gdzie rozwiązanie akcji dokonywało się za sprawą bogów, pojawiających się na scenie przy użyciu specjalnych urządzeń.

DIALEKTYZM

(gr. diálektos - sposób mówienia)

• wyraz lub forma gramatyczna właściwe określonemu dialektowi, a wprowadzone do języka ogólnonarodowego, literackiego (np. kierpce, oscypek, perć);

• w literaturze wprowadzenie dialektyzmów służy dialektyzacji, tzn. stylizacji gwarowej, której celem może być np. charakterystyka i indywidualizacja postaci (Űrealizm) lub wywołanie efektów humorystycznych; wyróżnia się dialektyzmy leksykalne fonetyczne, fleksyjne, semantyczne, słowotwórcze, frazeologiczne, składniowe;

• w literaturze polskiej dialektyzacja jest obecna m.in. w dramacie oświeceniowym (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale W. Bogusławskiego), powieściach i dramatach młodopolskich (Na skalnym Podhalu K. Przerwy-Tetmajera, Chłopi W.S. Reymonta czy Wesele

S. Wyspiańskiego; Űchłopomania), współcześnie w powieściach nurtu wiejskiego (J. Kawalec, T. Nowak, W. Myśliwski,

E. Redliński);

• mianem dialektyzacji określa się także wykorzystanie w utworze literackim właściwości języka określonych środowisk, np. języka uczniowskiego w Syzyfowych pracach S. Żeromskiego, żargonu aktorskiego w Strachach M. Ukniewskiej, czy gwary mieszkańców przedwojennej Warszawy w felietonach S. Wiecheckiego.

DIALOG

(łac. dialogus, z gr. diálogos - rozmowa)

• zespół Űreplik, tzn. wzajemnie powiązanych wypowiedzi co najmniej dwóch osób; podstawowa forma podawcza Űdramatu, służąca (podobnie jak w Űepice) budowaniu postaci i fabuły oraz prezentacji czytelnikowi/widzowi dodatkowych okoliczności, niezbędnych do zrozumienia przedstawianych wydarzeń; w utworach epickich dialog występuje w postaci narratorskiego przytoczenia (Űmowa w narracji); w Űliryce sytuacyjnej może maskować właściwy tok monologowy wypowiedzi, służyć dramatyzacji, np. Król Olch J.W. Goethego;

• gatunek literacki; mający postać dialogu utwór z pogranicza literatury i filozofii lub publicystyki; twórcą dialogu był Platon, autor dwudziestu siedmiu dialogów filozoficznych, występowali w nich współcześni mu filozofowie, m.in. Sokrates, który poprzez serię prostych pytań doprowadzał swoich rozmówców do zmiany poglądów (dialog sokratyczny); w literaturze nowożytnej dialog stał się jedną z form Űeseju, np. Dialogi fikcyjne angielskiego poety i eseisty W.S. Landora (1775-1864); w literaturze polskiej gatunek reprezentowany m.in. przez Rozmowy zmarłych I. Krasickiego, Promethidion C. Norwida;

• przeznaczony do wystawienia na scenie gatunek literatury staropolskiej, mający postać rozmowy, niekiedy pisany prozą, zróżnicowany tematycznie;

w teatrze jezuickim na ogół dotyczył tematów aktualnych.

DIALOG POBOŻNY

• w średniowieczu scenka dramatyczna o treści religijnej.

DIALOG POZORNY

• quasi-dialog, zabieg poetycki, polegający na rozpisaniu monologu lirycznego na głosy (Űsytuacja liryczna, Űliryka sytuacyjna), np.:

W chmurach leci czarny ptak,

niesie w szponach krwawy plon -

- Czy to z Twoich dumnych łon

- wyrwany ten znak?

Tak, ma duszo, tak.

- Tyś mię zaklął w tęczy snów

- do tych szarych zimnych mglic -

- co masz mówić - prędko mów -

- łzy Ci płyną z lic -

Nic, ma duszo, nic.

T. Miciński, ***

ODSŁONA

• część sztuki teatralnej, po której zazwyczaj zapada kurtyna, wydzielona ze względu na potrzebę zmiany dekoracji.

OKRES LITERACKI, EPOKA LITERACKA

• wycinek dziejów literatury wyróżniający się na tle okresów przyległych odmiennym zespołem własności literackich; granice okresu literackiego wyznaczane są zwykle nieco arbitralnie, w oparciu o znaczące wydarzenia polityczne lub kulturalne, a nazwa pochodzi zwykle od dominującego Űprądu literackiego lub kulturalnego.

OKRES RETORYCZNY, PERIOD

• zdanie wielokrotnie złożone (najczęściej podrzędnie), spójne logicznie, tworzące harmonijną całość intonacyjno-rytmiczną i znaczeniową o dwudzielnej budowie (tzw. poprzednik i następnik);

por. retoryka.

OKSYMORON, ANTYLOGIA

(gr. oksýmőron - r.n. od oksýmőros - wyraźnie głupi, od oksýs - ostry, morós - tępy, głupi)

• figura stylistyczna (Űtrop) polegająca na zestawieniu dwóch przeciwstawnych znaczeniowo wyrazów, np. zimny ogień, gorący lód.

OKTAWA, STANCA

(łac. octava - ósma)

• strofa ośmiowersowa (wersy 11 lub 13 zgłoskowe) o układzie rymów abababcc, stosowana zwłaszcza w poezji epickiej; w literaturze polskiej po raz pierwszy użyta w Setniku rymów duchownych (1590) S. Grabowieckiego, spopularyzowana przez w przekład Jerozolimy wyzwolonej T. Tassa autorstwa P. Kochanowskiego; oktawą pisali m.in. A. Morsztyn, W. Potocki, W. Kochowski, I. Krasicki (Monachomachia), F.D. Kniaźnina, J. Słowacki, C. Norwid, M. Konopnicka, S. Wyspiański, np.:

Chodzi mi o to, aby język giętki

Powiedział wszystko, co pomyśli głowa;

A czasem był jak piorun jasny, prędki,

A czasem smutny jako pieśń stepowa,

A czasem jako skarga Nimfy miętki,

A czasem piękny jak Aniołów mowa...

Aby przeleciał wszystko ducha skrzydłem.

Strofa winna być taktem, nie wędzidłem.

J. Słowacki, Beniowski, V

OKTOSTYCH

(gr. oktď - osiem, stíchos - wiersz)

• strofa ośmiowersowa o innym niż Űoktawa układzie rymów (zwykle rymy parzyste aabbccdd); w pol. poezji od

XVII w. (np. przekład Orlanda Szalonego L. Ariosta pióra P. Kochanowskiego oraz Oktostychy J. Iwaszkiewicza), np.:

Zafurczą od kół wozu fale w lekkim dreszczu.

Zawisną na twych rzęsach ciepłe krople

deszczu.

Srebrnym kopytem stuknie o wybrzeże

dzianet,

Strząsając z białych skrzydeł kosmiczny pył

planet.

Obejmij mnie za szyję rękami dobremi!

Jak dobrze, że wróceni znów jesteśmy ziemi.

Ziemia na wszystkie wzloty upojne da leki,

Aż znowu wszystko bliskie - stanie się dalekie.

J. Iwaszkiewicz, Przylot, w: Oktostychy

ONIRYCZNOŚĆ

(gr. óneiros - marzenie senne, sen)

• uczynienie marzenia sennego przedmiotem przedstawienia w dziele literackim lub komponowanie elementów Űświata przedstawionego dzieła literackiego na jego wzór; oniryczność jest widoczna np. w twórczości B. Schulza czy B. Leśmiana.

ONOMATOPEJA, DŹWIĘKONAŚLADOWNICTWO

(gr. onomatopoiía - tworzenie nazw, tworzenie słowa, od ónoma, ónomatos - imię, poieín - czynić)

• typ Űinstrumentacji dźwiękowej; imitowanie przez warstwę brzmieniową tekstu literackiego dźwięków pozajęzykowych; funkcję onomatopeji (obok wyrazów dźwiękonaśladowczych, takich jak kukać, miauczeć czy krakać) mogą pełnić takie figury brzmieniowe, jak instrumentacja głoskowa czy Űaliteracja, uzupełnione często przez odpowiednie ukształtowanie Űrytmu tekstu (Űmetrum); np.:

O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny

I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny,

Dżdżu krople padają i tłuką w me okno…

Jęk szklany… płacz szklany… a szyby w mgle

mokną

I światła szarego blask sączy się senny…

O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni

jesienny…

L. Staff, Deszcz jesienny

OPERA

(wł. dosł.: dzieła, z łac. opera - l.mn. od opus, operis - dzieło, praca)

• typ widowiska muyczno-dramatycznego ukształtowany we Włoszech pod koniec XVI w.; składają się na nie wykonywane z akompaniamentem orkiestry solowe arie i recytatywa oraz pieśni chóralne a także elementy baletu; pierwsze opery powstały w kręgu Cameraty florenckiej - stowarzyszenia uczonych, pisarzy i muzyków, którzy starali się odrodzić antyczną tragedię (Dafne

J. Periego, 1597); w okresie baroku opera rozwijała się przede wszystkim we Włoszech w trzech ośrodkach muzycznych: szkole weneckiej (C. Monteverdii), rzymskiej i, najważniejszej, neapolitańskiej (A. Scarlatti, G.B. Pergolesi; D. Cimarosa) w tej ostatniej nastąpił podział opery na poważną (opera seria) i komiczną (opera buffo) oraz zapoczątkowane zostały tendencje klasycyzujące; czołowym przedstawicielem klasycyzmu

w operze XVIII w. był Ch.W. Gluck, natomiast syntezy sztuki operowej tego wieku dokonał W.A. Mozart; najpełniej opera rozwijała się w XIX w., dominowała opera włoska (romantyzm: G. Rossini,

G. Donizetti, V. Bellini, realizm: G.Verdi, weryzm: R. Leoncavallo, G. Puccini), ale rozwijały się także opery narodowe:

francuska (wielka opera heroiczna:

J.F. Halévy, G. Meyerbeer, realizm: G. Bizet), niemiecka (romantyzm: C.M. Weber, R. Wagner), rosyjska (np. M. Glinka,

P. Czajkowski), polska (S. Moniuszko), czeska (B. Smetana) i inne; na początku XX w. pojawiły się w operze wpływy symbolizmu (np. Peleas i Melisanda

C. Debussy'ego) i ekspresjonizmu (np. A. Schönberg, P. Hindemith), później

także tendencje klasycyzujące (A. Honnegger) i historyzujące (S.S. Prokofjew); polskim współczesnym kompozytorem operowym o światowej sławie jest

K. Penderecki; w niektórych okresach historycznych oraz w niektórych typach oper libretta operowe posiadały znaczne wartości literackie i miały takie samo znaczenie jak muzyka; ich pisaniem zajmowali się np. w XVIII w. wybitni pisarze i poeci jak P. Metastasio, C. Goldoni czy A. Zena;

por. libretto.

OPERETKA

(wł. operetta - dosł: mała opera)

• widowisko zbliżone do opery o lekkim, rozrywkowym charakterze; operetka wywodzi się z opery komicznej, opery buffo, śpiewogry, wodewilu, a jej klasyczną formę ukształtował w połowie XIX w. w Paryżu J. Offenbach (Orfeusz w piekle, Piękna Helena); w tym samym czasie gatunek ten w Wiedniu uprawiał m.in. J. Strauss-syn (Zemsta nietoperza, Wiedeńska krew); po 1900 rozwinęła się operetka rewiowa; największym sukcesem w dziejach operetki XX w. stała się Wesoła wdówka

F. Lehara; do najbardziej znanych polskich operetek należy m.in. Żołnierz królowej Madagaskaru T. Sygietyńskiego; współczesne gatunki bliskie operetce to Űmusical i rock-opera.

OPIS

• jedna z form podawczych narracji (obok Űopowiadania) lub sposobów ukształtowania Űmonologu lirycznego w Űliryce opisowej; przedstawienie zewnętrznych własności postaci, miejsca lub sytuacji lub cech wewnętrznych postaci (opis zewnętrzny i opis psychologiczny); podstawowy środek kreacji przestrzennej struktury Űświata przedstawionego dzieła literackiego; opis rzeczowy, dosłowny, sprawozdawczy, obiektywny, typowy dla prozy realizmu i naturalizmu; opis poetycki, subiektywny, służący wytworzeniu określonego nastroju, charakterystyczny np. dla prozy młodopolskiej (W.S. Reymont, S. Żeromski).

OPOWIADANIE

• forma podawcza narracji; obok Űopisu; podstawowy środek prezentacji Űmotywów zdarzeniowych składających się na Űfabułę utworu literackiego; opowiadanie właściwe, które posługuje się czasownikami w czasie przeszłym, prezentuje wydarzenia jako jednorazowe, powiązane przyczynowo, z zachowaniem ich następstwa chronologicznego; opowiadanie unaoczniające, które posługuje się czasownikami w czasie teraźniejszego (tzw. praesens historicum), wprowadza się dla zdynamizowania prezentowanych wydarzeń i nadania im waloru "naoczności"; opowiadanie informacyjne realizowane jest w dwóch odmianach: jako skrótowa relacja dotycząca najczęściej dłuższego wycinka fabuły lub jako prezentacja wydarzeń typowych, powtarzalnych;

• gatunek literacki; niewielki utwór epicki prozą, tematycznie ograniczony do jednego wątku fabularnego, różniący się od noweli brakiem wyraźnej konstrukcji, luźnym układem akcji, często wzbogaconej epizodami, występowaniem postaci drugoplanowych, eksponowaniem osoby subiektywnego narratora z jego refleksjami (np. Antek B. Prusa, Nasza szkapa M. Konopnickiej, opowiadania J. Iwaszkiewicza); jego odmianą jest opowiadanie niesamowite, ukazujące konflikt między światem realnym a nadprzyrodzonym, wywołujący uczucie grozy (pisane np. przez

M. Gogola, F. Kafkę, F. Dürrenmatta, S. Grabińskiego); opowiadanie ukształtowało się już w starożytności, później wchłaniało elementy różnych form epickich, takich jak: Űsagi, Űkroniki, żywoty świętych, Űlegendy, Űgawędy, Űobrazki i Űreportaże; gatunek wyodrębniony w XIX w. (L. Tołstoj, I. Turgieniew,

A. Czechow), w XX w. znacznie częściej występujący niż Űnowela (M. Dąbrowska, T. Borowski, A. Rudnicki).

OPOWIEŚĆ

• utwór narracyjny, którego rozmiary sytuują go pomiędzy Űnowelą i Űopowiadaniem z jednej strony, a Űpowieścią z drugiej; fabuła opowieści charakteryzuje się podobnymi własnościami, co fabuła Űopowiadania; np. Wierna rzeka S. Żeromskiego, Brzezina, Panny z Wilka i Matka Joanna od Aniołów

J. Iwaszkiewicza czy Zdarzenie w miasteczku M. Nowakowskiego.

WAGABUNDA, WAGANT

(łac. vagabundus - wędrowny; łac. vagans, vagantis - wędrujący, od vagari - błąkać się, wędrować)

• w średniowcznej Anglii, Niemczech i Francji wędrowny aktor, poeta, śpiewak (najczęściej żak lub kleryk), członek trupy teatralnej; najsłynniejszy zbiór poezji wagabundów to Carmina Burana (Pieśni z Benediktbeuren) - spisano około 1225 r. (wydano w XIX w.).

WALKA KLASYKÓW Z ROMANTYKAMI

• lepiej: spory przełomu romantycznego; przezwyciężenie dominacji klasycyzmu postanisławowskiego i konkurowanie nowatorskich programów literatury i kultury narodowej (K. Brodziński -

A. Mickiewicz - M. Mochnacki i krytycy warszawscy) na tle procesu kształtowania się nowoczesnych instytucji życia literackiego i dążeń niepodległościowych w dziesięcioleciu przed powstaniem listopadowym; najważniejsze głosy w tej dyskusji to rozpoczynająca ją, preromantyczna (Űpreromantyzm) w duchu rozprawa K. Brodzińskiego O klasyczności i romantyczności (1818), postulująca nowy, bliski Űsentymentalizmowi kształt literatury narodowej; najpoważniejszą reakcją środowiska klasycystycznego (Űklasycyzm) była rozprawa J. Śniadeckiego O pismach klasycznych i romantycznych (1819), w której zaatakował on tendencje romantyczne jako zagrożenie dla rozwoju kultury (oświaty, języka) i literatury, odrzucając jednocześnie romantyczny irracjonalizm; poglądy pokolenia romantyków, kształtowane pod wpływem twórczości poetyckiej i myśli programowej Mickiewicza, najpełniej wyrażone zostały w dziele M. Mochnackiego O literaturze polskiej w wieku XIX, gdzie postulatowi stworzenia odwołującej się do historycznej przeszłości i ludowych korzeni literatury narodowej towarzyszyła krytyka klasycyzmu jako zjawiska wtórnego i kosmopolitycznego; podnosił w niej konieczność odrzucenia w twórczości wszelkich kanonów i reguł, jako krępujących twórcę i pozbawiających literaturę spontaniczności i oparcie się na natchnieniu, wyobraźni i osobistych przeżyciach twórcy.

WALLENRODYZM

• termin wywodzący się od nazwiska tytułowego bohatera Űpowieści poetyckiej A. Mickiewicza Konrad Wallenrod; stereotypowo: postawa polegająca na sięganiu do nieetycznych metod w realizacji słusznych celów, z czym wiąże się wewnętrzny konflikt i ostateczna moralna porażka bohatera; w samym tekście: tragiczna ofiara bohatera poświęcającego życie etyczne i duszę dla ocalenia bytu zbiorowości.

WALTERSKOTYZM

• termin wywodzący się od nazwiska Waltera Scotta (autora m.in. Waverleya, Rob Roya) i oznaczający charakterystyczną postać Űpowieści historycznej, wzorowaną na twórczości W. Scotta (dynamiczna i zajmująca Űakcja, staranna rekonstrukcja realiów historycznych, obecność wątków melodramatycznych, elementów Űfantastyki i romantycznej nastrojowości); w literaturze polskiej elementy walterskotyzmu są obecne m.in. w powieściach historycznych H. Rzewuskiego i H. Sienkiewicza.

WARIANT TEKSTU, ODMIANA TEKSTU

• wersja tekstowa będąca wynikiem zmian wprowadzanych przez autora do treści utworu, zarówno w wersjach brulionowych, jak i w kolejnych wydaniach dzieła.

WĄTEK

• ciąg zdarzeń fabularnych (Űfabuła) wyodrębniony ze względu na występujące w nich postaci (np. wątek Wokulskiego lub Wokulskiego i Izabeli Łęckiej

w Lalce B. Prusa); wątki tworzą zwykle układ hierarchiczny, w którym wyróżnia się wątek główny (związany z postaciami pierwszoplanowymi), i wąteki poboczne; z uwagi na wpływu danego wątku na działania głównego bohatera rozróżnia się wątki przyspieszające (tworzące akcję wydarzenia sprzyjające dążeniom głównego bohatera) oraz wątki opóźniające (tworzące kontrakcję zdarzenia nie sprzyjające zamiarom głównego bohatera).

WERS

(fr. vers - wiersz, z łac. versus - wiersz)

• wyodrębniona typograficznie w postaci odrębnej linijki tekstu cząstka utworu poetyckiego (Űpoezja), stanowiąca całość rytmiczną (Űrytm) i intonacyjną (Űintonacja), podstawowy element kompozycji wersyfikacyjnej (Űsystem wersyfikacyjny); w wierszu numerycznym poszczególne wersy zawierają tę samą liczbę jednostek rytmicznych (zgłosek, stóp, zestrojów); wyróżnia się nagłos wersu (część początkowa), człon średniówkowy (Űśredniówka) oraz człon klauzulowy zamknięty Űklauzulą wersu.

WERSET

(wł. versetto, z łac. versus - wiersz)

• wyodrębniony graficznie, a niekiedy także opatrzony numerem drobny odcinek tekstu Biblii (także Koranu i utworów będących Űstylizacją biblijną), równy najczęściej zdaniu wielokrotnie złożonemu (współrzędnie lub podrzędnie) lub kilku zdaniom, tworzy całość o dwudzielnej strukturze znaczeniowo-intonacyjnej, np.:

Wtedy to Pan sprawił, że mężczyzna pogrążył się w głębokim śnie, i gdy spał, wyjął jedno

z jego żeber, a miejsce to zapełnił ciałem.

Ks. Rodzaju 2, 21.

WERSYFIKACJA

(łac. versificatio - pisanie wierszy, od versus - wiersz, facere - czynić)

• ogół odmian wiersza występujących w określonej Űtradycji literackiej (Űsystem wersyfikacyjny), np. wersyfikacja łacińska, polska itp.;

• zajmujący się ich opisem dział Űpoetyki, badający rytm (metryka) i kompozycję stroficzną (strofika) wiersza.

WERTERYZM

• termin utworzony od nazwiska tytułowego bohatera powieści J.W. Goethego Cierpienia młodego Wertera, oznaczający emocjonalną osobowość skłonną do przeżywania rozterek filozoficznych i etycznych, zwanych bólem świata; postawę tę cechuje pesymizm, melancholia, osamotnienie; charakterystyczne rysy biografii werterowskiego bohatera to niemożność zrealizowania ideałów i własnej osobowości, zawód miłosny i samobójstwo;

w literaturze polskiej ten typ bohatera romantycznego reprezentuje Gustaw

z IV części Dziadów A. Mickiewicza.

WERYZM

(wł. verismo z łac. verus - prawdziwy)

• zbliżony do Űnaturalizmu prąd litercki istniejący we Włoszech w drugiej połowie XIX w., postulujący wierne odtwarzanie rzeczywistości (zwłaszcza wiejskiej);

• ogólnie: daleko posunięty realizm (wierność i szczegółowość przedstawienia zachowującego zasadę życiowego prawdopodobieństwa).

WHO'S WHO

(ang. - kto jest kim)

• źródło informacji biograficznych o charakterze słownikowym; leksykon zawierający krótkie biogramy osób żyjących (naukowców, polityków, ludzi kultury itp.); pierwszym wydawnictwem tego rodzaju był angielski rocznik ukazujący się od 1849 r.

WIDOWISKO

• przedstawienie, spektakl; dzieło sceniczne (teatralne, estradowe, telewizyjne) prezentowane zgromadzonej widowni, którego konstytutywnymi elementami są: tekst literacki, scenografia, muzyka, gra aktorska, choreografia; twórcą widowiska jest reżyser, który decyduje o jego ostatecznym kształcie.

WIERSZ

• tekst o kształcie rytmicznym zdeterminowanym przez podział na Űwersy; przeciwieństwo prozy;

• krótki utwór należący do Űpoezji lirycznej;

• Űwers;

• linijka tekstu (rękopisu lub druku)

o określonej liczbie znaków.

WIERSZ BIAŁY, WIERSZ BEZRYMOWY

• wiersz pozbawiony rymów; pierwszym przykładem wiersz białego w literaturze polskiej jest piąta pieśń chóru w Odprawie posłów greckich J. Kochanowskiego:

O białoskrzydła morska pławaczko,

Wychowanico Idy wysokiej,

Łodzi bukowa, któraś gładkiej

Twarzy pasterza Pryjamczyka

WIERSZ EMOCYJNY

• odmiana Űwiersza wolnego charakteryzująca się radykalnym rozejściem się porządku intonacyjnego wynikającego ze składni z porządkiem intonacyjnym wynikającym z podziału na Űwersy (Űintonacja);

• charakterystyczną właściwością wiersza emocyjnego jest obecność Űprzerzutni emocyjnej, polegającej na pojawieniu się w Űklauzuli wersu dodatkowej pauzy intonacyjnej, rozbijającej składniową spoistość zdania, połączonej z zawieszeniem głosu (tzw. antykadencja emocyjna, (­)), np.:

Co mówi noc? Nic (­)

nie mówi. Noc (­)

ma usta (­)

zagipsowane.

A. Wat, Nokturny, III

• odmianą wiersza emocyjnego jest wiersz awangardowy, oparty na kontraście wersów krótkich i długich, np.:

Na świadectwach wzbici w radość, odlecieli

uczniowie,

drży powietrze po ich śmigłym zniku.

Wakacje, panie profesorze! Pora

trzepać wesoło słowa jak futra na wiosnę

oraz

czasowniki przez dni lata odmieniać!

J. Przyboś, Lipiec

Str 7-9; 52-56; 170-172; 258-260

Słownik terminów literackich

Adaptacja- parafraza, przekształcenie utworu literackiego na potrzeby określonej grupy odbiorców.

-adaptacja szkolna- przeznaczona dla młodzieży

-adaptacja teatralna- przeniesienie na scenę utworu epickiego lub lirycznego

Adaptacja - przeróbka utworu literackiego, mająca na celu dostosowanie go do potrzeb nowych odbiorców bądź do innych niż pierwotnie zakładano środków rozpowszechniania.
Aforyzm - zwięzłe sformułowanie ogólnej prawdy o charakterze filozoficznym, psychologicznym czy moralnym, odznaczające się stylistyczną wyrazistością i błyskotliwością. Mechanizm wypowiedzi aforystycznej opiera się najczęściej na chwytach antytezy i paradoksu.
Adres wydawniczy - informacja o miejscu i roku wydania oraz wydawcy. Adresat dzieła literackiego - odbiorca dzieła literackiego.
Agitacja - oddziaływanie za pomocą wypowiedzi mówionej bądź pisanej na opinię publiczną w celu pozyskania zwolenników dla jakiegoś przedsięwzięcia politycznego, idei czy poglądu.
Akcja - typ fabuły w utworze literackim, filmowym, w którym przeważają działania i przeciwdziałania bohaterów, zmierzających do osiągnięcia określonych celów.
Akt - część utworu dramatycznego.
Alegoria - pojedynczy motyw lub rozbudowany zespół motywów w utworze literackim lub dziele plastycznym, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma jeszcze inne ukryte i domyślne znaczenie.
Anafora - powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi.
Anakolut - konstrukcja składniowa niezgodna z ogólnie przyjętymi normami poprawności, powstała wskutek rozchwiania więzi syntaktycznych. Wprowadzona celowo jako figura retoryczna.
Anakreontyk - utwór poetycki sławiący uroki życia.
Anegdota - krótkie opowiadanie o komicznym zdarzeniu, przedstawiające epizod z życia znanej postaci.
Anonim - autor którego nazwisko nie jest znane.
Antologia - publikacja zawierająca wybór utworów jednego lub wielu autorów.
Antonimy - pary słów związanych semantycznym kontrastem.
Antrakt - przerwa pomiędzy aktami przedstawienia teatralnego.
Antropomorfizacja - przypisywanie cech ludzkich elementom przyrody.
Antyteza - przeciwstawna tezie wypowiedź.
Apokryf - anonimowy tekst religijny związany z tematyką biblijną, nie zaliczony do ksiąg biblijnych.
Apologetyka - dział piśmiennictwa religijnego, zajmujący się uzasadnianiem postaw chrześcijańskich.
Apostrofa - bezpośredni patetyczny zwrot do osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei lub przedmiotu.
Archaizm - element językowy pochodzący z minionej epoki, który wyszedł z powszechnego użycia.
Artykuł - wypowiedź publicystyczna na aktualne w danym momencie tematy polityczne, społeczne, kulturalne.
Autobiografia - utwór którego tematem jest życie autora.
Awangarda - zbiorowa nazwa kierunków artystycznych, które sprzeciwiały się zastanej sztuce.
Bajka - opowiadanie o treści fantastycznej osnutej na podaniach i legendach. Utwór przeważnie wierszowany niewielkich rozmiarów, o charakterze satyryczno - dydaktycznym, często alegoryczna przypowieść z życia zwierząt.
Ballada - gatunek literacki obejmujący pieśni o charakterze epicko-lirycznym, nasycone elementami dramatycznymi, opowiadające o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych.
Barbaryzm - wyraz, zwrot lub konstrukcja składniowa pochodząca z innego języka.
Barok - podstawowy kierunek we wszystkich dziedzinach sztuki pomiędzy renesansem a klasycyzmem i oświeceniem.
Baśń - gatunek epicki literatury ludowej; zazwyczaj krótki utwór o treści fantastycznej, ukazujący dzieje bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferą działań sił nadnaturalnych.
Behawioryzm - ukształtowany w Ameryce kierunek psychologiczny, zakładający badanie jedynie zachowań człowieka i jego reakcji na świat zewnętrzny; w literaturze nazwa tendencji w powieści amerykańskiej.
Beletrystyka - w znaczeniu współczesnym są to utwory narracyjno-fabularne prozą, w szczególności lżejsze, o charakterze rozrywkowym.
Bestseller - popularna nazwa poczytnych książek.
Biblia - zbiór ksiąg 'Starego i Nowego Testamentu'. 'Stary Testament' jest zbiorem ksiąg objawionych religii judaistycznej. ' Stary i Nowy Testament' jest zbiorem ksiąg objawionych chrześcijaństwa, według interpretacji świeckiej zawiera mity i relacje historyczne, jest dziełem literackim.
Bibliografia - dziedzina nauki zajmująca się rejestracją, opisem, systematyką i statystyką wytworów piśmienniczych.
Biografia - życiorys, opowiadanie o kolejach życia wybitnej osoby.
Bohater liryczny - postać literacka przedstawiona w utworze lirycznym zasadniczo różna od podmiotu lirycznego, jest to bohater o którym się opowiada.
Brzydota - w sztuce kategoria estetyczna określana zazwyczaj przez opozycję do historycznych kryteriów piękna.
Charakter - postać literacka wyraziście zindywidualizowana, wyposażona w dobitne cechy osobowościowe i odpowiadający im kodeks norm moralnych oraz reguł postępowania.
Charakterystyka - ogół zabiegów mających na celu prezentację, analizę i interpretację postaci, jej wyglądu, zachowań, psychiki, postawy moralnej i światopoglądowej.
Chór - grupa osób wypowiadających się zbiorowo.
Commedia dell'arte - włoska komedia ludowa.
Cyganeria artystyczna - bohema, ugrupowanie o charakterze nieformalnym, złożone zazwyczaj z młodych artystów, zbuntowanych przeciwko istniejącym obyczajom i normom moralnym.
Dadaizm - awangardowy kierunek artystyczny rozwijający się w latach 1916 - 1924 w Szwajcarii, Niemczech, Francji i USA, był protestem przeciwko cywilizacji burżuazyjnej i toczącej się wojnie, miał charakter anarchistyczny; odrzuca europejską tradycję kulturalną, ustalone instytucje społeczne i polityczne, ideologię, autorytety, normy moralne.
Dialog - rozmowa, zespół wypowiedzi co najmniej dwóch osób na określony temat.
Diariusz - dziennik, w którym zapisywane są na bieżąco wydarzenia z życia prywatnego lub publicznego, prowadzony bez starań o literacką formę przekazu.
Dominanta kompozycyjna - element świata przedstawionego nadrzędny wobec pozostałych.
Dramat - jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich obejmujący utwory sceniczne.
Dzieło literackie - wypowiedź spełniająca w danym okresie historycznym warunki literackości, wzorce artyzmu; w przeciwieństwie do innych form wypowiedzi dominuje w niej funkcja estetyczna.
Dzieło otwarte - utwory sztuki współczesnej, które nie mają z góry określonych form i znaczeń; zakładają aktywny udział odbiorcy, który dokonuje konkretyzacji i interpretacji dzieła.
Dziennik - zespół prowadzonych z dnia na dzień zapisów, w celu utrwalenia bieżących wydarzeń.
Egzegeza - metodyczne objaśnianie tekstów, w szczególności interpretacja i komentowanie tekstów biblijnych.
Eklektyzm - w sztuce odwoływanie się do różnych stylów, bez stapiania ich w spójną całość.
Ekspozycja - sytuacja zarysowana w punkcie wyjścia fabuły epickiej, dramatycznej czy filmowej.
Ekspresja - samoistna wartość estetyczna wypowiedzi; zdolność sugestywnego wyrażania uczuć i przeżyć w wypowiedzi.
Elegia - utwór żałobny wywodzący się ze starożytnej Grecji.
Elipsa - pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika, który przy odbiorze daje się zrekonstruować.
Emploi - rodzaj roli, w jakiej specjalizuje się dany aktor.
Epifora - powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi.
Epigonizm - bierne naśladowanie koncepcji artystycznych i myślowych.
Epigramat - zwięzły utwór poetycki o charakterze aforystycznym.
Epika - jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich.
Epilog - końcowa partia utworu epickiego lub dramatycznego, informująca o dalszych dziejach bohaterów, po zamknięciu fabuły.
Epitet - wyraz pełniący w tekście funkcję określającą wobec rzeczownika. Przydomek nadany komuś, często żartobliwy lub złośliwy.
Epizod - samodzielne zdarzenie nie mające dużego wpływu na główną akcją utworu.
Epos - główny gatunek epicki, ukazuje dzieje legendarnych bądź historycznych postaci.
Erystyka - sztuka prowadzenia sporów i dyskusji.
Esej - krótka rozprawa filozoficzna, naukowa, publicystyczna na dowolny temat; zabarwiona świadomym subiektywizmem autora.
Estetyka - nauka o procesach psychicznych zachodzących przy odbiorze dzieł sztuki.
Eufemizm - wyraz lub zwrot używany dla zastąpienia określonego słowa, które z jakichś względów (np. estetycznych, kultowych czy cenzuralnych) nie może być bezpośrednio użyty.
Fabuła - układ zdarzeń w świecie przedstawionym utworu epickiego, dramatycznego i filmowego, składających się na koleje życiowe ukazanych postaci.
Farsa - odmiana komedii posługująca się komizmem sytuacyjnym, efektami groteski i karykatury.
Felieton - jeden z gatunków publicystyki; dotyczy zazwyczaj aktualnych w danym momencie wydarzeń lub problemów, nie jest nigdy programowym komentarzem do nich, składają się nań raczej swobodne rozważania o satyrycznym charakterze.
Figlik - w poezji staropolskiej zwięzły utwór o charakterze żartobliwym.
Figury retoryczne - szczególne sposoby kształtowania wypowiedzi, sklasyfikowane przez klasyczną retorykę, gramatykę i poetykę jako właściwe sztuce oratorskiej i poetyckiej.
Fikcja literacka - właściwość świata przedstawionego dzieła polegająca na tym, że jest on tworem ' wymyślonym' przez autora, nie dającym się weryfikować przez zestawienie z rzeczywistością zewnętrzną wobec dzieła.
Fraszka - drobny utwór poetycki wierszem, często o charakterze żartobliwym, będący odmianą epigramatu.
Frazeologia - ogół połączeń wyrazowych występujących w danym języku.
Gawęda - gatunek staropolskiej prozy epickiej.
Grafomania - dosłownie mania pisania, chorobliwa potrzeba pisania utworów literackich o niskim poziomie artystycznym.
Groteska - kategoria estetyczna realizująca się w utworach literackich, muzycznych i plastycznych o elementach komicznie przejaskrawionych, nieprawdopodobnych lub karykaturalnych.
Hamletyzm - postawa życiowa będąca rezultatem wewnętrznego konfliktu między sferą myśli i działań ludzkiej jednostki.
Hermeneutyczne koło - chwyt interpretacyjny polegający na przechodzeniu od analizy szczegółowych właściwości tekstu do jego całościowego ujęcia i następnie na wyjaśnianiu dalszych szczegółowych właściwości za pomocą uchwyconej wcześniej całości.
Homilie - przemówienia do wiernych, w których komentuje się wybrane fragmenty 'Biblii'.
Homonimy - wyrazy o jednakowej pisowni i brzmieniu , ale nie spokrewnione etymologicznie i różniące się znaczeniem.
Humanizm - prąd umysłowy ukształtowany w XIV w. we Włoszech, przeciwstawiający średniowiecznej kulturze teocentrycznej zainteresowanie człowiekiem.
Humor - zdolność dostrzegania pogodnych, wesołych lub zabawnych stron życia.
Humoreska - krótkie opowiadanie o zabawnym zdarzeniu.
Hymn - uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee.
Idea - myśl przewodnia utworu, główna prawda, której utwór dowodzi.
Idealizacja - sposób przedstawienia rzeczywistości według określonego wzorca estetycznego czy moralnego.
Idiom - stały związek frazeologiczny.
Iluzja - doznawanie wrażenia, że widzi się coś czego istotnie nie ma.
Interpretacja - tłumaczenie, wyjaśnianie lub odtworzenie utworu literackiego bądź muzycznego.
Inwersja - odstępstwo od zwykłego szyku w zdaniu.
Ironia - ukryta drwina.
Kalambur - żartobliwa, dowcipna gra słów oparta na dwuznaczności wyrazów i identyczności lub podobieństwie ich brzmienia.
Kicz - bezwartościowe dzieło sztuki.
Klasycyzm - kierunek w sztuce nawiązujący do wzorów antycznych.
Klechda - podanie ludowe.
Komedia - gatunek dramatu obejmujący utwory o pogodnej tematyce i żywej akcji zamkniętej szczęśliwym zakończeniem.
Komiks - fabuła opowiedziana za pomocą serii obrazków rysunkowych.
Komizm - przedstawianie pewnych zdarzeń w sposób dowcipny, zabawny, wywołujący śmiech.
Kompilacja - praca naukowa pozbawiona oryginalności, powstała z zestawienia wyników wcześniejszych opracowań.
Kompozycja - budowa dzieła sztuki, układ określający funkcję jego elementów, wzajemnie ustosunkowanie treściowe i formalne elementów w ramach całości.
Koncept - wyszukany pomysł literacki.
Kronika - gatunek prozy historiograficznej, opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych w porządku chronologicznym.
Lakonizm - kształtowanie wypowiedzi w sposób maksymalnie zwięzły i oszczędny.
Legenda - opowieść o treści fantastycznej nasyconej pierwiastkami cudowności.
Legenda literacka - zespół mniemań krążących w społeczeństwie na temat prądu literackiego bądź pisarza.
Liryka - utwory literackie, których cechą jest wyrażanie osobistych przeżyć, uczuć i refleksji.
List - wypowiedź pisemna skierowana do określonego adresata.
Literatura piękna - dział piśmiennictwa obejmujący wypowiedzi, w których dominuje funkcja estetyczna, w przeciwieństwie do typów wypowiedzi o charakterze informacyjnym, naukowym i publicystycznym.
Litota - zastąpienie jakiegoś określenia odpowiadającym mu zaprzeczonym określeniem.
Maksyma - zasada postępowania lub ogólne prawidło moralne sformułowane w sposób zwięzły, zwykle w jednym zdaniu.
Manifest literacki - opublikowane w czasopiśmie lub jako druk samodzielny założenia programowe i postulaty ideowo-artystyczne.
Mesjanizm - pogląd historiozoficzny przypisujący jednostkom lub narodom (narodowi polskiemu wraz z innymi narodami słowiańskimi) szczególne posłannictwo w dziejach ludzkości.
Metafora - figura stylistyczna polegająca na takim łączeniu wyrazów, iż przynajmniej jeden wyraz zyskuje nowe znaczenie; przenośnia.
Metonimia - figura stylistyczna polegająca na oznaczeniu przedmiotu za pomocą nazwy oznaczającej inny przedmiot związany z poprzednim stosunkiem przyczyny do skutku, części do całości.
Metrum - jednostka miary wierszowej powtarzająca się w wersie.
Mimesis - naśladowanie rzeczywistości w sztuce.
Misterium - gatunek średniowiecznego dramatu religijnego.
Mitologia - zbiór podań antycznych o bogach i bohaterach.
Monodram - utwór dramatyczny, jednoaktówka, w której występuje tylko jeden monologujący bohater.
Monografia - praca naukowa poświęcona wyczerpującemu opracowaniu jednego zagadnienia, faktu, życiorysu jednej osoby.
Monolog - dłuższa wypowiedź jednej osoby kierowana do siebie lub odbiorcy.
Moralitet - gatunek dramatyczny ukształtowany w średniowieczu, obejmujący utwory o charakterze dydaktycznym lub filozoficznym, w którym występowały alegoryczne postacie.
Morał - końcowy wniosek o charakterze pouczającym, wyjaśniający sens zdarzeń w utworze.
Morfologia dzieła literackiego - to samo co struktura lub poetyka opisowa.
Motto - cytat postawiony przed tekstem utworu lub jego fragmentem.
Motyw - element kompozycji, określona myśl, zasada formalna lub treściowa dająca się wyróżnić w utworze literackim.
Motywacja - wyjaśnienie pobudek, umotywowanie działań postaci.
Mowa niezależna - jeden ze sposobów przytaczania wypowiedzi postaci w tekście narracyjnym.
Mowa zależna - jeden ze sposobów przytaczania wypowiedzi postaci w tekście narracyjnym; cytat podporządkowany jest składniowo narracji i stanowi zdanie podrzędne.
Narracja - wypowiedź monologowa prezentująca ciąg zdarzeń uszeregowanych w jakimś porządku czasowym, powiązanych z postaciami w nim występującymi.
Narrator - osoba opowiadająca w utworze literackim.
Nowela - prozaiczny utwór epicki niewielkich rozmiarów o skondensowanej i wyraziście zarysowanej akcji.
Oda - jeden z podstawowych gatunków liryki; utwór stroficzny o charakterze pochwalno-panegirycznym lub dziękczynnym, utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość czy wzniosłą ideę.
Oksymoron - związek frazeologiczny obejmujące dwa opozycyjne znaczeniowo wyrazy - antonimy.
Opis - przedstawia szczegółowo: wygląd obiektu, zawartość obiektu, przebieg wydarzenia lub jakiś proces.
Opowiadanie - niewielki utwór epicki napisany prozą, tematycznie ograniczony do jednego wątku fabularnego; wyróżnia się brakiem wyraźnej konstrukcji, luźnym układem akcji, często wzbogaconej epizodami.
Oratorstwo - gatunek twórczości językowej, obejmujący wypowiedzi przeznaczone do publicznego wygłaszania.
Pamflet - utwór satyryczny, często anonimowy, będący napastliwą, demaskatorską i ośmieszającą krytyką osoby lub osób albo określonych zjawisk z życia społecznego i politycznego.
Pamiętnik - utwór literacki zawierający opisy wydarzeń oparte na bezpośredniej obserwacji autora.
Panegiryk - przesadna wypowiedź wysławiająca jakąś osobę.
Paradoks - sformułowanie zawierające myśl sprzeczną wewnętrznie.
Parafraza - swobodna przeróbka utworu literackiego, rozwijająca i modyfikująca treść pierwowzoru.
Paralelizm - tożsamość lub podobieństwo treściowe, kompozycyjne lub składniowe kilku części utworu, zdań lub wersów.
Parodia - wypowiedź naśladująca cudzy styl w celu jego ośmieszenia.
Pastisz - utwór świadomie podrabiający manierę stylistyczną konkretnego dzieła.
Patos - ton, styl sposób mówienia lub pisania podniosły, pełen powagi.
Personifikacja - nadanie przedmiotom, zjawiskom, zwierzętom, pojęciom abstrakcyjnym cech właściwych tylko ludziom; uosobienie.
Peryfraza - figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność, cechę przez opis, metaforę lub charakterystykę przedmiotu; omówienie.
Pieśń - synonim utworu lirycznego.
Plagiat - przypisywanie sobie autorstwa dzieła, którego się nie napisało.
Plan treści - materiał znaczeniowy wypowiedzi.
Plan wyrażania - to sposób organizowania materiału językowego w wypowiedzi literackiej.
Pleonazm - zgromadzenie wyrazów lub zwrotów bliskoznacznych bądź synonimicznych; usterka stylistyczna.
Podanie - przekazywana z pokolenia na pokolenie opowieść historyczna oparta na legendach lub mitach.
Podanie - pismo z prośbą skierowaną do władz.
Podmiot liryczny - w utworze lirycznym fikcyjna osoba opowiadająca swoje przeżycia, doznania, refleksje i poglądy.
Poemat dydaktyczny - dłuższy epicki utwór wierszowany o charakterze rozprawy pouczającej.
Poemat dygresyjny - ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek poezji narracyjnej, posługujący się dygresją, łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi.
Poemat epicki - wierszowany utwór narracyjny o mniej lub bardziej rozbudowanej fabule pozbawionej - w odróżnieniu od eposu - sytuacji epizodycznych, skupionej na głównym wątku; wierszowana opowieść, romans lub nowela.
Poemat heroikomiczny - gatunek poezji epickiej obejmujący utwory będące parodiami eposu bohaterskiego.
Poetyka - dziedzina teorii literatury zajmująca się strukturą dzieł literackich.
Poezja - dziedzina twórczości literackiej obejmująca utwory liryczne pisane mową wiązaną.
Porównanie - uwydatnienie wyróżnionych właściwości opisywanego zjawiska lub obiektu, przez wskazanie jego podobieństwa z innym zjawiskiem lub obiektem.
Porte-parole - w utworach literackich poglądy i przekonania autora wypowiedziane przez postacie utworu.
Posłowie - zamieszczone na końcu książki uwagi o dziele.
Powiastka filozoficzna - narracyjny utwór prozaiczny, którego świat przedstawiony ma za zadanie ilustrować w sposób nie ukrywany tezę światopoglądową lub moralną.
Powieść - podstawowy gatunek prozy epickiej czasów nowożytnych.
Powieść poetycka - ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek poezji narracyjnej, powstały z połączenia elementów epickich i lirycznych.
Prąd literacki - zespół spójnych tendencji literackich właściwych danemu okresowi historycznemu.
Prometeizm - stanowisko etyczne uznające za ideał moralny poświęcenie się jednostki dla idei.
Proza - utwory pisane mową niewiązaną.
Proza poetycka - typ utworów prozaicznych nasyconych środkami właściwymi mowie poetyckiej (metaforyka, rytmizacja).
Przerzutnia - środek wyrazu stylistycznego w liryce, polegający na przerzuceniu zapisanej myśli do następnego wersu lub wydzielenia myśli w wersie.
Przypis - objaśnienie lub uzupełnienie określonego miejsca w tekście na dole strony bądź na końcu odpowiedniego fragmentu tekstu.
Przypowieść - alegoryczne opowiadanie o treści moralno-dydaktycznej lub religijnej.
Przysłowie - powiedzenie utrwalone w tradycji kulturowej, uogólniające doświadczenie społeczności; podane często w formie wierszowanej.
Psalm - biblijny utwór poetycki, a także literacki utwór liryczny wzorowany na pieśniach biblijnych.
Psałterz - zbiór psalmów wchodzących w skład 'Starego Testamentu'; księga zawierająca ten zbiór.
Publicystyka - wypowiedzi na aktualne w danym momencie tematy interesujące społeczeństwo.
Punkt kulminacyjny - wyeksponowanie zasadniczego momentu akcji.
Pytanie retoryczne - pytanie na które nie oczekujemy odpowiedzi, ponieważ dotyczy tematu ogólnie znanego lub zarazem zawiera w sobie odpowiedź.
Rapsod - poetycki utwór epicki (lub samodzielna część poematu) o charakterze patetycznym, opiewającym doniosłe wydarzenie historyczne lub znaną postać.
Recenzja - publikowana lub wygłaszana krytyczna ocena tworu naukowego lub kulturalnego.
Replika - ustna lub pisemna odpowiedź na zarzuty.
Reportaż - gatunek prozy publicystycznej stanowiącej żywy opis zdarzeń i faktów znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji.
Retoryka - sztuka przemawiania oparta na teorii przekazywania myśli mówcy.
Rodzaj literacki - tradycyjny podział utworów literackich, ujętych w klasy o wspólnych cechach: liryka, epika i dramat.
Romans - jednowątkowy utwór o tematyce erotycznej.
Rozprawa - obszerna pisemna praca naukowa, prezentująca pełny zasób dostępnego materiału dowodowego.
Rozprawka - krótka rozprawa.
Rozwiązanie akcji - końcowy etap fabuły ostatecznie objaśniający zdarzenia zawarte w akcji.
Równoważnik zdania - wyraz lub zespół wyrazów pełniących funkcję zdania.
Rym - zgodność brzmieniowa co najmniej dwóch wyrazów na końcach wersów lub wewnątrz wersu.
Rytm - równomierne powtarzanie się elementów dźwiękowych i składniowych np. regularny rozkład sylab, akcentów, rymów, podobieństwo w budowie zdań.
Satyra - utwór literacki ośmieszający wady i przywary ludzkie, sposoby postępowania i poglądy, obyczajowość, stosunki społeczne i polityczne
Scena - jednostka kompozycyjna utworu dramatycznego: cząstka akcji wyodrębniona ze względu na występowanie w niej określonego zespołu osób.
Scenariusz filmowy - tekst literacki służący do kręcenia filmu; zawiera szkic fabuły utworu, ramową charakterystykę postaci i scenerii wydarzeń oraz dialogi.
Scenografia - plastyczne i architektoniczne ukształtowanie przestrzeni scenicznej widowiska teatralnego; obejmuje dekoracje, kostiumy i rekwizyty.
Scenopis - szczegółowy opis kolejnych ujęć (obrazu i dźwięku) sporządzony na podstawie scenariusza filmowego, będący w toku pracy nad utworem filmowym wytyczną dla reżysera, operatora, scenografa i kompozytora.
Science fiction - proza fantastyczno-naukowa, w której fantastyka dotyczy opisywania przyszłych osiągnięć nauki i techniki i ich wpływu na życie społeczeństwa i jednostki.
Sielanka - utwór poetycki, zwykle o charakterze liryczno - opisowym, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego, często o tematyce miłosnej.
Skecz - krótki utwór, najczęściej dialogowy, o charakterze humorystyczno - satyrycznym.
Sofizmat - wypowiedź mająca postać logicznego dowodu, w którym świadomie popełniono błąd rozumowania sprawiający, iż fałszywe twierdzenie zyskuje pozory prawdy.
Sonet - utwór poetycki o specjalnym metrum i układzie rymów, składający się z dwóch strof czterowersowych o charakterze opisowo-narracyjnym i dwóch trzywersowych o charakterze liryczno-refleksyjnym.
Streszczenie - krótkie omówienie zawartości publikowanego dzieła, umieszczone na końcu książki.
Streszczenie - wypowiedź pisemna lub ustna ujmująca w zwięzłej formie treść utworu epickiego, filmu lub sztuki.
Strofa - zespół wersów stanowiący całość w obrębie utworu wierszowanego, wyodrębniony graficznie i powtórzony w tym samym kształcie dwa lub więcej razy.
Strumień świadomości - rodzaj monologu wewnętrznego, zastosowany przez J.Joyce'a.
Styl - sposób wyrażania się, formułowania wypowiedzi
Symbol - znak, przedmiot, pojęcie zastępujące inne pojęcia lub przedmioty, mające poza znaczeniem dosłownym inne ukryte, odczytywane na podstawie doraźnej umowy (symbol matematyczny, chemiczny) lub na zasadzie nie w pełni określonej analogii (symbol artystyczny, którego istotą jest wieloznaczność).
Synekdocha - rodzaj metonimii polegający na użyciu nazwy całości lub ogółu przedmiotów na oznaczenie części lub jednego przedmiotu.
Średniówka - ustalony przez reguły dawnego systemu wersyfikacyjnego rytmiczny podział wewnątrzwersowy.
Świat przedstawiony - treść dzieła, całokształt zaprezentowanych w nim zjawisk (stanów rzeczy, procesów, przeżyć, działań ludzkich), odczytywany przez odbiorcę.
Teatr absurdu - kierunek we współczesnym dramacie operujący groteską i parodią.
Tekst - wypowiedź utrwalona graficznie.
Temat - podstawowa myśl, przedmiot utworu dzieła; zespół motywów stanowiący ośrodek świata przedstawionego utworu.
Tendencja - myśl, idea, teza utworu literackiego, dzieła naukowego, którą autor pragnie przekazać odbiorcy poprzez treść dzieła (często o niskim poziomie intelektualnym i artystycznym).
Tendencyjna literatura - literatura zwłaszcza powieść i dramat, która główny swój cel upatruje w propagowaniu aktualnych w danym czasie idei społecznych bądź politycznych.
Teoria trzech stylów - rozróżnia się następujące style: wzniosły, średni i prosty.
Teoria stylu wzniosłego - stosowana w wypowiedziach dotyczących doniosłych spraw. W dawnych czasach używany był w odniesieniu do osób wysoko usytuowanych w hierarchii społecznej. Stosowana w tragediach, eposach i podniosłych mowach.
Teoria stylu średniego - stosowana w wypowiedziach dotyczących nauki, kultury i spraw społecznych wyższej rangi. Stosowana w poematach opisowych, elegiach i moralizujących dialogach, oraz w mowach okolicznościowych.
Teoria stylu prostego - stosowana w wypowiedziach przeznaczonych dla przedstawiania tematów powszednich i życia prostych ludzi. Stosowana w sielankach, komediach, satyrze oraz pouczeniach.
Termin - wyraz lub grupa wyrazów o ściśle określonym definicyjnie znaczeniu; elementarna jednostka języka nauki.
Teza - wypowiedź którą się uzasadnia.
Tło - miejsce, środowisko, warunki w których toczy się akcja.
Tragedia - jeden z podstawowych gatunków dramatu. Utwór dramatyczny przedstawiający konflikt dążeń bohatera z nie dającymi się przezwyciężyć przeciwnościami, prowadzący do nieuchronnej klęski bohatera.
Tragikomedia - jeden z gatunków dramatycznych. Tragedia z pierwiastkami komediowymi.
Tragizm - splot nieszczęśliwych wydarzeń, okoliczności prowadzący do klęski bohatera.
Traktat - rozprawa obszernych rozmiarów, podejmująca podstawowe problemy danej dziedziny wiedzy. Ważna umowa międzynarodowa.
Treść - to co jest zawarte w wypowiedzi.
Trzy jedności - trzy podstawowe dominanty kompozycyjne dramatu antycznego - jedność czasu, akcji i miejsca.
Turpizm - programowe włączenie do poezji motywów brzydoty, kalectwa, choroby oraz odrażających zjawisk i przedmiotów.
Typ - postać literacka mająca cechy ponadindywidualne, właściwe jakiejś grupie ludzi lub tradycyjnie powtarzanemu wzorowi osoby literackiej.
Tytuł - nazwa nadana dziełu przez autora.
Ujęcie - forma opracowania, sposób przedstawienia czegoś.
Walenrodyzm - postawa człowieka, który poświęca swe życie słusznej walce z wrogiem ojczyzny, ucieka się w swoim działaniu do metod podstępu i zdrady.
Wartościowanie - sąd stwierdzający występowanie w dziele określonych wartości.
Wartość estetyczna - zdolność jakiegoś zjawiska do wywoływania przeżyć estetycznych.
Wartość stylistyczna - szczególne piętno stylistyczne właściwe określonemu elementowi językowemu ze względu na jego przynależność do pewnego stylu funkcjonalnego.
Wątek - zdarzenia fabularne, których ośrodkiem jest jedna postać lub parę postaci wyodrębnionych ze względu na rodzaj wiążących je relacji. Zajmuje miejsce pośrednie między zdarzeniem, a fabułą utworu.
Wątek główny - zdarzenia współtworzące losy postaci pierwszoplanowych.
Wątek uboczny - zdarzenia współtworzące losy postaci dalszoplanowych.
Wątki obiegowe - schematy przebiegu zdarzeń powtarzające się w różnych utworach literackich.
Wdzięk - właściwość dzieła sztuki uważana za konieczny warunek jego piękna. Wdzięk określany był jako przeciwieństwo sztuczności, będący wynikiem umiejętnego ukrycia wysiłku twórczego, odrzucenia sztywnych reguł i osiągnięcia efektu lekkości i swobody dzieła.
Wers - wyodrębniona graficznie samodzielna linijka wiersza.
Werset - wyodrębniony graficznie odcinek tekstu, obejmujący kilka zdań, tworzących dwudzielną całość znaczeniową i rytmiczno-intonacyjną.
Wersyfikacja - budowa wiersza; ogół zasad i właściwości systemowych i strukturalnych kształtujących mowę wierszową w odróżnieniu jej od prozy.
Wiersz - utwór pisany mową wiązaną ukształtowany przez rytm, często także przez rym.
Wiersze - rodzaje: biały, meliczny, nieregularny, sylabotoniczny, toniczny, obrazkowy, ropaliczny, składniowo-intonacyjny, stroficzny, stychiczny, sylabiczny, wolny.
Wieszcz - poeta mający dar przewidywania przyszłości.
Wstęp - wyodrębniona graficznie początkowa część dzieła informująca o jego treści.
Wywiad - rozmowa ze znaną osobistością podana do wiadomości publicznej.
Zawiązanie akcji - wstępny etap fabuły budowanej według klasycznych zasad, w którym zarysowuje się podstawowy konflikt.

absurd – sytuacja, sformułowanie lub myśl pozbawiona sensu, niedorzeczność, np. but w butonierce, słowa te łączy jedynie podobne brzmienie, poza tym ich zestawienie jest nonsensowne (tzn. pozbawione sensu). Na absurdzie opiera się m.in. gra słów, groteska.

adaptacja – przetworzenie dzieła literackiego na utwór innego rodzaju literackiego bądź na inną dziedzinę sztuki, na przykład sfilmowana powieść to adaptacja filmowa, inaczej nazywana ekranizacją, jak Krzyżacy Henryka Sienkiewicza w reż. Aleksandra Forda, Quo vadis Henryka Sienkiewicza w reż. Jerzego Kawalerowicza. Zobacz: przekład, scenariusz, scenopis.

adresat – realna osoba wymieniona w utworze z imienia i nazwiska (w tytule, dedykacji lub tekście), do której zwraca się twórca dzieła, np. Do Joachima Lelewela Adama Mickiewicza. Zobacz: odbiorca dzieła literackiego.

aforyzm – zwięzła, błyskotliwa wypowiedź dotycząca jakiegoś ogólnego spostrzeżenia, często zaskakująca. Słynne polskie aforyzmy to m.in. Myśli nieuczesane Stanisława Jerzego Leca, np.: Na żadnym zegarze nie znajdziesz wskazówek do życia, Do głębokiej myśli trzeba się wspiąć. Zobacz: złota myśl, maksyma, sentencja.

akapit – początek tekstu prozatorskiego wyróżniony wcięciem lub cały fragment między wcięciami. Zobacz: proza.

akcent – uwydatnienie określonej sylaby w wyrazie lub zespole wyrazów przez: podniesienie wysokości głosu podczas jej wymawiania, przedłużenie jej wymawiania lub mocniejsze wymówienie. Zobacz: rytm, wiersz.

akcja – układ zdarzeń, sytuacji i działań bohaterów, które rozwijają się w czasie i zmierzają do jakiegoś celu. Można wyodrębnić jej cztery fazy: zawiązanie (wstępny etap przebiegu akcji, zapoznanie czytelnika z tematem utworu), rozwinięcie (najbardziej rozbudowana część przebiegu akcji, czytelnik poznaje postacie, ich problemy i przebieg zdarzeń), punkt kulminacyjny (najważniejszy punkt utworu, moment, w którym zdarzenia osiągają najwyższą wyrazistość), rozwiązanie (końcowy etap przebiegu akcji, rozstrzygnięcie problemów bohaterów, które były tematem utworu). Zobacz: fabuła.

akt – część utworu dramatycznego zawierająca zamknięty fragment akcji, obejmująca tekst główny utworu, czyli dialogi postaci (podobnie jak rozdział w powieści). Akty dodatkowo podzielone są na sceny (w dramacie starożytnym były oddzielone od siebie pieśniami chóru). Zobacz: didaskalia, dramat.

alegoria – element świata przedstawionego (motyw lub postać albo całe opowiadanie), który posiada dwa znaczenia – pierwsze dosłowne, a drugie przenośne. Przenośnia w alegorii może być odczytywana tylko w sposób jednoznaczny, np. szkielet ludzki jako śmierć, kobieta z opaską na oczach i wagą w ręce jako sprawiedliwość, amor z łukiem jako alegoria miłości. W poniższym utworze alegorycznie została przedstawiona walka poety za Ojczyznę – okręt to właśnie alegoria kraju, za który walczył poeta.

Lecz wy, coście mnie znali, w podaniach przekażcie,
Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode;
A póki okręt walczył – siedziałem na maszcie,
A gdy tonął – z okrętem poszedłem pod wodę.

(Juliusz Słowacki Testament mój)

Zobacz: metafora, figury retoryczne, symbol.

aluzja literacka – celowe nawiązanie w tekście utworu literackiego do innego dzieła, np. Kazimiera Iłłakowiczówna w wierszu Kain i Abel odwołuje się do Biblii, a Władysław Broniewski w utworze Ballady i romanse do wiersza Adama Mickiewicza o tym samym tytule. Aluzja może dotyczyć osoby pisarza, całego tekstu, elementu utworu literackiego (motywu, postaci, zdarzenia, stylu) lub epoki, prądu itp. Zrozumienie aluzji wymaga odpowiedniej znajomości literatury. Zobacz: stylizacja.

anafora – figura polegająca na powtarzaniu tego samego wyrazu lub zwrotu na początku każdego zdania lub wersu.

Życie jest okazją: skorzystaj z niej.
Życie jest pięknem: podziwiaj je.
Życie jest marzeniem: zrealizuj je.
Życie jest obowiązkiem: wypełnij go.

(Matka Teresa z Kalkuty Hymn na cześć życia)

Zobacz: epifora, figury retoryczne.

anagram – przekształcenie wyrazu w taki sposób, aby z jego liter powstał nowy, np. tarcza – czarta, kara – arka, karta – tarka. Zobacz: gra słów.

analiza dzieła literackiego – badanie dzieła literackiego, które ma na celu określić, z jakich elementów i w jaki sposób jest ono skonstruowane, kto jest bohaterem, jakie są kompozycja, gatunek i rodzaj literacki itp. Analiza to rozkładanie na elementy, czyli przeciwieństwo syntezy, która polega na łączeniu ich w całość. Zobacz: interpretacja.

animizacja – nadanie przedmiotom, zjawiskom przyrody, pojęciom cech istot żywych. Występuje na przykład w zwrotach: tu biegnie linia kolejowa, żywy ogień, senne myśli, jest odmianą metafory. Inna nazwa to ożywienie. Zobacz: figury retoryczne, personifikacja.

antologia – książka zawierająca wybrane utwory jednego bądź wielu autorów, które zostały podporządkowane jakiejś zasadzie tematycznej, np. Antologia poezji polskiej, Antologia dramatu antycznego, Czesław Miłosz – poezje wybrane.

antonimy – pary słów o przeciwnym znaczeniu, których użycie służy wydobyciu jakiejś sprzeczności, np. mały – duży, gruby – chudy, mądry – głupi. Antonim jest przeciwieństwem synonimu. Zobacz: homonim, oksymoron.

antyk – termin używany na określenie epoki najstarszej w dziejach kultury śródziemnomorskiej (czyli dotyczącej państw leżących nad Morzem Śródziemnym), głównie Grecji i Rzymu, która trwała od końca drugiego tysiąclecia p.n.e. do V w. n.e. Inna nazwa to starożytność. Zobacz: epoka literacka.

apokalipsa – gatunek literacki o rozbudowanej, mrocznej metaforyce (czyli zasobie metafor). Ważną rolę odgrywają w nim wizje prorocze (czyli wyobrażenia dotyczące przepowiadania przyszłości) oraz symbole dotyczące końca świata, np. biblijna Apokalipsa św. Jana. Zobacz: Biblia, biblijne gatunki literackie.

apokryf – pismo o niepewnym autorstwie i pochodzeniu, często związane tematycznie z Biblią, ale uzupełniane o wątki sprzeczne z tekstem kanonicznym (czyli ogólnie przyjętym za obowiązujący). Apokryfami nazywa się w nauce o literaturze także falsyfikaty literackie, czyli fałszywe zabytki literatury. Przykładem mogą być Pieśni Osjana Jamesa Macphersona, książka ta było rzekomo zbiorem średniowiecznych poematów autorstwa legendarnego wojownika Osjana, w rzeczywistości napisał ją jednak James Macpherson, osiemnastowieczny szkocki poeta.

apostrofa – uroczysty, bezpośredni zwrot do adresata, często fikcyjnego – bóstwa, muzy, lub przedmiotu czy pojęcia (myślowego odzwierciedlenia nazwy), występujący w wierszu, mowie lub przemówieniu.

Słuchaj, dzieweczko!
– Ona nie słucha –
To dzień biały! to miasteczko!
Przy tobie nie ma żywego ducha.
Co tam wkoło siebie chwytasz?
Kogo wołasz, z kim się witasz?
– Ona nie słucha. –

(Adam Mickiewicz Romantyczność)

Zobacz: inwokacja, figury retoryczne.

archaizm – element języka, który należy do minionej epoki historycznej i został już wyeliminowany z użycia, np. posoka – krew, izba – pokój, pomieszczenie, ciżba - lud. Niekiedy na dawny język stylizuje (stylizacja) się całe teksty, zabieg taki nazywamy archaizacją.

argument – wypowiedź potwierdzająca lub obalająca sąd o czymś, uzasadnienie, dowód. Zobacz: teza.

artykuł – wypowiedź dotycząca aktualnych w danym momencie tematów społecznych, kulturalnych, politycznych itp. Podporządkowany jest jasno sformułowanemu tematowi, ale jego cechy gatunkowe nie są rygorystycznie (ściśle) sprecyzowane. Występuje m.in. w czasopismach, słownikach, encyklopediach (tzw. artykuły hasłowe). Zobacz: publicystyka.

asceza – średniowieczna postawa polegająca na wyrzeczeniu się radości życia doczesnego w celu uzyskania zbawienia w niebie. Przykład takiego postępowania został opisany w Legendzie o św. Aleksym.

autor – pisarz, twórca dzieła literackiego.

bajka – krótka powiastka wierszem lub prozą, zawierająca naukę (morał). Spostrzeżenia dotyczące zasad postępowania, dobra i zła zilustrowane są przykładem, np. bohaterami są zwierzęta, które uosabiają określone typy ludzkie (mądra sowa, chytry lis, pracowita mrówka). Jeden z podstawowych gatunków literatury dydaktycznej (pouczającej), np. Bajki Ignacego Krasickiego, Adama Mickiewicza. Zobacz: alegoria.

ballada – gatunek epicko-liryczny. Najczęściej przybiera formę podzielonej na strofy (stroficznej) pieśni, często w toku opowieści pojawiają się dialogi. Opowiada o legendarnych lub historycznych wydarzeniach zaczerpniętych ze świata podań ludowych. Gatunek ten pojawia się w cyklu Ballady i romanse Adama Mickiewicza. Zobacz: legenda.

barbaryzm – zobacz: zapożyczenie.

barok – epoka literacka pomiędzy epoką renesansu i oświecenia (XVII – I poł. XVIII wieku). Zobacz: epoka literacka.

baśń – opowiadanie niewielkich rozmiarów, w którym dominują elementy fantastyki (niesamowite wydarzenia i postacie, np. latające dywany, mówiące zwierzęta) lub wierzenia magiczne. Jest to jeden z podstawowych gatunków epickich literatury ludowej (czyli dotyczącej wiejskich podań i legend). Najbardziej popularnym zbiorem literackiej baśni europejskiej pozostają do dziś Baśnie Hansa Christiana Andersena. Zobacz: opowiadanie, folklorystyka.

Biblia – (biblion to z greckiego księgi) zbiór ksiąg Starego Testamentu (który zawiera księgi Izraela uznane za święte przez religię Żydów, czyli judaizm, i chrześcijaństwo) oraz ksiąg Nowego Testamentu (który obejmuje: Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Listy Apostolskie oraz Apokalipsę św. Jana – które są podstawą chrześcijaństwa). Inne nazwy to Święta Księga, Pismo Święte. Zobacz: apokalipsa, ewangelia, Exodus, Genesis, biblijne gatunki literackie, Vulgata, list.

biblijne gatunki literackie – zespół gatunków literackich występujących w Starym i Nowym Testamencie. W Starym Testamencie wyróżnia się: formy poetyckie różnego typu (pieśni, psalmy, hymny), teksty historyczne (podania, legendy, bajki, przypowieści). W Nowym Testamencie wyróżnia się: ewangelie, apokalipsę, listy, literaturę parenetyczną (pouczającą). Zobacz: apokryf, hagiografia, modlitwa, werset biblijny, Biblia.

biblizmy – związki wyrazowe pochodzące z Biblii, które weszły do codziennego użytku, np. zakazany owoc, kielich goryczy, rozdzierać szaty, syn marnotrawny. Używane są w języku potocznym, mają przenośne (metaforyczne) znaczenie. Zobacz: frazeologizm, związki frazeologiczne.

bibliografia – dziedzina wiedzy o książce, zajmująca się tworzeniem opisów, które porządkują książki, czasopisma i inne druki. W innym znaczeniu spis utworów wykorzystanych przy opracowywaniu jakiegoś tekstu. Opis bibliograficzny, który pojawia się często w przypisach czy bibliografii powinien zawierać podstawowe dane o książce – autora, tytuł, rok i miejsce wydania, wydawnictwo, np.:

1) Tishner Józef, Jak żyć, Wydawnictwo TUM, Wrocław 1995.

biografia – życiorys lub zbiór życiorysów. W znaczeniu potocznym książka o życiu sławnej osoby mająca charakter dokumentalny. Utwór, w którym autor opowiada o własnym życiu to autobiografia. Zobacz: dziennik, pamiętnik.

bohater – jedna z centralnych postaci (Odys w Odysei Homera) lub para postaci (Romeo i Julia w tragedii Wiliama Szekspira Romeo i Julia) w utworze literackim; w poezji – bohater liryczny (Urszulka w Trenach Jana Kochanowskiego). W prozie występuje wiele odmian bohatera m.in.: negatywny, pozytywny, pierwszoplanowy, drugoplanowy lub bohater zbiorowy (czyli zespół postaci, które reprezentują określone środowisko, np. środowisko chłopskie w Chłopach Władysława Reymonta). Zobacz: postać literacka.

budowa dzieła literackiego – zobacz: struktura dzieła literackiego.

budowa świata przedstawionego - zobacz: kompozycja.

cenzura – ograniczenie prawa wypowiedzi. Kontrola wszelkich publikacji, widowisk teatralnych, filmów, audycji radiowych itp., która ma na celu niedopuszczenie do rozpowszechnienia treści uznanych za szkodliwe pod względem politycznym, obyczajowym bądź moralnym. W Polsce po II wojnie światowej istniał nawet Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Wszędzie gdzie istniała cenzura pojawiał się tzw. drugi obieg, czyli ukryta działalność wydawnicza.

charakter – postać literacka o szczególnych rysach osobowości, wyraźnie wyróżniająca się na tle innych postaci w utworze. Zobacz: postać literacka, bohater, charakterystyka.

charakterystyka – opis wyglądu, zachowań oraz psychiki postaci literackiej mający na celu przedstawienie jej cech zewnętrznych i wewnętrznych. Charakterystyka bezpośrednia to charakterystyka podana wprost, przez omówienie w narracji. Charakterystyka pośrednia to charakterystyka wynikająca z wypowiedzi samej postaci bądź opinii o niej wyrażanych przez innych bohaterów. Zobacz: charakter.

chór – grupa osób wspólnie recytująca bądź śpiewająca w dramacie antycznym (tzn. takim, który powstał w: antyku) pieśni chóru oddzielające poszczególne akty i będące komentarzami do wydarzeń. Zobacz: dramat.

cykl literacki – zespół utworów reprezentujących ten sam gatunek literacki związanych jakimś wspólnym elementem treściowym (postać, motyw, idea) lub kompozycyjnym (kompozycja), np. cykle poematów rycerskich czy cykl biografii (Żywoty najsłynniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów Giorgio Vasariego), cykl nowel, powieści lub cykl poetycki, czyli zawierający utwory liryczne (Fraszki lub Treny Jana Kochanowskiego).

cytat – dosłownie przytoczony w tekście utworu literackiego fragment innego dzieła ujęty w cudzysłów. Zobacz: aluzja literacka, motto, stylizacja, złote myśli.

czas – druga, obok przestrzeni, podstawowa kategoria organizująca świat przedstawiony w dziele literackim. Porządkuje zdarzenia opisywane w utworze pod względem chronologicznym, to znaczy przedstawia ich następstwo w czasie, kolejność.

czasopismo literackie – tygodnik, miesięcznik lub kwartalnik (pismo wychodzące raz na trzy miesiące) w całości bądź części poświęcony sprawom literackim, np.: Dialog – pismo poświęcone dramaturgii, Odra – miesięcznik literacki. Zobacz: publicystyka.

anse macabre [wym. dans makabr] – (z francuskiego taniec śmierci) średniowieczny motyw (obraz) tańca śmierci, przedstawiający korowód postaci reprezentujących różne stany społeczne prowadzonych w tańcu przez Śmierć. Wyrażano w ten sposób pogląd, że wobec śmierci wszyscy są równi. Zobacz: alegoria.

dedykacja – odręcznie napisany lub wydrukowany w książce tekst, który wraża poświęcenie komuś utworu, podziękowanie itp. Zobacz: motto.

dialekt – odmiana języka narodowego używana na określonym terytorium (gwara) lub przez określoną grupę społeczną (żargon). W dialekcie śląskim występują na przykład słowa: starzyk – dziadek, synek – chłopiec, swaczyna – podwieczorek, kopruch – komar, strom – drzewo. W utworze literackim dialekt występuje na przykład jako środek charakteryzujący postacie lub ich środowisko.

dialog – podstawowa forma komunikacji językowej, wymiana zdań przynajmniej dwóch osób. W innym znaczeniu utwór literacki złożony z wypowiedzi kilku postaci, np. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią lub Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja Reja. Zobacz: monolog, dramat.

didaskalia – objaśnienia i instrukcje umieszczone w dramacie przez autora na początku każdego aktu. Mogą dotyczyć wyglądu i stroju postaci, dekoracji itp. Inna nazwa to tekst poboczny.

dramat – jeden z trzech podstawowych, obok epiki i liryki, rodzajów literackich. Charakteryzuje go przeznaczenie do wystawiania na scenie i wyrazista, oparta na konflikcie akcja. Jest kompozycyjnie podzielony na akty i sceny, tekst główny składa się z dialogów i monologów postaci, a wskazówki i wyjaśnienia odautorskie stanowią tekst poboczny. Elementy strukturalne dramatu: chór, didaskalia, dialog, fabuła, akcja, monolog, akt, kompozycja, inscenizacja, epilog, prolog, intryga, tekst, trzy jedności. Odmiany dramatu: tragedia, komedia, jasełka. Zobacz: struktura dzieła literackiego, scenariusz, scenopis.

dwudziestolecie międzywojenne – okres w literaturze i kulturze XX wieku po epoce Młodej Polski, którego ramy wyznaczone zostały przez koniec I wojny światowej i wybuch II wojny światowej (1918–1939). Zobacz: epoka literacka.

dytyramb – w starożytnej Grecji chóralny śpiew obrzędowy, hymn na cześć Dionizosa, z którego wywodzi się zarówno tragedia, jaki i komedia. Później utwór pełen patosu, przesadna pochwała jakiejś osoby lub zdarzenia. Zobacz: oda, liryka.

dzieło literackie – tekst, który przynależy do literatury pięknej i spełnia tzw. kryteria literackości, czyli ma charakterystyczną budowę (kompozycję), dostarcza odbiorcy wiedzy o świecie rzeczywistym i literackim oraz doznań estetycznych (kształtuje jego poczucie piękna). Inna nazwa to utwór literacki. Zobacz: autor, analiza dzieła literackiego, struktura dzieła literackiego, funkcje dzieła literackiego, geneza dzieła literackiego, kanon literacki, konwencja literacka, odbiorca dzieła literackiego.

dziennik – codzienne osobiste zapiski uzupełniane datami. Wyróżnione zostały dwa główne rodzaje: dziennik intymny (w którym przeżycia, przemyślenia autora zapisywane są wg dat, ale nie muszą tworzyć spójnej całości, fabuły) oraz dziennik podróży (pisany z dnia na dzień, ale raczej jako wypowiedź literacka niż relacja z wyprawy). Często dzienniki prowadzone przez znane osoby są wydawane jako dzieła literackie. Zobacz: pamiętnik.

dźwiękonaśladownictwo - zobacz: onomatopeja.

kranizacja – przeniesienie na ekran, sfilmowanie widowiska teatralnego lub literackiego utworu fabularnego, dramatycznego bądź epickiego, np. ekranizacja trylogii Henryka Sienkiewicza: Pan Wołodyjowski, Potop, Ogniem i mieczem w reż. Jerzego Hoffmana. Szczególnym rodzajem ekranizacji są spektakle teatralne przenoszone na ekran telewizyjny tzw. Teatr Telewizji. Zobacz: adaptacja.

elegia – gatunek liryczny. Pierwotnie pieśń lamentacyjna (żałobna) śpiewana podczas pogrzebu, później utwór o treści poważnej, zawierający refleksje na temat przemijania, śmierci, miłości, np. Elegia o chłopcu polskim Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Elegia podróżna Wisławy Szymborskiej. Zobacz: tren.

elipsa – pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika, którego znaczenia można się domyślić na podstawie kontekstu lub sytuacji towarzyszącej wypowiedzi. Inna nazwa to wyrzutnia. W podanym przykładzie pominięto słowo kochałam w wersie trzecim i czwartym, jego brak nie jest jednak odczuwalny, gdyż wcześniej powtórzono je dwukrotnie, a zdania skonstruowano tak, jakby były kontynuacją poprzednich.

Kochałam ich.
Ale kochałam z wysoka.
Sponad życia.
Z przyszłości. Gdzie zawsze jest pusto (...)

(Wisława Szymborska Monolog dla Kasandry)

Zobacz: figury retoryczne.

epifora – figura retoryczna polegająca na powtarzaniu tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kolejnych zdań lub części utworu poetyckiego (wersów, strof).

Dopóki ziemia kręci się, dopóki jest tak, czy siak,
Panie, ofiaruj każdemu z nas, czego mu w życiu brak:
 Mędrcowi darować głowę racz, tchórzowi dać konia chciej.
 Sypnij grosza szczęściarzom i mnie w opiece swej miej.

 Dopóki ziemia kręci się, o Panie, daj nam znak,
 Władzy spragnionym uczyń, by władza im poszła w smak.
 Hojnych puść między żebraków, niech się poczują lżej!
 Daj Kainowi skruchę i mnie w opiece swej miej.

(Bułat Okudżawa Modlitwa)

Zobacz: anafora, refren, figury retoryczne.

epika – jeden z trzech podstawowych, obok liryki i dramatu, rodzajów literackich. Obejmuje utwory o charakterze fabularnym, w których o świecie przedstawionym opowiada narrator i rozmawiające ze sobą postacie. Elementy strukturalne epiki: fabuła, narrator, narracja, bohater, postać literacka, akcja, aluzja, charakter, charakterystyka, czas, epilog, intryga, opis, kompozycja, mowa, świat przedstawiony, proza, temat, tytuł, motyw, wątek, obraz, opis, opowiadanie, prolog, przestrzeń, puenta. Odmiany epiki: opowiadanie, nowela, powieść, bajka, legenda, epos, mit, podanie, poemat, parabola, sielanka. Zobacz: struktura dzieła literackiego.

epilog – końcowa część, finał utworu literackiego bądź przedstawienia, gdzie zawarte są informacje na temat dalszych losów bohaterów, które wydarzyły się po zamknięciu właściwej fabuły. Zobacz: prolog.

epitet – wyraz, który w tekście literackim jest określeniem rzeczownika lub przymiotnika (imiesłowu przymiotnikowego), jeden z podstawowych elementów języka poetyckiego, np. gromowładny Zeus, prędkonogi Achilles, bladolica dziewczyna, zielonooki smok, szablozęby potwór. Może tworzyć z określanym wyrazem związek o charakterze przenośnym (metafora), tzw. epitet metaforyczny, lub sprzecznym, tzw. epitet sprzeczny (oksymoron). Zobacz: figury retoryczne.

epoka literacka – faza procesu historycznoliterackiego mieszcząca się w określonych ramach czasowych, różniąca się charakterem od innych wyodrębnionych w podobny sposób faz, np. starożytność, barok, średniowiecze. O ich odmienności świadczą przede wszystkim charakterystyczne dla danej epoki kierunki literackie lub dążenia filozoficzne. Inna nazwa to okres literacki. Zobacz: historia literatury, tradycja literacka.

epos – jeden z głównych gatunków epiki. Należą do niego duże, często wierszowane utwory opisujące dzieje legendarnych bohaterów, które rozgrywają się na tle ważnych dla narodu wydarzeń historycznych. Inna nazwa to epopeja. Często mianem epopei/eposu określa się też poemat rycerski, w którym sławione są czyny bohaterów, np. Pieśń o Rolandzie, O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu. Za polski epos narodowy uznawany jest Pan Tadeusz Adama Mickiewicza. Pierwowzorem eposu (czyli modelem, według którego coś się tworzy, który się naśladuje) jest Iliada Homera.

epopeja – zobacz: epos.

esej – szkic (krótki utwór) literacki: filozoficzny, naukowy lub krytyczny, pisany prozą, w którym autor w swobodny (naturalny, nieograniczony regułami) sposób rozpatruje jakiś problem, dbając jednocześnie o estetyczny (uporządkowany, związany z poczuciem piękna) sposób przekazu, np. Dworzanin polski Łukasza Górnickiego, Umysł zniewolony, Ziemia Ulro Czesława Miłosza, Barbarzyńca w ogrodzie Zbigniewa Herberta. Zobacz: rozprawa, krytyka literacka.

ewangelia – (z greckiego dobra nowina) zbiorowa nazwa opowieści o życiu i naukach Chrystusa, które w Nowym Testamencie spisali czterej ewangeliści: Mateusz, Marek, Łukasz i Jan. Zobacz: Biblia, biblijne gatunki literackie.

Exodus – tytuł drugiej księgi Biblii opowiadającej o Mojżeszu, plagach egipskich i wyjściu ludu mojżeszowego z Egiptu, jego przymierzu z Bogiem oraz dziesięciu przykazaniach. Inna nazwa to Księga Wyjścia. Zobacz: biblijne gatunki literackie.

fabuła – układ zdarzeń w świecie przedstawionym, które w utworze epickim, dramatycznym bądź filmowym łączą się w opowieść o losach bohaterów (rozkładając się w czasie i przestrzeni, tworzą akcję). Fabuła może być jednowątkowa (taka, która ma jeden główny temat), jak w noweli, lub wielowątkowa (taka, która ma kilka głównych wątków, toczących się jednocześnie), jak w powieści.

fantastyka – sposób konstruowania świata przedstawionego w taki sposób, aby nie odpowiadał rzeczywistości. Polega na wprowadzeniu do utworu elementów cudowności – duchów, zjaw, niesamowitych wydarzeń. Elementy fatastyczne wykorzystał np. Adam Mickiewicz w Dziadach i Juliusz Słowacki w Balladynie. Zobacz: ballada, baśń.

figury retoryczne – sposoby kształtowania języka i stylu dzieła literackiego, które mają zapewnić wypowiedzi, zarówno jej treści, jak i kompozycji, wartość estetyczną (związaną z pięknem). Inna nazwa to środki stylistyczne. Są to m.in. absurd, alegoria, aluzja literacka, animizacja, apostrofa, anafora, epitet, epifora, elipsa, gra słów, groteska, inwokacja, ironia, metafora, onomatopeja, oksymoron, personifikacja, peryfraza, porównanie, porównanie homeryckie, powtórzenie, przerzutnia, pytanie retoryczne, symbol.

fikcja literacka – właściwość świata przedstawionego w utworze literackim, która polega na tym, że jest on wytworem wyobraźni autora (nie ma pokrycia w rzeczywistości). Fikcja jest zawsze elementem utworu literackiego, niezależnie czy jest to dzieło realistyczne, czy fantastyczne (nawet w powieści historycznej, obok faktów, prawdy historycznej, pojawiają się zdarzenia i postacie fikcyjne), w odróżnieniu od publicystyki, rozpraw, artykułów, których treść zawsze odwołuje się do rzeczywistości.

filologia – nauka o tekstach pisanych. W innym znaczeniu są to badania nad językiem i literaturą jakiegoś narodu.

folklorystyka – nauka o folklorze, czyli kulturze ludowej, zajmująca się zbieraniem i opracowywaniem zabytków twórczości ludowej (związanej ze wsią i wierzeniami ludzi ją zamieszkujących), np. podań, legend, które na początku były przekazywane ustnie. Zobacz: jasełka.

fraszka - krótki, żartobliwy utwór poetycki pisany wierszem, oparty na zabawnym pomyśle, zakończony celną puentą. Najbardziej znane polskie utwory tego gatunku to Fraszki Jana Kochanowskiego, który wprowadził tę nazwę z języka włoskiego i ustalił wzorzec (wzór, schemat) dla późniejszych twórców, np. Na lipę, O żywocie ludzkim, Ku muzom. Zobacz: poezja, liryka.

frazeologizm – połączenie wyrazowe, które na stałe weszło do codziennego użytku. Niektóre jego formy, mimo tego, że są przestarzałe, nadal funkcjonują w danym połączeniu, np. wyzionąć ducha, choć oko wykol, na chybił trafił. Ze względu na ich pochodzenie można wyróżnić frazeologizmy biblijne, np. ciemności egipskie, sól ziemi, manna z nieba; związane z mitologią, np. syzyfowa praca, pięta Achillesa; i literaturą klasyczną (kanonem literackim), np. walczyć z wiatrakami. Zobacz: związki frazeologiczne, idiom.

funkcje dzieła literackiego – stosunki, jakie nawiązują się między dziełem literackim a jego odbiorcą, czyli wpływ utworu na czytelnika. Najczęściej wymieniane funkcje to: estetyczna (poetycka), poznawcza oraz wychowawcza (dydaktyczna). Zobacz: literatura dydaktyczna, literatura parenetyczna, literatura piękna.

gatunek literacki – zespół reguł określających budowę poszczególnych dzieł literackich oraz zasady ich komponowania (kompozycja). Pojęcie to jest nadrzędne wobec odmiany gatunkowej, a podrzędne wobec pojęcia rodzaju literackiego. Gatunki literackie to m.in. powieść, bajka, ballada, poemat, dziennik, elegia, epos, esej, fraszka, kazanie, list, oda, opowiadanie, pamiętnik, parabola, pieśń, psalm, satyra, sielanka, sonet, tren, hymn.

Genesis – (z łaciny narodzenie, pochodzenie) pierwsza księga biblijnego Pięcioksięgu zawierająca symboliczne (symbol) opowieści o stworzeniu świata oraz historię ludu mojżeszowego. Jej autorstwo tradycyjnie przypisuje się Mojżeszowi. Inna nazwa to Księga Rodzaju. Zobacz: Biblia, biblijne gatunki literackie.

geneza dzieła literackiego – zespół czynników wpływających na powstanie dzieła i określających jego właściwości (gatunek, kompozycję itp.). Słowo geneza oznacza pochodzenie. Zobacz: struktura dzieła literackiego.

genologia – dział nauki o literaturze (poetyki), zajmujący się badaniem rodzajów i gatunków literackich oraz odmian gatunkowych. Badania te dotyczą głównie opisu ich cech strukturalnych (budowy) oraz rozwoju w ciągu wieków.

gra słów – wykorzystywanie brzmieniowego podobieństwa między słowami do uwydatnienia ich znaczenia, pokrewieństwa bądź kontrastu (przeciwieństwa występującego między nimi), np. autobus to brzmi tłumnie. Jej odmiany to m.in. anagram, powtórzenie. Zobacz: figury retoryczne.

groteska – komiczne (komizm) i ośmieszające (parodia) przedstawienie zdarzeń, postaci lub zasad literackich. W literaturze polskiej groteska występuje np. w Weselu w Atomicach Sławomira Mrożka i Szewcach Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego). Zobacz: absurd, karykatura.

grupa literacka – zespół pisarzy należących do jednego pokolenia, związanych podobnymi ideałami i zmierzających do wspólnych celów literackich. Mogą być skupieni wokół jakiegoś czasopisma literackiego, w którym wyrażają swoje poglądy. Zobacz: kierunek literacki, program literacki, manifest literacki.

gwara – odmiana języka narodowego używana przez ludność na pewnym terytorium, np. gwara śląska lub poznańska. W gwarze poznańskiej zdanie W przedpokoju na stołku stoją ziemniaki w papierowej torebce, będzie brzmiało następująco – W antrejce na ryczce stoją pyrki w tytce.

hagiografia – opowieści o życiu świętych. Legendy dotyczące czynów, cudów i męczeńskiego (naznaczonego cierpieniem) życia świętych, odwołujące się do danych historycznych oraz przekazów ustnych, np. Legenda o św. Aleksym, Kwiatki św. Franciszka. Inaczej nazywane żywotami świętych. Zobacz: legenda, apokryfy, wzorce osobowe.

historia literatury – dział nauki o literaturze, który zajmuje się badaniem rozwoju literatury w ciągu wieków, m.in. podziałem na epoki literackie, programami literackimi oraz instytucjami literackimi. Zobacz: proces historycznoliteracki, kierunek literacki, tradycja literacka.

historiografia – dział literatury obejmujący dzieła, które na podstawie źródeł ustnych i pisanych, wykopalisk oraz zabytków odtwarzają przeszłość, np. powieści historyczne Henryka Sienkiewicza Krzyżacy, Potop.

homonimy – wyrazy o jednakowej pisowni i takim samym brzmieniu, ale różnym znaczeniu, np. bez (krzew i przyimek), zamek (budowla i urządzenie do zamykania drzwi, a także suwak w ubraniu), klucz (do drzwi i na pięciolinii, a także jako zestaw odpowiedzi do zadań), para (wodna i dwie osoby). Zobacz: antonimy, synonimy.

hymn – gatunek liryczny (liryka) o uroczystym charakterze i podniosłym tonie. Opisuje wzniosłe uczucia (Hymn o miłości Świętego Pawła), wyraża pochwałę, sławi przedmiot wiersza (np. Hymn do Boga Jana Kochanowskiego). Zazwyczaj ma formę pieśni. Wywodzi się z antycznej liryki chóralnej. Zobacz: hymn narodowy.

hymn narodowy – pieśń patriotyczna uznana za reprezentacyjną dla danego narodu, państwa. Polski hymn narodowy to Mazurek Dąbrowskiego Józefa Wybickiego. Inna nazwa to hymn państwowy.

dea – główny element zawartości utworu, jego myśl przewodnia. Zasadnicza prawda, którą zgodnie z intencją autora ma przekazać utwór. Odzwierciedla ona postawę autora wobec rzeczywistości pozaliterackiej, do której odwołuje się, nawiązuje jego dzieło poprzez świat przedstawiony.

idiom – stały związek wyrazowy, który występuje w danym języku i nie da się go dosłownie przetłumaczyć na język obcy. Charakterystyczny szczególnie dla języka potocznego, w którym ma swoje ustalone znaczenie, inne od dosłownego, np. smalić cholewki (zabiegać o czyjeś względy), zjeść na czymś zęby (wykonywać jakąś czynność od długiego czasu), bić głową w ścianę (poddać się, poczuć bezsilność), zbić z pantałyku/z tropu (zmylić kogoś). Zobacz: związki frazeologiczne, frazeologizm.

improwizacja – tworzenie utworu literackiego, zwłaszcza poetyckiego, lub muzycznego bez przygotowania, często na żywo (w obecności słuchaczy).

inscenizacja – przygotowanie utworu scenicznego do wystawienia w teatrze oraz efekt tego działania, czyli wystawiona sztuka. Zobacz: adaptacja, ekranizacja, scenariusz, scenopis.

interpretacja – działanie badawcze zmierzające do wyjaśnienia sensu utworu literackiego, szczególnie na tle innych zjawisk, np. epoki literackiej, prądu literackiego czy w odniesieniu do całej twórczości danego autora (czyli jego innych dzieł literackich). Wskazuje także na związki, prawidłowości istniejące w samym dziele, np. pomiędzy scenami, motywami i postaciami. Zobacz: analiza dzieła literackiego.

intryga – w utworze literackim zamierzone i skryte działania jednych postaci przeciw drugim. Jest elementem, który urozmaica utwór, prowadzi do zawikłania fabuły. Zabieg ten wprowadzany jest często w celu uzyskania efektu komicznego (komizm).

inwokacja – rozbudowana apostrofa otwierająca utwór epicki, w której autor zwraca się do muzy, bóstwa z prośbą o natchnienie. Najsłynniejsza w literaturze polskiej inwokacja to pierwsze wersy Pana Tadeusza Adama Mickiewicza (do słów: A wszystko przepasane, jakby wstęgą, miedzą/Zieloną, na niej z rzadka ciche grusze siedzą.):

Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie;
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.(...)

(Adam Mickiewicz Pan Tadeusz)

Zobacz: figury retoryczne.

ironia – celowa sprzeczność między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem ukrytym, drwina. Autoironia to kpina z siebie samego.

jasełka – ludowe widowisko teatralne należące do obrzędów Bożego Narodzenia, które przedstawia dzieje narodzin Chrystusa. Wystawiane w teatrzykach szkolnych i kościołach, często zabawne, nawiązujące do rzeczywistości, oparte na zasadzie nauki przez zabawę (przekazywano w nich w przystępny sposób pouczenia, zasady dobrego życia itp.). Zobacz: kolęda.

jedenastozgłoskowiec – jedna z najczęściej używanych w poezji polskiej miar wiersza (nazwy miar pochodzą od liczby sylab w wersie wiersza), obok ośmio- i trzynastozgłoskowca. Cechy charakterystyczne jedenastozgłoskowca to: stała liczba jedenastu sylab w wersie, średniówka po piątej sylabie i stały akcent, padający na przedostatnią sylabę na końcu każdego zdania. Zobacz: wiersz, wiersz sylabiczny.

język literacki – podstawowa odmiana języka narodowego. Styl mówienia właściwy wszystkim wykształconym członkom danej grupy etnicznej, narodu, uniwersalny środek społecznego porozumiewania się.

język mówiony – język literacki stosowany w mowie oficjalnej. Język stosowany nieoficjalnie, w codziennych sytuacjach to język potoczny. Zobacz: język literacki.

język narodowy – język danej grupy etnicznej, narodu. Zobacz: język literacki.

język pisany – to zespół norm i środków językowych charakteryzujący język literacki w postaci zapisanej.

język poetycki – zespół norm językowych charakterystycznych dla literatury pięknej, szczególnie dla poezji. Dominuje w nim funkcja estetyczna, czyli upiększanie wypowiedzi za pomocą figur retorycznych, zabiegów kompozycyjnych itp.

kanon literacki – zespół klasycznych (uznanych za wzór) pozycji danej literatury narodowej. Najczęściej są to teksty świadczące o historycznych początkach państwa, dzieła literackie ważnych dla kultury osób, wieszczy narodowych itp. W innym znaczeniu kanon to ogólnie przyjęta norma, wzór. W szkole istnieje np. kanon lektur szkolnych, czyli zbiór tekstów, które powinien przeczytać i opanować w danej klasie każdy uczeń.

karykatura – wyolbrzymienie i przerysowanie przedstawianych cech postaci literackiej. Rodzaj deformacji w opisywaniu bohaterów, ośmieszająca charakterystyka. W taki sposób został przedstawiony przez Aleksandra Fredrę Papkin, bohater Zemsty. Zobacz: satyra, komizm.

kazanie – przemówienie wygłaszane przez kapłana w czasie uroczystości religijnej. Niekiedy bywa wybitnym utworem literackim, który ma realizować cele dydaktyczne (pouczać), np. Kazania Piotra Skargi. Zobacz: literatura dydaktyczna.

kierunek literacki – zespół cech występujących w szeregu wybitnych utworów, które powstały w podobnych granicach chronologicznych. Element epoki literackiej, np. realizm – kierunek, zgodnie z którym literatura ma odwzorowywać rzeczywistość, powstał w epoce pozytywizmu. Inna nazwa to prąd literacki. Zobacz: program literacki, grupa literacka, manifest literacki.

kolęda – pieśń religijna związana z obrzędami Bożego Narodzenia. Śpiewana obecnie w kościołach podczas bożonarodzeniowych mszy oraz w domu przy stole wigilijnym. Najbardziej znane to: Lulajże Jezuniu, Cicha noc, Przybieżeli do Betlejem. Zobacz: jasełka.

komedia – drugi, obok tragedii, gatunek dramatu. Charakteryzuje się pogodną, śmieszną tematyką, ma na celu rozbawienie widza. Komedia jest utworem o luźniejszej niż tragedia kompozycji, jej zakończenie jest najczęściej pomyślne dla bohaterów. Wykorzystuje różne rodzaje komizmu. Odmiany gatunkowe komedii to m.in.: komedia charakterów (wynika z komizmu postaci, np. Świętoszek Moliera); komedia intrygi (polega na ciągłych zwrotach akcji, postacie podstępami komplikują rozwiązanie, np. Śluby panieńskie Fredry); komedia sytuacji (podobnie jak komedia intrygi opiera się na ciągłych zaskakujących zawikłaniach akcji, np. Wieczór Trzech Króli Szekspira). Zobacz: intryga, charakter.

komizm – właściwości przedmiotu, osoby lub sytuacji, które pobudzają do śmiechu. Za źródło komizmu uznaje się niezgodność wyobrażenia z rzeczywistością. Wyróżniamy trzy jego rodzaje: komizm sytuacyjny to ukazanie zabawnych wydarzeń, które przytrafiają się bohaterowi; komizm słowny jest oparty na dowcipie lub kontraście między wypowiedziami a okolicznościami mówienia; komizm postaci polega na zabawnym scharakteryzowaniu postaci, ich zachowania i charakteru. W obrębie jednego utworu komediowego występują najczęściej wszystkie rodzaje komizmu, np. w Zemście Aleksandra Fredry. Zobacz: komedia, groteska, parodia.

kompozycja – budowa świata przedstawionego. Wewnętrznie rozplanowana, tworząca samodzielną całość konstrukcja utworu literackiego, porządkująca elementy dzieła (motywy, wątki, postacie i ich zachowania, czas, przestrzeń itp.) oraz środki artystyczne użyte przez autora. Zobacz: struktura dzieła literackiego, fabuła, temat.

kontrast – przeciwstawienie pojęć. W kompozycji jest jedną z odmian powtórzenia, polegającą na zestawieniu różnic (nigdy podobieństw). Jak w poniższym przykładzie, gdzie zestawiono ze sobą dwa różne rodzaje miłości do Boga (opisy te przedstawiają jednocześnie odmienne charaktery braci).

Było nas dwóch braci i dwie różne miłości
do Boga stwórcy:
 jeden baranki mu składał zarżnięte,
drugi - pszenicę, kukurydzę i miętę,
słodkie ogórki.

(Kazimiera Iłłakowiczówna Kain i Abel)

Zobacz: paralelizm.

konwencja literacka – schematyczny zespół norm, wzorzec określający poszczególne elementy utworu oraz sposób ich organizowania w większe całości, czyli teksty. Obejmuje zasady formowania utworów, dobór figur retorycznych, tematów, w obrębie gatunków i rodzajów literackich. Zobacz: tradycja literacka.

kronika – opowieść o dziejach historycznych wierna chronologii wydarzeń. Łączy wiedzę źródłową z fikcją literacką, stanowi rozwiniętą wypowiedź narracyjną (narracja), np. Kronika polska Galla Anonima, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza. Zobacz: historiografia.

krytyka literacka – dział wiedzy o literaturze zajmujący się omawianiem bieżącej twórczości literackiej. Często przybiera formę analizy, ale wykształciła też własne gatunki, takie jak esej, rozprawa, recenzja.

Księga Rodzaju – zobacz: Genesis.

Księga Wyjścia – zobacz: Exodus.

kultura literacka – całość historycznego dorobku literackiego narodu wraz ze wszystkimi instytucjami służącymi życiu literackiemu.

legenda – opowieść o treści fantastycznej (nierealnej, nieprawdopodobnej), początkowo związana z religią (legendy o życiu świętych), później z postaciami, wydarzeniami lub miejscami historycznymi i ludowymi (dotyczącymi życia na wsi), np. legenda o Warsie i Sawie, o smoku wawelskim, o św. Aleksym. Zobacz: hagiografia, podanie.

liryka – jeden z trzech podstawowych, obok epiki i dramatu, rodzajów literackich. Obejmuje utwory, w których nadrzędną rolę odgrywa osoba mówiąca w wierszu (podmiot liryczny) i jej monolog. Temat stanowią przede wszystkim wewnętrzne doznania i emocje jednostki. Jeżeli podmiot mówi w pierwszej osobie, jest to liryka bezpośrednia (Do Afrodyty Safony), jeśli osoba mówiąca pozostaje nieujawniona, a uczucia wyrażane są za pomocą opisu jest to liryka pośrednia (Nadzieja Czesława Miłosza). Utwory te najczęściej występują w postaci wiersza. Elementy strukturalne liryki: podmiot liryczny, bohater (liryczny), monolog, sytuacja liryczna, puenta, refren, strofa, rym, wers. Odmiany liryki: dytyramb, elegia, fraszka, hymn, oda, pieśń, psalm, sonet, tren, wiersz. Jej odmianę charakteryzuje również temat, jaki porusza utwór: liryka miłosna, dydaktyczna (pouczająca), refleksyjna.

list – pisemna wypowiedź skierowana do konkretnego (indywidualnego lub zbiorowego) adresata. Szczególna dbałość o formę może nadać mu rangę literatury, mamy wtedy do czynienia z listem poetyckim, np. Listy Jana Sobieskiego do Marysieńki, List do ludożerców – wiersz Tadeusza Różewicza czy korespondencja Abelarda i Heloizy.

literatura dydaktyczna – obejmuje dzieła literackie przekazujące odbiorcom użyteczne prawdy, pouczenia, wzory do naśladowania. Szczególne znaczenie ma w literaturze dla dzieci, gdzie przekazuje treści wychowawcze. Zobacz: bajka.

literatura parenetyczna – dział literatury propagujący ideały osobowe, wzorce postępowania związane z pełnieniem ról społecznych. Najbardziej znane wzorce to: asceta (asceza), święty, rycerz, dworzanin, władca. W literaturze polskiej szczególnie ważnymi dziełami tego gatunku są Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja oraz Dworzanin polski Łukasza Górnickiego. Zobacz: literatura dydaktyczna.

literatura piękna – zbiór utworów literackich, które odwołują się do poczucia piękna (dominuje w nich funkcja estetyczna). Charakteryzuje się występowaniem fikcji literackiej oraz środków artystycznych i stylistycznych itp. Istnieje wiele jej odmian np. literatura dydaktyczna (pouczająca), ludowa (związana z wierzeniami, obyczajami wiejskimi), parenetyczna (kształtująca wzorce osobowe). Zobacz: teoria literatury, historia literatury.

literaturoznawstwo – zobacz: teoria literatury.

maksyma – zwięzłe sformułowanie zawierające ogólną, moralną lub filozoficzną, myśl. Może występować samodzielnie lub w obrębie jakiegoś tekstu. Zwykle jednozdaniowa, np. Otyli żyją krócej, ale jedzą dłużej (Stanisław Jerzy Lec), Nie można leczyć nieznanej choroby (maksyma łacińska). Zobacz: sentencja, aforyzm, złota myśl.

manifest literacki – opublikowany w czasopiśmie bądź w formie samodzielnego druku program literacki, czyli zbiór założeń artystycznych konkretnej grupy literackiej.

metafora – figura, w której zestawione wyrazy zmieniają swoje dosłowne znaczenie. Wyróżniamy metafory językowe (potoczne) o utartym, stałym znaczeniu, np. bieg wydarzeń, źródło dochodów, oraz poetyckie, tworzone przez poetę na potrzeby danego utworu, wymagające indywidualnej interpretacji. Zwykle w stosunku do metafor występujących w języku potocznym stosujemy pojęcie przenośnia, nazwę metafora kojarzymy z językiem poetyckim.

Choćbyśmy uczniami byli
najtępszymi w szkole świata,
nie będziemy repetować
żadnej zimy ani lata.

(Wisława Szymborska Nic dwa razy)

Zobacz: figury retoryczne.

mit – utwór literacki opowiadający o początku świata i czasach heroicznych (czasach, kiedy żyli bogowie i herosi), który ma wyjaśnić pochodzenie świata, prawa natury oraz sens obrzędów religijnych i magicznych. Jego bohaterami są istoty boskie oraz postacie obdarzone ponadludzkimi właściwościami, np. Mit o Demeter i Korze, Mit o Heraklesie. Jest podstawową formą literatury przekazywanej ustnie, która dała początek innym gatunkom literackim. Zobacz: utwór literacki, mitologia.

mitologia – zbiór mitów. Dwie najbardziej znane mitologie obejmują starożytne kultury śródziemnomorskie (czyli dotyczące państw leżących nad Morzem Śródziemnym) – grecką i rzymską.

Młoda Polska – termin używany na określenie epoki literackiej i kulturalnej, którą umiejscawia się między epoką pozytywizmu i dwudziestolecia międzywojennego, trwającej od 1890 do 1918 roku. Inna nazwa to modernizm. Zobacz: epoka literacka.

modernizm – zobacz: Młoda Polska.

modlitwa – wypowiedź religijna będąca bezpośrednim zwrotem do Boga, która zawiera skierowane do niego pochwały, prośby itp. W każdej religii istnieją ustalone teksty modlitw, niektóre z nich mają walory literackie. Forma modlitwy występuje też w poezji wyrażającej przeżycia religijne, ale nie podporządkowanej obrzędom, np. w wierszu Bułata Okudżawy Modlitwa. Zobacz: kazanie.

monolog – nieprzerwana, samodzielna wypowiedź jednej osoby. Istnieje kilka rodzajów monologu: liryczny – odsłania przeżycia wewnętrzne osoby mówiącej w wierszu (podmiotu lirycznego); wewnętrzny – występuje w utworze narracyjnym (proza), to większy, złożony z co najmniej kilku zdań odcinek, który jest przytoczeniem wewnętrznej mowy bohatera; wypowiedziany – ma formę opowiadania, jest kształtowany na wzór wypowiedzi ustnej (zachowuje jej spontaniczny charakter), często ma charakter spowiedzi. Zobacz: dialog, mowa.

morał – pouczający wniosek płynący bezpośrednio z treści utworu. Często występuje w bajkach.

motyw – podstawowy, dający się wyodrębnić podczas analizy utworu literackiego, składnik świata przedstawionego (postać, zdarzenie, sytuacja itp). Motywy łączą się w obrębie tekstu w związki, tworząc wątki, tematy i postacie. Motyw powtarzający się w jednym utworze literackim to motyw przewodni (jego temat), a motyw przewijający się w wielu utworach to motyw wędrowny (np. motyw podróży w Odysei Homera i Boskiej komedii Dantego).

motto – cytat z jakiegoś utworu umieszczony przed innym tekstem (lub rozdziałem) i wiążący się w konkretny sposób z jego treścią. Umieszczony jest tam celowo przez autora, aby wywołać u odbiorcy określone skojarzenia. Zobacz: dedykacja.

mowa – porozumiewanie się za pomocą dźwięków tworzących słowa, zdania. W tekście literackim występuje w formie zapisanego dialogu bądź monologu, jako mowa niezależna – kiedy słowa postaci zostają w tekście przytoczone w formie cytatu; jako mowa pozornie zależna – gdy słowa postaci są zawatre w opowiadaniu narratora, jako mowa zależna – kiedy słowa postaci przytaczane są przez narratora, najczęściej za pomocą wprowadzenia "powiedział, że...". W innym znaczeniu także przemówienie (retoryka).

muza – w mitologii greckiej jedna z dziewięciu bogiń opiekujących się sztukami i naukami: Kaliope – muza poezji epickiej, Klio – muza historii, Euterpe – muza poezji lirycznej, Melpomene – muza tragedii, Terpsychora – muza tańca i pieśni, Erato – muza poezji miłosnej, Urania – muza astronomii, Polihymnia – muza poezji chóralnej, Talia – muza komedii. Każda z nich posiadała wyróżniający ją przedmiot (atrybut), np. Melpomene miała maskę tragiczną. W znaczeniu przenośnym muza to natchnienie poetyckie.

narracja – opowieść narratora o świecie przedstawionym w książce, relacja o zdarzeniach (najczęściej w czasie przeszłym), w skład której wchodzą także opisy i komentarze narratora.

narrator – stworzona przez autora książki fikcyjna (nieprawdziwa) osoba, która opowiada o świecie przedstawionym. Może być zarówno uczestnikiem zdarzeń (narracja pierwszoosobowa) albo nieistniejącym w świecie przedstawionym obserwatorem (narracja trzecioosobowa). Narrator, który wie wszystko o bohaterach, nazywany jest narratorem wszechwiedzącym. Zobacz: narracja, epika.

neologizm – nowy wyraz, utworzony w języku zgodnie z obowiązującymi w nim zasadami. Powstaje w celu nazwania dopiero powstałych przedmiotów bądź zjawisk. Neologizmy dzielą się na: znaczeniowe (semantyczne) – wyrazy, które nabrały nowego znaczenia, np. fortuna (dawniej los, teraz majątek), korek (dawniej i obecnie zatyczka, teraz też tłok na drodze); frazeologiczne – nowe zestawienia wyrazów, np. pirat drogowy; słowotwórcze, czyli połączenia dwóch wyrazów w jeden, np. betoniarka (beton + mieszarka). Neologizmy to także wyrazy przejęte z innych języków (zapożyczenia), np. komputer, alibi. Zobacz: związki frazeologiczne.

nowela – utwór prozaiczny (proza) o niewielkich rozmiarach i wyrazistej akcji, ograniczonej często do jednego głównego wątku, zmierzającej do mocno zaznaczonego zakończenia (puenty). Budowa noweli opiera się na tzw. ośrodku kompozycyjnym, czyli elemencie, który stanowi podstawę całej fabuły (może być to główny bohater, konkretny temat itp.). Znane nowele to np. Latarnik Henryka Sienkiewicza, Antek Bolesława Prusa czy Nasza szkapa Elizy Orzeszkowej.

obraz literacki – odtworzenie w utworze literackim rzeczywistości lub stworzenie jej fikcyjnego (nieprawdziwego) odpowiednika tak, aby odbiorca miał wrażenie postrzegania konkretnego świata, innego niż ten, w którym się znajduje (np. obraz igrzysk olimpijskich w powieści Diossos Witolda Makowieckiego). W szerszym sensie obraz literacki to świat przedstawiony dzieła literackiego. W liryce nazywany jest obrazem poetyckim.

oda – pieśń pochwalna wywodząca się ze starożytności (była wtedy śpiewana), chwaląca postać, wydarzenie, instytucję, uroczystość lub wzniosłą ideę. Znanym utworem tego gatunku lirycznego (liryka) jest np. Oda do młodości Adama Mickiewicza. Zobacz: hymn.

odbiorca dzieła literackiego – konkretny czytelnik utworu literackiego, reprezentujący jakąś publiczność. Potencjalny adresat dzieła, którego ma na myśli autor, pisząc książkę.

odmiana gatunkowa – zespół reguł określających budowę konkretnych grup utworów występujących w obrębie gatunku literackiego. Podział odmian występuje ze względu na temat, np. powieść fantastyczna, przygodowa, romantyczna, lub budowę, np. sonet francuski i włoski (różnią się układem rymów dwu ostatnich strof). Granice są jednak bardzo płynne, a odmiany przeplatają się. Inna nazwa to podgatunek. Zobacz: rodzaj literacki.

odrodzenie – zobacz: renesans.

okres literacki – zobacz: epoka literacka.

oksymoron – związek wyrazowy obejmujący dwa różne, najczęściej sprzeczne znaczeniowo wyrazy (dlatego jest też nazywany epitetem sprzecznym). Często wykorzystywany w poezji, np. słodka gorycz, żyjąc umieram, mroczne światło. Zobacz: figury retoryczne, związki frazeologiczne.

omówienie – zobacz: peryfraza.

onomatopeja – imitowanie za pomocą mowy dźwięków pozajęzykowych: odgłosów zwierząt, przyrody np. świstać, zgrzytać, ćwierkać, deszcz szemrze i szumi. Inna nazwa to dźwiękonaśladownictwo. Zobacz: figury retoryczne.

opis – jeden z dwóch podstawowych, obok opowiadania, elementów: narracji. W liryce jeden ze składników monologu lirycznego. Prezentuje statyczne elementy świata przedstawionego (tło, wygląd postaci), charakteryzuje przestrzeń. Jego główne środki to rzeczowniki i przymiotniki, np. opis dworku w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza.

opowiadanie – jedna z podstawowych, obok opisu, form narracji. Prezentuje dynamiczne elementy świata przedstawionego (fabułę), charakteryzuje relacje czasowe (czas), tzn. opisuje wydarzenia. W innym rozumieniu – krótki utwór prozaiczny o prostej fabule i swobodnej (nieograniczonej regułami) kompozycji, bez wyraźnego zakończenia (puenty). Zawiera opisy i refleksje narratora, przez co eksponuje jego osobę.

oświecenie – okres w dziejach kultury europejskiej, między epoką baroku i romantyzmu, przypadający na wiek XVIII. Zobacz: epoka literacka.

ożywienie - zobacz: animizacja.

pamiętnik – relacja o zdarzeniach z przeszłości, których autor był uczestnikiem bądź świadkiem. Autor pamiętnika opowiada o zdarzeniach, które już miały miejsce, komentując je w momencie pisania. Przykładem mogą być Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego. Nie jest to zapis intymny, jak pisany na bieżąco dziennik.

parabola – opowieść o treści moralno-dydaktycznej, która oprócz dosłownie przekazywanej treści, ilustruje ogólne prawdy dotyczące ludzkiego losu. Inna nazwa to przypowieść. Zbiór przypowieści znajduje się w Biblii, np. przypowieść o miłosiernym Samarytaninie, przypowieść o synu marnotrawnym. Zobacz: bajka, literatura dydaktyczna, alegoria.

paradoks – błyskotliwe i zaskakujące sformułowanie, którego treść, choć jest niezgodna z powszechnymi przekonaniami, jest zadziwiająco prawdziwa, np. Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć (Stanisław Jerzy Lec).

paralelizm – zobacz: powtórzenie.

parodia – utwór nawiązujący do określonego wzorca w celu ośmieszenia go. Najbardziej wyrazista odmiana stylizacji, czyli odwzorowywania innego stylu wypowiedzi. W Polsce znanym parodystą był Ignacy Krasicki, który napisał m.in. Monachomachię czyli parodię poematu heroicznego (eposu bohaterskiego). Zobacz: groteska, komizm.

periodyzacja literatury – podział procesu rozwojowego literatury na epoki literackie. Zobacz: historia literatury.

personifikacja – nadanie zjawiskom natury, zwierzętom, roślinom, pojęciom cech ludzkich, np. wiatr z obłoków warkocz plecie (Edward Stachura Prefacja) albo dopóki nam Ziemia toczy się, zdumiona obrotem spraw (Bułat Okudżawa Modlitwa). Często również, np. ojczyzna, wolność, sprawiedliwość przedstawione są jako postacie kobiece. Inna nazwa to uosobienie. Zobacz: alegoria, animizacja.

peryfraza – zastąpienie nazwy zjawiska rozbudowanym opisem, np. syrena – kobieta ryba, słońce – ognista tarcza, woda – szklana tafla. Często peryfraza ma znaczenie przenośne (metaforyczne). Inna nazwa to omówienie. Zobacz: metafora, figury retoryczne.

pieśń – najstarszy gatunek poezji lirycznej (liryka), u swych początków związany z muzyką. Jej typowe cechy to jednakowa liczba sylab w wersach, budowa stroficzna (strofa), refreny, powtórzenia i obecność średniówki. Tematyka pieśni związana była z okolicznościami, jakim towarzyszyły (biesiadne, miłosne, żałobne, pochwalne itp.). Przykładem może być cykl Pieśni Jana Kochanowskiego o różnej tematyce.

Pismo Święte – zobacz: Biblia.

podanie – tradycyjna opowieść ludowa przekazywana ustnie. Dotyczy legendarnych, często fikcyjnych (wymyślonych), postaci, zdarzeń, miejsc, zawiera elementy fantastyki (pojawiają się duchy, zjawy, postacie nierealne) i przez to zbliża się do baśni i mitu. Zobacz: legenda.

podgatunek – zobacz: odmiana gatunkowa.

podmiot liryczny – fikcyjna (wymyślona przez poetę) osoba wyrażająca swoje przeżycia w wierszu, tzw. "ja" liryczne, stanowiące centrum świata przedstawionego utworu lirycznego, zawsze umiejscowione w jakiejś sytuacji lirycznej, np. Ja wiem, że Ty wszystko możesz, ja wierzę w twą moc i gest (Bułat Okudżawa Modlitwa, podmiot liryczny zwraca się do Boga). "My" liryczne to podmiot zbiorowy, np. Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? (Jan Kochanowski Czego chcesz od nas Panie?). Zobacz: podmiot literacki, liryka.

podmiot literacki – fikcyjna (wymyślona przez autora) osoba mówiąca w dziele literackim (poetyckim i prozatorskim), której wypowiedź może stanowić cały tekst. Swoimi wypowiedziami charakteryzuje i opisuje świat przedstawiony. W liryce jest to podmiot liryczny, w epice narrator.

poetyka – jeden z podstawowych działów teorii literatury. Obejmuje ogólne zasady dotyczące budowy dzieła literackiego, opisuje jego właściwości: językowe (styl, środki artystyczne itp.) oraz gatunkowe (kompozycja, struktura dzieła literackiego itp.). Często termin ten używany jako nazwa nauki o poezji, w przeciwieństwie do prozaiki, czyli nauki o prozie.

poezja – pojęcie oznaczające tradycyjnie wszelkie gatunki literackie pisane wierszem, choć obejmuje także prozatorskie utwory liryczne, czyli tzw. prozę poetycką (utwory pisane prozą, o refleksyjnej tematyce i konstrukcji nasyconej środkami poetyckimi, np. metaforami). Pierwotnie związana była z muzyką. Jest przeciwieństwem prozy i synonimem liryki.

porównanie – figura polegająca na zestawieniu dwóch wyrazów, porównywanego i porównującego, połączonych wyrazami: jak, jako, jak gdyby, niby, niczym, na kształt, podobnie do, np. szybki jak błyskawica, zwinny niby sarna, silny niczym niedźwiedź, czerwony jak ogień. Często w poezji ma znaczenie przenośne (metaforyczne), ma na celu uwydatnić jakieś cechy opisywanego zjawiska. Zobacz: porównanie homeryckie, figury retoryczne.

porównanie homeryckie – figura polegająca na zestawieniu wyrazu porównywanego z członem porównującym, który tworzy samodzielny opis. Nazwa wzięła się od imienia twórcy tego typu figury – Homera.

I tak jak orzeł, ptak górski, najszybszy wśród uskrzydlonych,
Spada i lekko dopędza z chmur gołębicę spłoszoną –
Ona wymyka się, pierzcha, lecz orzeł z wrzaskiem straszliwym
Z bliska uderza, w drapieżnej duszy zdobyczy spragniony –
Tak z zaciętością Achilles pędził, a Hektor uciekał
Pod trojańskimi murami, unosząc rącze kolana.

(Homer Iliada, fragm. Pojedynek)

Zobacz: porównanie, figury retoryczne.

postać literacka – stworzona przez autora osoba występująca w utworze literackim. Na jej wizerunek (opis) składają się cechy, działania, myśli, wypowiedzi. Może być charakteryzowana (charakterystyka) bezpośrednio przez narratora bądź pośrednio przez swoje czyny i działania. W zależności od roli jaką odgrywają w utworze, można wyróżnić postacie: pierwszoplanowe (główne), drugoplanowe (biorące udział w wątkach pobocznych) i epizodyczne (pojawiające się jednorazowo). Zobacz: podmiot literacki, podmiot liryczny, bohater.

powieść – od XVIII wieku podstawowy gatunek epicki. Obszerna w formie, o charakterze narracyjnym (narrator opowiada o wydarzeniach), z rozbudowaną fabułą (akcja ma wiele wątków) i z wyraziście zarysowanymi postaciami. Odmiany gatunkowe powieści są najczęściej związane z jej tematem: w powieści autobiograficznej bohaterem jest literacko przetworzona osoba autora (bliska pamiętnikowi, ale zawiera elementy fikcji literackiej); w historycznej świat przedstawiony umieszczony jest w przeszłości wobec świata współczesnego autorowi (przestrzegana jest prawda historyczna, ale mogą pojawić się postacie fikcyjne (wymyślone), np. Krzyżacy Henryka Sienkiewicza); w podróżniczo-przygodowej ośrodkiem fabuły są dalekie podróże (W osiemdziesiąt dni dookoła świata Juliusa Verne'a); powieść fantastyczna zawiera elementy fantastyki (Władca Pierścieni Tolkiena); poetycka, charakterystyczna dla epoki romantyzmu, łączy w sobie elementy epickie i liryczne (Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza). Zobacz: epika, liryka.

powtórzenie – kilkakrotne pojawienia się w utworze tego samego elementu wypowiedzi, może to być zarówno głoska, która tworzy rym, wyraz, całe zdanie, jak i motyw, temat, postać. Inna nazwa to paralelizm. W poniższym przykładzie obok paralelizmu opartego na rymie, występuje także paralelizm składniowy, czyli powtórzenie całej konstrukcji zdaniowej.

Człowiek człowiekowi wilkiem!
Człowiek człowiekowi strykiem!
Lecz ty nie daj się zgnębić!
Lecz ty nie daj się spętlić!

(Edward Stachura Człowiek człowiekowi...)

Zobacz: figury retoryczne.

pozytywizm – okres w literaturze polskiej między epoką romantyzmu i Młodej Polski, uformowany po 1864 roku, trwający do roku 1890. Zobacz: epoka literacka.

prąd literacki – zobacz: kierunek literacki.

proces historycznoliteracki – przeobrażenia, jakim podlegają literatura, kultura, język i inne składniki życia społeczno-kulturalnego w czasie historycznym. Szczegółowo procesem przemian literackich zajmuje się historia literatury.

program literacki – wspólne cele sformułowane przez przedstawicieli prądu literackiego, grupy literackiej bądź jednego pisarza, ogłoszone w manifeście literackim.

prolog – wstępna część utworu literackiego. Zawiera informacje na temat wydarzeń poprzedzających właściwą fabułę, ważne dla zrozumienia treści całego dzieła. Prolog jest np. częścią tragedii Ajschylosa Prometeusz w okowach. Zobacz: epilog.

proza – mowa pozbawiona rymów, podziału na wersy i strofy, przeciwieństwo wiersza. Prozą pisane są utwory narracyjne (narracja), czyli takie, w których świat przedstawiony prezentowany jest przez narratora, np. powieść, opowiadanie, nowela. Zobacz: poezja.

przedmowa – wypowiedź autora lub wydawcy, która poprzedza główny tekst dzieła, informuje o jego przeznaczeniu, okolicznościach powstania itp. Taki sam tekst omawiający treść na końcu książki to posłowie. Inna nazwa to wstęp. Zobacz: epilog, prolog.

przekład – czynność polegająca na sformułowaniu w danym języku wypowiedzi, która powstała wcześniej w innym języku, przełożenie, przetłumaczenie jej na inny język. Tę samą nazwę nosi efekt pracy tłumacza, czyli przetłumaczony tekst, np. powieść napisana po polsku przetłumaczona na angielski.

przenośnia – zobacz: metafora.

przerzutnia – figura polegająca na przeniesieniu części zdania, wyrazu lub grupy wyrazów połączonych znaczeniowo do następnego wersu lub kolejnej strofy. Rozbicie sensu zdania na dwie części, co uwydatnia (podkreśla) przerzucony fragment.

(...) Róść ja dopóty będę, dopóki na schody
Kapitolu z westalką cichą kapłan kroczy.

   (Horacy Exegi monumentum aere perennius)

Zobacz: figury retoryczne.

przestrzeń – stały element kompozycji dzieła literackiego wchodzący, obok czasu, w skład świata przedstawionego w utworze literackim. Służy przedstawieniu tła wydarzeń. Zobacz: struktura dzieła literackiego.

przypowieść – zobacz: parabola.

przysłowie – krótkie, treściwe zdanie nieznanego autorstwa, często ludowego pochodzenia (związane z wsią). Ma postać pouczenia, często posługuje się przenośnią, tzn. ma znaczenie wyrażone wprost oraz drugie ukryte, bardziej ogólne, sformułowane jako pouczenie, np. Gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść (im więcej osób angażuje się w jakieś przedsięwzięcie, tym mniejsze są szanse na jego realizację), Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz (sam jesteś odpowiedzialny za swoje czyny). Zobacz: maksyma, sentencja, złota myśl.

psalm – uroczysta pieśń o tematyce religijnej i poetyckiej treści (Psalm 8 Czesława Miłosza), rodzaj śpiewanej modlitwy. Zbiór psalmów to psałterz, np. Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego. W Biblii występuje Księga Psalmów, która zawiera 150 takich utworów, wśród nich sławiące Boga, dziękczynne, patriotyczne, żałobne, pokutne. Zobacz: hymn, liryka.

publicystyka – artykuły i komentarze dotyczące bieżących wydarzeń i problemów ogłaszane w mediach, czyli prasie, radiu i telewizji. Jedna z podstawowych form działalności dziennikarskiej. Zobacz: artykuł, reportaż, esej, czasopismo literackie, recenzja, wywiad.

puenta – (oryginalna pisownia pointa) wyraziste zakończenie utworu niespodziewaną myślą, często także dowcipem. Trafne i celne lub zaskakujące podsumowanie tekstu, jak w zakończeniu Ferdydurke Witolda Gombrowicza: Koniec i bomba, kto czytał ten trąba!

pytanie retoryczne – pytanie, na które nadawca nie oczekuje odpowiedzi (często sam na nie odpowiada), ma ono charakter oznajmujący. Forma pytania użyta jest nie w celu wyrażenia wątpliwości, ale po to, aby zwrócić uwagę słuchaczy, podkreślić jakiś fakt.

Czemuż ty się, zła godzino,
z niepotrzebnym mieszasz lękiem?
Jesteś – a więc musisz minąć.
Miniesz – a więc to jest piękne.

(Wisława Szymborska Nic dwa razy)

Zobacz: figury retoryczne.

recenzja – omówienie dzieła literackiego, spektaklu teatralnego bądź filmu, zawierające elementy informacyjno-sprawozdawcze i oceniające, opublikowane w prasie lub przedstawione w radiu bądź telewizji. Zobacz: publicystyka.

refren – grupa wersów bądź jeden wers lub zwrotka powtarzające się w wierszu regularnie. Często występuje w utworach o charakterze pieśniowym (pieśń). W pieśniach religijnych może mieć postać jednego wyrazu, np. kyrieleison, amen.

Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja,
U twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spu(ś)ci nam.
Kyrieleison.
Twego dziela Krzciciela, Bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy.

A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie ra(j)ski przebyt.
Kyrieleison.

Zobacz: liryka.

renesans – okres w dziejach literatury i sztuki europejskiej pomiędzy epoką średniowiecza i baroku, trwający od poł. XIV do końca XVI wieku. Zobacz: epoka literacka.

reportaż – gatunek publicystyczno-literacki obejmujący utwory zawierające opis autentycznych wydarzeń, których autor tekstu był świadkiem lub w nich uczestniczył. Forma ta jest związana z takimi gatunkami jak: opis podróży, list, pamiętnik. Ze względu na tematykę wyróżnia się reportaż społeczno-obyczajowy, podróżniczy, wojenny, sądowy, sportowy i in. Cykl reportaży może stać się dziełem literackim, np. Cesarz czy Imperium Ryszarda Kapuścińskiego. Oprócz literackiej występują dzisiaj inne odmiany reportażu: radiowa, filmowa, telewizyjna i fotoreportaż. Zobacz: publicystyka.

retoryka – teoria i sztuka wymowy. Nauka zasad pięknego wysławiania się, która szczegółowo opisuje zasady doboru słów, budowy zdań, argumentowania itp. Zobacz: mowa, argument.

rodzaj literacki – grupa utworów wyróżnionych ze względu na pewne powtarzające się w ich budowie cechy: rodzaj podmiotu literackiego, styl (organizację językową), kompozycję (budowę świata przedstawionego). Istnieją trzy rodzaje literackie: liryka, epika, dramat. Zobacz: gatunek literacki, odmiana gatunkowa.

romantyzm – prąd umysłowy umiejscowiony pomiędzy epoką oświecenia i pozytywizmu. W Polsce trwał od 1822 roku (czyli od wydania pierwszego tomu Poezji Adama Mickiewicza) do roku 1864 (czyli upadku powstania styczniowego). Zobacz: epoka literacka.

rozprawa – rozbudowana wypowiedź naukowa, szczegółowe omówienie problemu z jednego punktu widzenia. "Rozprawa szkolna", tzw. rozprawka, powinna być napisana wg schematu: wstęp (przedstawienie tematu pracy – tezy), rozwinięcie (argumentacja na rzecz tezy, odpieranie ewentualnych zarzutów), zakończenie (wnioski, potwierdzenie założeń). Musi być to uporządkowany wywód, który uzasadnia poglądy autora.

rym – powtórzenie w wierszu tych samych bądź podobnych głosek w wyrazach znajdujących się na końcu następujących po sobie wersów, np. rym niedokładny: dawniej – na dnie, rym dokładny: gruby – duby. Przy powtórzeniu końcowej części wyrazów wielosylabowych mamy do czynienia z rymem żeńskim (roztargniony – rozpalony), a powtórzenie wyrazu jednosylabowego to rym męski (znak – wspak). Układ rymów to regularność, z jaką powtarzają się rymujące wersy.

(rym krzyżowy)	(rym okalający)	(rym parzysty)
a (mały)	a (mały)	a (mały)
b (duży)	b (duży)	a (mały)
a (mały)	b (duży)	b (duży)
b (duży)	a (mały)	b (duży)

rytm – uchwytna dla odbiorcy powtarzalność elementów brzmieniowych (dźwiękowych), akcentów, rymów, lub składniowych (podobieństwo w budowie zdań) występujących w utworze literackim, która nadaje mu pewien porządek. Dzięki tej powtarzalności możemy rozróżnić wiersz od prozy, a także wskazać różne typy wiersza. Szczególnie istotny w utworach związanych pierwotnie z muzyką, np. pieśniach.

satyra – utwór literacki ośmieszający lub krytykujący ukazywane w nim zjawiska, najczęściej wady ludzkie, stosunki społeczne, instytucje. Autor krytykuje określone zachowania, sytuacje, np. Żona modna Ignacego Krasickiego to satyra na panującą w XVIII wieku modę na francuski styl życia. Zobacz: komizm, groteska.

scenariusz – tekst literacki będący podstawą dzieła filmowego lub teatralnego. Zawiera szkic wydarzeń (fabuły), charakterystykę bohaterów, opis scenerii zdarzeń (dekoracji), a przede wszystkim dialogi rozpisane dla poszczególnych postaci. Zobacz: adaptacja, ekranizacja, inscenizacja, scenopis.

scenopis – scenariusz reżyserski. Dokładny techniczny opis kolejnych scen, ujęć (czyli fragmentów, które połączone w całość tworzą spektakl lub film) zawierający wskazówki dotyczące dźwięku, dekoracji itp., opracowany przez reżysera i zespół realizatorów na podstawie scenariusza. Zobacz: adaptacja, ekranizacja, inscenizacja.

sentencja – zdanie zawierające ogólną myśl, naukę moralną lub refleksję filozoficzną sformułowaną jak definicja, np. Sąd da się obalić, przesąd nigdy (Marie von Ebner-Eschenbach), Pchła: owad, co zszedł na psy (Julian Tuwim), Rdza niszczy żelazo, a kłamstwo duszę (Antoni Czechow). Zobacz: aforyzm, złota myśl, maksyma.

sielanka – utwór poetycki związany tematycznie z przyrodą, życiem pasterzy, rybaków, myśliwych. Przybierała tzw. kostium pasterski (czyli tylko pozornie opisywała życie pasterzy), a dotyczyła często tematów dydaktycznych, czyli służyła pouczeniu. Odmiana ta wyróżniona została ze względu na temat i nastrój, nie jest związana z jednym rodzajem literackim (może mieć charakter liryczny, epicki lub dramatyczny).

sonet – odmiana wiersza o charakterystycznej budowie. Składa się z: 14 wersów podzielonych na cztery strofy, dwie pierwsze są czterowersowe i mają charakter narracyjny (narracja) lub opisowy (opis), dwie kolejne są trzywersowe i mają charakter liryczny lub refleksyjno-filozoficzny. Przykładem zbioru klasycznego sonetu włoskiego jest cykl Sonety do Laury Franciszka Petrarki. Zobacz: liryka, odmiana gatunkowa.

sprawozdanie – ustne albo pisemne przedstawienie przebiegu zdarzeń, składa się z części informacyjnej (co, gdzie się wydarzyło) i krytycznej (komentarz osoby opisującej zdarzenia). Istotne elementy sprawozdania to: czas, miejsce wydarzeń, bohaterowie, cel, przyczyna wydarzeń, ich opis i ocena. Zobacz: publicystyka, reportaż.

starożytność – zobacz: antyk.

streszczenie – przekształcenie tekstu w taki sposób, aby znacznie zmniejszyć jego objętość, zachowując jednocześnie najważniejsze problemy i zagadnienia w nim zawarte.

strofa – wyróżniona graficznie część wiersza, zespół wersów powtórzony w tym samym kształcie kilka razy. Inna nazwa to zwrotka. Wiersz podzielony na strofy to wiersz o układzie stroficznym, wiersz w którym nie ma takiego podziału to wiersz o układzie stychicznym.

struktura dzieła literackiego – sieć związków, jakimi połączone są elementy konstrukcji (motywy, wątki, postacie) i treści utworu (organizacja czasu i przestrzeni, środki językowe). Zawsze stanowi realizację konkretnego typu budowy: gatunku, rodzaju lub odmiany. Inna nazwa to budowa dzieła literackiego. Zobacz: kompozycja.

styl – ukształtowanie wypowiedzi literackiej przez wybór i zastosowanie charakterystycznego języka, środków stylistycznych, konstrukcji, odpowiednich do celu, jaki autor chce osiągnąć. Styl naukowy, właściwy rozprawom naukowym, zawiera specjalistyczne słownictwo, jest pozbawiony środków upiększających wypowiedź; styl publicystyczny stosowany jest w prasie, telewizji i radiu, ma charakter informacyjny; styl poetycki charakteryzuje się wykorzystaniem środków artystycznych. Można wyróżnić także styl autora, dzieła, grupy literackiej lub gatunku literackiego. Zobacz: stylizacja.

stylistyka – nauka ukształtowana na granicy językoznawstawa (czyli nauki o języku) i nauki o literaturze. W pierwszym znaczeniu dziedzina językoznawstwa zajmująca się opisem i podziałem stylów językowych. W drugim dyscyplina badająca indywidualne style autorów, gatunków czy grup literackich. W XIX wieku był to zbiór zasad dotyczących pięknego mówienia i pisania. Zobacz: poetyka, styl.

stylizacja – celowe naśladowanie określonego wzorca, np. typu mowy (używanie archaizmów), lub jakiegoś stylu wypowiedzi czy gatunku literackiego, np. stylizacja biblijna (językowe i tematyczne nawiązanie do słów Chrystusa wypowiedzianych w Ewangelii św. Mateusza w utworze Czesława Miłosza Który skrzywdziłeś...).

symbol – konkretny motyw, bądź zespół motywów, pojęć (myślowych odpowiedników nazwy), obrazów, które oprócz znaczenia dosłownego, konwencjonalnego (czyli wynikającego z umowy) mają także znaczenie ukryte. Symbol w literaturze, w przeciwieństwie do alegorii, jest niejednoznaczny, jego znaczenie przenośne (metaforyczne) nie jest wskazane bezpośrednio, należy je odczytywać w kontekście całego utworu. Jeden symbol może mieć wiele znaczeń, możliwości jego interpretacji są swobodne (nieograniczone regułami). Zobacz: figury retoryczne.

synonimy – wyrazy o tym samym znaczeniu lub na tyle podobne znaczeniowo, że mogą występować zamiennie w tym samym kontekście, np. zawojować, podbić, zagarnąć, zdobyć; kupić, nabyć; spojrzeć, zerknąć. Zobacz: antonimy, homonimy.

synteza – łączenie wielu elementów w całość, formułowanie twierdzeń ogólnych na podstawie stwierdzeń szczegółowych. Przeciwieństwo analizy, czyli rozkładania całości na elementy. Na przykład pewnego rodzaju syntezą wiadomości są podręczniki szkolne zawierające zbiór tekstów, zadań i opracowań potrzebnych uczniowi w danej klasie.

sytuacja liryczna – umiejscowienie osoby mówiącej w wierszu (podmiotu lirycznego) i jego wypowiedzi wśród okoliczności przedstawionych w utworze. Narzuca ona jednocześnie podmiotowi lirycznemu sposób wypowiedzi stosowny do okoliczności, w których się znalazł. Najbardziej typowa dla liryki jest sytuacja wyznania, gdy osoba opowiada w wierszu o swoich uczuciach. W utworach epickich (pisanych prozą) nazywana jest sytuacją narracyjną (określa sposób występowania narratora w utworze, jawny lub ukryty).

szkic literacki – zobacz: esej.

średniowiecze – epoka w kulturze europejskiej między starożytnością a czasami nowożytnymi (V–XV w.). W Polsce rozpoczęło się wraz z przyjęciem chrztu (966 r.), kiedy nasze państwo dołączyło do grona krajów chrześcijańskich i wprowadziło piśmiennictwo łacińskie (wcześniej gatunki literackie w Polsce rozwijały się przede wszystkim w przekazie ustnym, jako legendy i przedchrześcijańskie podania).

średniówka – wewnętrzny podział rytmu w wersie, podczas czytania obecny jako pauza. Występuje w utworach poetyckich mających w każdym wersie jednakową liczbę sylab (więcej niż 8). W języku polskim najczęściej występuje po 5 sylabie w jedenastozgłoskowcu i po 7 w trzynastozgłoskowcu (wierszu, który ma 13 sylab). W poniższym przykładzie średniówkę zaznaczono znakiem +.

Miłość to znaczy + popatrzeć na siebie,
Tak jak się patrzy + na obce nam rzeczy,
Bo jesteś tylko + jedną z rzeczy wielu.

  (Czesław Miłosz Miłość)

środki artystyczne – sposoby kształtowania dzieła literackiego, jego warstwy językowej, czyli stylu (za pomocą figur retorycznych: epitetów, metafor, powtórzeń itp.), oraz tematycznej, czyli kompozycji (układu motywów, wątków, tematów, postaci), w całość.

środki stylistyczne – zobacz: figury retoryczne.

świat przedstawiony – jeden z głównych elementów treści utworu literackiego. Wymyślony (fikcyjny) świat, który ma być tłem do przedstawienia konkretnego tematu, zbudowany przy pomocy motywów, postaci i ich zachowań zorganizowanych według określonych zasad kompozycji.

Święta Księga – zobacz: Biblia.

teatr – rodzaj sztuki widowiskowej, w której aktorzy odgrywają na scenie role, a zgromadzona publiczność tę zainscenizowaną (stworzoną przez aktorów) rzeczywistość ogląda. Przedstawieniom towarzyszy scenografia (dekoracje, kostiumy aktorów) i muzyka, jego podstawą jest tekst literacki, np. dramat. Zobacz: inscenizacja.

Teatr Telewizji – spektakle teatralne przeniesione na ekran, zarejestrowane kamerą w teatrze lub specjalnie nagrywane dla telewizji w studio, plenerach itp. Zobacz: ekranizacja, adaptacja.

tekst – zapisana bądź przekazana ustnie wypowiedź stanowiąca zamkniętą treściowo całość. Tekst kultury to każdy zbudowany zgodnie z określonymi regułami wytwór kultury, np. strój, obraz, budowla. Tekst literacki to dzieło literackie w postaci utrwalonej na piśmie. Zobacz: tekstologia.

tekst poboczny – zobacz: didaskalia.

tekstologia – dziedzina nauki o literaturze zajmująca się badaniem i opisem wszelkiego rodzaju tekstów literackich.

temat – zespół motywów, który jest podstawą świata przedstawionego w utworze literackim. Zapewnia spójność dzieła i jest nadrzędny wobec wszystkich pozostałych motywów, jest osią kompozycyjną utworu (czyli jej głównym elementem). W przypadku powieści temat może określać jej odmianę gatunkową, np. przygodowa, obyczajowa.

teoria literatury – nauka o literaturze zajmująca się badaniem dzieł literackich, twórczości pisarzy, przebiegu procesu historycznoliterackiego oraz odbioru tekstów literackich. Inna nazwa to literaturoznawstwo. Zobacz: filologia, poetyka.

teza – twierdzenie lub założenie, które ktoś zamierza uzasadnić, udowodnić. W nauce o literaturze termin ten określa wyraźnie zaproponowane przez autora rozwiązanie problemu postawionego przed odbiorcą w utworze literackim (np. pozytywistyczna powieść z tezą, czyli taka, w której fabuła służy tylko jako ilustracja pewnej idei, problemu). Zobacz: argument.

tradycja literacka – całość dokonań i doświadczeń literackich z przeszłości, które wpływają na bieżące życie literackie. Elementami tradycji mogą być zarówno całe utwory literackie, jak i zespoły norm literackich, czyli zasady dotyczące budowy dzieła literackiego, konstruowania poszczególnych gatunków czy stylów literackich. Wszystkie te elementy dodatkowo podlegają uporządkowaniu pod względem czasowym (proces historycznoliteracki).

tragedia – drugi, obok komedii, gatunek dramatu, w którym przedstawione działania bohaterów z góry skazane są na nieuchronną klęskę. Tragedię antyczną (czyli taką, która powstała w antyku) charakteryzowały: rygorystyczna budowa (rozpoczynał ją prolog, potem następowały pieśni chóru, który komentował opisywane zdarzenia, przeplatające się w obrębie aktów i scen z dialogami i monologami postaci), stosowanie zasady trzech jedności (miejsca, czasu i akcji) oraz zasady decorum (czyli zasady stosowności użytego stylu do tematu wypowiedzi. Tragedia była pisana stylem wysokim, tzn. uroczystym, bogatym w środki artystyczne). Celem tragedii było wywołanie w widzu katharsis, czyli duchowego oczyszczenia ze złych uczuć, poprzez doznanie silnych emocji towarzyszących przeżywaniu sztuki. Później zasady kompozycji rozluźniły się. Przykładem tragedii antycznej jest Antygona Sofoklesa, a tragedii nowożytnej – utwór Wiliama Szekspira Romeo i Julia. Zobacz: tragizm.

tragizm – polega na ukazaniu nierozwiązalnego konfliktu między dążeniami bohatera a nieuchronnością katastrofy, która musi go spotkać. Fizyczna klęska bohatera pozytywnego niesie jednak za sobą jego zwycięstwo moralne, np. w tragedii Ajschylosa Prometeusz w okowach Prometeusz, który wykradł bogom ogień, aby poprawić byt ludzi, został za swój czyn przykuty do skały i skazany na wieczne cierpienie (orzeł wyjadał mu codziennie odrastającą wątrobę), ale zapamiętano go na zawsze jako dobroczyńcę ludzkości. Tragizm to przeciwieństwo komizmu. Zobacz: tragedia.

tren – pieśń żałobna, lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny zmarłego oraz zawierająca pochwałę jego zalet. Najsłynniejszy polski zbiór trenów to cykl Jana Kochanowskiego Treny, który powstał po śmierci córki poety, Urszuli. Zobacz: pieśń, elegia, liryka.

trzy jedności – trzy podstawowe reguły, które obowiązywały w dramacie starożytnym (w antyku): jedność akcji (fabuła miała obejmować jeden wątek); jedność czasu (czas fabuły nie powinien przekraczać jednej doby); jedność miejsca (cała fabuła miała rozgrywać się w tej samej przestrzeni, bez konieczności zmiany dekoracji). Zobacz: dramat.

tytuł – nazwa nadana dziełu, najczęściej przez jego autora. Jest podstawowym czynnikiem identyfikacji tekstu i jego nieodłączną częścią. Może odnosić się zarówno do treści utworu (Zemsta Aleksandra Fredry), jak i określać jego gatunek literacki (Bajki Adama Mickiewicza).

uosobienie – zobacz: personifikacja.

urywek – fragment jakiegoś tekstu stanowiący jego nieodłączną, nierozdzielną część, np. czytanka w podręczniku szkolnym to często urywek, fragment większego dzieła.

ustęp – krótki fragment utworu, samodzielny pod względem treści, często graficznie wyodrębniony z całości tekstu, np. za pomocą akapitu.

utylitaryzm – zasada, według której literatura piękna ma pełnić funkcję użyteczną w stosunku do społeczeństwa, np. nauczać. Dzieło literackie ma służyć konkretnemu celowi społecznemu, spełniać cele dydaktyczne (pouczające, wychowawcze). Taką rolę miały pełnić wszystkie powieści pozytywistyczne, np. Lalka Bolesława Prusa. Zobacz: literatura dydaktyczna, teza.

utwór literacki – zobacz: dzieło literackie.

vademecum – (z łaciny: chodź za mną) książka zawierająca podstawowe, praktyczne wiadomości z jakiejś dziedziny.

Vulgata – łaciński przekład Biblii opracowany przez św. Hieronima pod koniec IV wieku. Jest tekstem wzorcowym (czyli uznanym za dzieło doskonałe), obowiązującym w Kościele katolickim i stanowi podstawę przekładów Biblii na języki narodowe.

wątek – ciąg zdarzeń w obrębie fabuły utworu tworzących szereg przyczyn i skutków związanych z jedną lub kilkoma postaciami. Wątek główny (pierwszoplanowy) tworzą zdarzenia, które stanowią podstawowy temat utworu, a wątki poboczne, zdarzenia uzupełniające, dodatkowe. Zobacz: motyw.

wers – jednostka wiersza, wyodrębniona graficznie, jako oddzielna linijka tekstu, która powtarzając się regularnie w utworze lirycznym stanowi podstawę rytmu. Pogrupowane wersy tworzą strofy. Zobacz: liryka.

werset biblijny – wyodrębniony graficznie, czasem oznaczony numerami, fragment tekstu, uroczysta wypowiedź, obejmująca kilka zdań. Budowa wersetów jest zróżnicowana stylowo i gatunkowo, tak jak teksty wchodzące w skład Biblii.

Ta dobra nowina o królestwie będzie głoszona po całej zamieszkanej ziemi na świadectwo wszystkim narodom; a potem nadejdzie koniec.

   (Mateusz, 24:3–14)

Zobacz: biblijne gatunki literackie, styl.

wiersz – mowa celowo ukształtowana i zorganizowana brzmieniowo charakteryzująca się powtarzalnością elementów (akcentów, głosek, wersów, strof itp.) i wzajemnym powiązaniem znaczeń użytych słów. Jest przeciwieństwem prozy. Zobacz: refren, liryka.

wiersz sylabiczny – wiersz charakteryzujący się stałą liczbą sylab w wersach, występowaniem średniówki (w wersach liczących powyżej ośmiu sylab), stałym akcentem padającym na przedostatnią sylabę wersu (jeśli występuje średniówka, również na przedostatnią przed nią), dopuszczalne są w nim przerzutnie, występują pełne rymy żeńskie. Wiersze sylabiczne mogą być stroficzne, czyli podzielone na strofy, lub stychiczne (ciągłe, bez podziału). Wiersz sylabiczny, w którym nie ma rymów nazywany jest wierszem białym, natomiast wiersz, którego konstrukcja odbiega od przyjętych schematów (który jest wynikiem jednorazowej decyzji autora), wierszem wolnym. Zobacz: liryka.

wieszcz – natchniony poeta, prorok, duchowy przywódca narodu. W Polsce w XIX wieku miano wieszczów narodowych nadano Adamowi Mickiewiczowi, Juliuszowi Słowackiemu i Zygmuntowi Krasińskiemu. Kiedy natomiast w XX wieku odkryto geniusz Cypriana Kamila Norwida okrzyknięto go "czwartym wieszczem".

wstęp – zobacz: przedmowa.

wyrzutnia – zobacz: elipsa.

wywiad – rozmowa ze znaną osobistością podana do publicznej wiadomości za pomocą telewizji, radia lub druku. Obszerna rozmowa ogłoszona w postaci książkowej to tzw. wywiad-rzeka.

zapożyczenie – wyraz lub zwrot przeniesiony z innego języka, odmiany lub stylu do wypowiedzi o innym charakterze językowym lub stylistycznym, np. archaizm to zapożyczenie z języka staropolskiego (jucha – krew), rusycyzm z języka rosyjskiego (rozpracować, ros. razrabotat), dialektyzm z innej odmiany języka polskiego, anglicyzm z języka angielskiego (komputer, ang. computer) itp. W literaturze zapożyczenia mogą służyć stylizacji, a w języku codziennym np. nazywaniu nowych przedmiotów. Inna nazwa to barbaryzm.

zasada trzech jedności – zobacz: trzy jedności.

związki frazeologiczne – sposób połączeń wyrazów, wyrażeń i zwrotów używanych w danym języku narodowym czy stylu. Istnieje wiele tego typu połączeń: stałe (tzw. frazeologizmy, np. prawdę mówiąc), niezwykle rzadkie i charakterystyczne dla danego języka (tzw. idiomy, np. głupi jak but, spać jak suseł) oraz takie, które związane są z literaturą (np. biblizmy: anielskie włosy).

złote myśli – zdania pochodzące zazwyczaj z dzieł powszechnie znanych autorów, cytaty mające postać sentencji, aforyzmu, zawierające najczęściej jakieś pouczające sformułowania, np. Nie w poznaniu leży szczęście, lecz w dążeniu do niego (Edgar Alan Poe). Zobacz: maksyma.

zwrotka – zobacz: strofa.

żargon – odmiana języka narodowego używana przez jakąś grupę społeczną. Wyróżnia ją przede wszystkim specyficzne słownictwo, nazywające rzeczy i zjawiska dla tej grupy szczególnie istotne, np. żargon szkolny (nie zdać egzaminu – oblać egzamin, dostać złą ocenę – dostać lufę, pałę, matematyka – matma, majza) lub żargon informatyczny (dane wyjściowe przetwórz programem diff – zdiffuj wyjście). Zobacz: dialekt, gwara.

życie literackie – całokształt zjawisk związanych z powstawaniem, rozpowszechnianiem i odbiorem dzieł literackich. Zobacz: grupa literacka, program literacki, manifest literacki, epoka literacka, kierunek literacki.

żywoty świętych – zobacz: hagiografia.

Aneks do słownika terminów literackich Zenon Fajfer

Silna była, jest i będzie wiara niektórych, że cały świat można pomieścić w jednej Księdze, w jednym matematycznym Równaniu, w jednej wyczerpującej wszystko Formule. Tacy ludzie, nawet jeśli swoją wiarą błądzą, to błądzeniem swym otwierają przed ludzkością nowe perspektywy, poszerzają horyzonty i wytyczają drogi, po których inni mogą się bezpiecznie przechadzać. Oni zawsze będą zdolni do podjęcia duchowego ryzyka, do pójścia w nieznane. Nie przeraża ich wizja wieloletniej pracy, nie paraliżuje strach przed reakcją otoczenia. Cechuje ich wyobraźnia i odwaga oraz niezwykła zachłanność celów połączona z umiejętnością spojrzenia na „stare” i „dobrze znane” w nowy, oryginalny sposób.

W literaturze mijającego stulecia geniuszem takim był James Joyce – pisarz, który w Ulissesie pokazał nas wreszcie takimi, jacy naprawdę jesteśmy, zdejmując listek figowy wstydliwie przysłaniający nam nie genitalia, lecz umysł. Później zapragnął czegoś więcej: w Finnegans Wake stopił wszystkie czasy i miejsca, wszystkie wydarzenia i języki, wszystkich ludzi i narody w jedno, abyśmy na powrót kontynuowali przerwaną ledwie u fundamentów budowę Wieży Babel. Był on przy tym prawdziwym Autorem Słów, twórcą kilkudziesięciu tysięcy nowych, nie istniejących wcześniej wyrazów, powstałych w procesie prawdziwej literackiej chemii i fizyki.

Pisarzy takich jak Joyce, z tak maksymalistycznym programem do urzeczywistnienia i tak bezkompromisowych było niewielu. Dla zdecydowanej większości akt tworzenia sprowadzał się i wciąż sprowadza do skonstruowania kolejnej fabuły, wyrażenia paru złotych myśli i cierpliwego oczekiwania na wpis do rejestru lektur szkolnych. Ich nie interesuje poszukiwanie nowych form, podejmowanie artystycznego ryzyka czy przełamywanie obyczajowego tabu. Zawsze kroczą szlakiem dobrze oznaczonym i wpisanym do literackiego przewodnika, ścieżką tak wydeptaną, że nie sposób zabłądzić. Są też tacy, co owszem – chętnie by coś nowego wymyślili, gdyby tylko się dało. Jednakże ich zdaniem już nic oryginalnego stworzyć nie można, skazani jesteśmy jedynie na cytaty, pastisze, intertekstualność i pisanie o pisaniu. Ten akt najwyższego twórczego zwątpienia stał się obowiązującym kanonem nie tylko w literaturze, a jak dotąd nikt jeszcze nie znalazł skutecznego antidotum na tę duchową anoreksję.

Czy rzeczywiście literatura się wyczerpała? A może to tylko chwilowe wyczerpanie literatów?

*

Sądzę, że u podłoża obecnego kryzysu w literaturze leży zawężenie jej problematyki tylko do sfery tekstu (z pominięciem zagadnienia fizycznego kształtu i budowy książki), a w obrębie samego już tekstu tylko do jego warstwy brzmieniowej i znaczeniowej. Przy takim postrzeganiu utworu literackiego rzeczywiście trudno po Joysie wymyślić coś nowego. Jednak nawet wtedy nie jest to niemożliwe. Wciąż przecież istnieją tereny nie do końca zbadane, a nawet takie, na których literaci nie postawili jeszcze swej stopy, prawdziwe literackie Eldorada.

*

Jeśli zatem główną przyczyną kryzysu we współczesnej literaturze jest rozdźwięk między strukturą tekstu a materialną strukturą książki i utożsamienie literatury z samym tylko tekstem (niczym kartezjańskie „Myślę, więc jestem”, ignorujące człowieczą cielesność), to jedynym sposobem jego przezwyciężenia jest ponowne zrewidowanie takich fundamentalnych pojęć jak: forma, czas i przestrzeń, dzieło literackie czy książka. Być może to właśnie panujące wciąż dogmaty paraliżują inwencję pisarzy i przyczyniają się do istniejącego stanu rzeczy.

Ludzie zajmujący się literaturą muszą więc zadać sobie kilka podstawowych pytań:

1. Czy w literaturze pod pojęciem tworzywa należy rozumieć tylko język? A może tworzywem literata powinna być także kartka papieru, którą ma on swym pismem zaczernić? A może nie zaczernić, tylko np. zabielić, gdyż z pewnych ważnych powodów tym razem piszemy (drukujemy) na czarnych kartkach? Kto powiedział, że kolor kartki jest raz na zawsze ustalony? Przecież to tylko konwencja, której pisarze bezwiednie się poddają. 2. Czy pod pojęciem formy rozumianej jako „określony sposób ułożenia słów i zdań” (Słownik terminów literackich pod red. J. Sławińskiego) istnieje także miejsce na refleksję związaną z fizycznym kształtem słowa i zdania? Czy też – po zdominowaniu świata przez kulturę wyrażającą swe myśli w alfabecie łacińskim – słowo to już tylko dźwięk i znaczenie?

Zdecydowana większość pisarzy w ogóle nie zastanawia się nad krojem pisma, którym ma być drukowane ich dzieło, a przecież jest to jedna z części składowych ich utworu. To tak jakby kompozytor wymyślił melodię, natomiast odpowiedź na jakim instrumencie ma być ona zagrana, zostawił dyrygentowi czy muzykom. Jest to zabieg czasem stosowany we współczesnej muzyce, ale autor kompozycji ma wtedy pełną świadomość idących za tym konsekwencji (zaproszenie instrumentalistów do współtworzenia). Pisarz natomiast, ignorując zupełnie te kwestie i zostawiając je wyłącznie w gestii wydawcy, nie robi tego z powodu wyznawanych przez siebie koncepcji estetycznych, lecz dlatego, że ten problem po prostu dla niego nie istnieje. Daje tym samym dowód pewnej elementarnej ‘głuchoty’, gdyż czcionka, którą drukuje się jego tekst, jest jak barwa dźwięku w muzyce.

Oczywiście, zawsze można powiedzieć, że postępowanie takie wynika z pełnego zaufania autora wiersza czy powieści do drukarza, który się po prostu lepiej na tym zna. Owszem, zna się lepiej, gdyż pisarz nawet nie próbuje się na tym znać, zwykle nie zdając sobie nawet sprawy, jakie ukryte możliwości kryje w sobie taki czy inny układ typograficzny jego tekstu (pod pojęciem „układ typograficzny” rozumiem zarówno układ słów czy wersów – za który pisarz, zwłaszcza poeta, czasami jeszcze czuje się odpowiedzialny, jak i lekceważony przez niego krój pisma).

A przecież wystarczyłby prosty eksperyment, np. wydrukowanie sonetu Szekspira jakąś krzykliwą, stosowaną w reklamie czcionką, aby uświadomić sobie, jak ważne są to sprawy. W tym przypadku dysonans byłby oczywisty, można jednak wyobrazić sobie także świadome i artystycznie bardziej owocne zastosowanie danego kroju pisma (np. Mazurek Dąbrowskiego wydrukowany po polsku, ale gotykiem i cyrylicą – zabieg, który dałby do myślenia i wzbudziłby emocje w każdym polskim czytelniku). Osobiście jestem przekonany, że wcześniej czy później literaci będą musieli wzbogacić swój artystyczny warsztat także o ten typograficzny element. W przeciwnym wypadku rację należałoby przyznać Raymondowi Federmanowi i podzielić się autorstwem swych arcydzieł z redaktorem, komputerowym zecerem i korektorami, a tego chyba nikt sobie specjalnie nie życzy.

3. Czy pod pojęciem formy rozumianej jako „ustalony wzorzec, według którego kształtowane są poszczególne dzieła”, a pod pojęciem dzieła literackiego rozumianego jako „językowy twór sensowny (wypowiedź) spełniający warunki literackości przyjęte w danym czasie i środowisku, szczególnie zaś warunek odpowiedniości względem uznawanych standardów artyzmu” (za cytowanym już Słownikiem terminów literackich) mieści się także refleksja nad wyglądem samej książki? Czy fizyczny kształt i budowa książki są częścią składową dzieła literackiego, czy też jest to tylko i wyłącznie sprawa drukarza, introligatora, wydawcy i powszechnie obowiązujących w danym okresie norm?

Trudno mi sobie wyobrazić, aby w najbliższej przyszłości mogły zaistnieć w literaturze jakieś rzeczywiście oryginalne zjawiska bez dogłębnego przemyślenia, czym tak naprawdę jest książka. Czy tylko – jak tego chce Słownik terminów literackich – „przedmiotem materialnym w postaci zszytych kartek tworzących wolumen, zawierającym tekst słowny utrwalony w znakach graficznych i służącym przekazywaniu i rozpowszechnianiu wszelkiego typu powiadomień”, czy też czymś więcej? Czy kształt okładki, kształt i kierunek pisma, format, kolor i liczba stron, słów a może nawet liter nie powinny być przedmiotem refleksji twórcy jak każdy inny element jego dzieła, wymagający od niego nie mniejszej inwencji niż dobieranie rymów czy konstruowanie fabuły?

Pisarz musi sobie wreszcie uświadomić, że są to zbyt poważne sprawy, aby beztrosko powierzać je innym. Nie chodzi oczywiście o to, żeby był on zarazem drukarzem i introligatorem. Jego obowiązkiem natomiast jest uwzględnienie w procesie twórczym fizycznego wyglądu książki i wszystkich związanych z tym czynników, na równi z tekstem (a nawet jeśli nie na równi, to przynajmniej powinien te sprawy uwzględniać). Fizyczna budowa książki nie powinna być wynikiem przyjętych konwencji, lecz spowodowana autonomiczną decyzją autora, tak jak perypetie bohaterów czy dobór takiego a nie innego słowa. Materialna i duchowa strona dzieła literackiego, czyli książka i wydrukowany w niej tekst, powinny się nawzajem dopełniać, tworzyć harmonię.

*

Bez przeanalizowania tych spraw i wyciągnięcia odpowiednich wniosków bardzo trudna będzie jeszcze jakaś istotna innowacja, na przykład w traktowaniu czasu i przestrzeni - dwóch jakże fundamentalnych pojęć w literaturze. Bo czymże jest przestrzeń dzieła literackiego? Chcąc wierzyć przytaczanemu już Słownikowi terminów – niczym. Nie ma takiego hasła, jest tylko „przestrzeń w dziele literackim”, inaczej mówiąc (i nieco upraszczając) miejsce akcji. A przecież pierwszą i podstawową przestrzenią, widoczną jeszcze zanim zagłębimy się w lekturę, jest... książka – materialny obiekt! Wygląd, liczba i układ stron (o ile muszą być strony), wygląd okładek (o ile muszą być okładki) – to jest właśnie przestrzeń dzieła literackiego, w której zawierają się wszystkie pozostałe przestrzenie utworu. I w przeciwieństwie do tamtych, jest ona realna.

Aby łatwiej zrozumieć, co mam na myśli, wystarczy odwołać się do praktyk współczesnego teatru. Otóż najwięksi reformatorzy teatralni XX wieku zaczynali tworzenie dzieła właśnie od budowania przestrzeni. Dla takich artystów jak Kantor czy Grotowski była to pierwsza i podstawowa sprawa. Zwłaszcza twórca Teatru 13 Rzędów był tu konsekwentny – każde jego dzieło miało swoją własną, autonomiczną, niezależną od architektury budynku teatralnego, skomponowaną od podstaw przestrzeń, w której określone były fundamentalne relacje aktora z widzem (np. słynny Kordian, w którym widzowie byli porozsadzani na szpitalnych łóżkach, a pole gry nie miało nic wspólnego z konwencjonalną sceną). Dopiero w tak spreparowaną, realną przestrzeń zanurzano fikcyjną przestrzeń wystawianego na scenie dzieła (w przypadku Kordiana był to szpital dla obłąkanych), co dawało piorunujący efekt jedności treści i formy.

Podobnego traktowania przestrzeni oczekuję od literatów. Pisarz powinien za każdym razem od nowa budować przestrzeń swego dzieła, a każde z jego dzieł powinno mieć swoją własną, odrębną strukturę. Niech będzie to nawet tradycyjny wolumen, byle tylko stanowił z treścią książki integralną jedność.

*

Nieco inny problem jest z czasem. W cytowanym już Słowniku istnieją trzy terminy: "czas fabuły", "czas narracji" i "czas w dziele literackim", nie ma natomiast "czasu dzieła literackiego", czyli... czasu lektury. Komuś może się to wydawać rozszczepianiem włosa na czworo, ale w dobie pisania tzw. dzieł otwartych i nazywania odbiorcy współtwórcą aż się prosi o stworzenie takiej właśnie kategorii jak czas dzieła. Bo jeśli czytelnik współkształtuje dzieło, to jak określić, co się dzieje z czasem, gdy owa współkształtująca istota ma kaprys czytania od tyłu (jak np. Carl Gustaw Jung czytał Ulissesa – od epizodu ostatniego do pierwszego)? Albo gdy napisaną linearnie książkę czytamy nielinearnie? Czy istniejące terminy rzeczywiście wystarczą? A jak precyzyjnie uchwycić kategorię czasu stosując istniejące pojęcia do takich książek jak Gra w klasy Cortázara, w których czytelnik decyduje o kolejności poszczególnych rozdziałów z woli autora?

W literaturze alfabetu łacińskiego, greckiego czy hebrajskiego czas jest już w dużej mierze zdeterminowany przez strukturę tych alfabetów oraz kierunek pisania i czytania. W większości utworów wydarzenia są uszeregowane jednokierunkowo i linearnie, co oczywiście nie pokrywa się ze sposobem naszego postrzegania – symultanicznego i wielopoziomowego (egipskie hieroglify czy chińskie ideogramy są pod tym względem bliższe rzeczywistości). Mimo to jestem przekonany, że możliwe jest przezwyciężenie tych trudności i stworzenie w samym tylko tekście, bez uciekania się do arsenału środków graficznych, prawdziwej przestrzeni oraz oddanie prawdziwej równoczesności zdarzeń. Jednak o wiele łatwiej taki cel osiągnąć przez odstąpienie od tradycyjnego modelu książki, który determinuje sposób lektury (a więc także postrzegania czasu i przestrzeni) w stopniu nie mniejszym niż alfabet.

*

Dlaczego więc literaci nie decydują się na ten krok? Inercja i siła przyzwyczajenia. Tak jakby zapomniano, że obecnie obowiązująca forma kodeksu nie istniała "od zawsze", że taki a nie inny kształt książki jest raczej wynikiem sprzężenia czynników ekonomicznych i technologicznych niż artystycznych, i że być może również jej dni, podobnie jak niegdyś glinianych tabliczek czy papirusowych zwojów, są już policzone.

Pozostaje tylko wierzyć, że arcydzieło przyszłości odmieni ten stan rzeczy i zmieni podejście pisarzy do ignorowanego przez nich, materialnego aspektu dzieła literackiego. Jedynie w tym upatruję szansę ocalenia papierowej książki przed zalewem elektroniki.

To nie musi być Księga ogarniająca cały świat, ale niech to przynajmniej będzie Księga ogarniająca całą... księgę, w której wszystkie elementy – nie tylko tekst – będą mieć znaczenie.

A czy to się będzie jeszcze określać mianem literatura, czy też już raczej "liberatura", jest sprawą drugorzędną. Jest to problem teoretyków, a nie pisarzy. Być może znajdzie się też jakieś wyjście kompromisowe, na przykład uznanie, że obok trzech dotychczas znanych rodzajów literackich – epiki, liryki i dramatu (podział nie wyczerpujący do końca całego bogactwa literatury), istnieje jeszcze czwarty – "liberyka", do którego odnosiłoby się wszystko to, co powiedziane zostało wyżej. W każdym razie, w tym właśnie, oficjalnie jeszcze nie istniejącym czwartym rodzaju, widzę odnowienie i przyszłość literatury.

kwiecień 1999