Ojcowie i dzieci to typ powieści heroicznej, kompozycja utworu opiera się na jednej centralnej postaci. W tym przypadku jest to Bazarow. Jest on postacią, która powstała jako wynik rozmyślań Turgieniewa nad typem rewolucyjnego raznoczyńcy i jego rolą w społeczeństwie. Jest on uosobieniem wielkiej i dynamicznej siły nowego pokolenia. Oprócz charakteru rewolucjonisty, Bazarow wyposażony jest w cechy nihilisty, tak jak określił je w swojej publicystyce I.Pisariew( w artykule Scholastyka XIX wieku). Jest lekarzem, trzeźwym empirykiem, wrogiem arystokratyzmu oraz wszelkiej napuszoności. Neguje wszelkie ideały kultury szlacheckiej, zarówno miłość romantyczną jak i wszelki dorobek duchowy ludzkości. Tak skrajna w swych przekonaniach postać jest wynikiem tendencyjnego spojrzenia Turgieniewa na obóz rewolucyjno - demokratyczny. Bazarow jest przeciwnikiem zasad, dialektyki i filozofii, neguje wszelkie systemy, opierając się jedynie na „wrażeniach”. W dużej mierze Turgieniew tworząc postać Bazarowa, opiera się na toku myślowym Pisariewa. Bazarow powstaje jako uogólnienie pewnych społecznych tendencji, zjawisk i wydarzeń. Jest raznoczyńcą, synem biednego lekarza, dumnym ze swego plebejskiego pochodzenia. Ceni sobie swoją niezależność, którą osiągnął jedynie dzięki własnemu wysiłkowi i gardzi szlachtą nie parającą się pracą. Jest lekarzem, empirykiem głoszącym wyższość nauki nad sztuką, oraz materializm. Sposób w jaki żył, sprawił, że stał się osobowością silną i surową. W czasie studiów nauczył się uznawać tylko to, co doświadczalne, dotykalne, zmysłowe. Odrzuca wszelkie ideały epoki romantyzmu, uważając się za nihilistę.
Bazarow jest naturą nieokiełznaną, niezależną, która nie ugnie się przed żadnym autorytetem. Ceni sobie swoją niezależność . Nie chce być niewolnikiem kogoś lepiej od siebie urodzonego. Tak wysokie ma mniemanie o sobie, że wydaje się, nie jest mu potrzebne poczucie akceptacji. Nie cieszy go ani uznanie wśród ludzi, ani nie martwi jego brak. Ani w sobie, ani w świecie zewnętrznym nie uznaje wyznacznika, którym kierował by się w życiu. Bazarow odrzuca wszystkie ideały wcześniejszego pokolenia bardzo jednoznacznie. Zamiast romantyzmu proponuje konkrety. Dla wszystkiego, co odrzuca, znajduje jakieś wyjaśnienie, zastępstwo. Neguje naukę abstrakcyjną, ale w zamian proponuje odrębne nauki, wskazuje na ludzi czynu, uczonych, zmniejszając rolę wcześniejszych autorytetów. Tych, którzy go słuchają, nie obdarza większym zainteresowaniem. Traktuje ich z tą samą obojętnością, jak tych, którzy go nienawidzą. Nikomu nie okazuje sympatii, w większości sytuacji jest chłodny i opanowany. Nikogo nie lubi, ale też nikogo się nie boi i nikogo nie potrzebuje. Bazarow, poprzez sam sposób w jaki się wychowywał, do czego zmuszała go sytuacja, stał się człowiekiem praktycznym, mocno stąpającym po ziemi. Nie miał czasu, aby marzyć, stawiać sobie za cel niemożliwe.
Bazarow przyjeżdża na wieś wraz ze swoim przyjacielem, Arkadiuszem Kirsanowem. Jest on młodym inteligentnym człowiekiem, pozbawionym jednak oryginalności w swoim sposobie myślenia, szukającym autorytetu. Ten autorytet znajduje w Bazarowie, spotkanym na jednym ze studenckich posiedzeń. Znajduje się pod wpływem jego silnej osobowości i sam stara się usilnie wierzyć w nihilistyczne przekonania, a także w to, że darzy Bazarowa głębokim szacunkiem i sympatią. Arkadiusz jest jednak zupełnie innym typem człowieka, zbyt wrażliwym, aby wierzyć w materializm i praktyczność. Bazarow mu imponuje, jednak dalekie mu są głoszone przez Bazarowa poglądy. Nie jest on właściwym człowiekiem pokolenia lat 60-tych.
Ojciec Arkadiusza jest szlachcicem, człowiekiem wrażliwym, sentymentalnym, przyzwyczajonym do wygodnego życia. Żyje, według swoich wyobrażeń, zgodnie ze swym sumieniem i poczuciem moralności. Nie daje się przekonać do nowoczesnych, racjonalistycznych poglądów Bazarowa, jest jednak nimi zainteresowany.
Wuj Arkadiusza widocznie różni się od swego brata i jego syna. Ma zdecydowany i wybuchowy charakter oraz przenikliwy umysł. Kiedyś lew salonowy, po zerwaniu stosunków z ukochaną, wycofuje się z bujnego życia towarzyskiego, przyjeżdżając do brata na wieś. Tutaj prowadzi spokojne życie i przyzwyczajony do wygody, traci wcześniejszą życiową energię, żywiąc się wspomnieniami o przeszłości. Z przyzwyczajenia mówi o obowiązkach arystokracji, jak i o zasadach, którymi powinna się kierować. Wszystko, co go otacza, jest eleganckie i wytworne, ale puste, pozbawione duszy. Uważa się za liberała, co jednak wydaje się być hipokryzją. Już od pierwszego spotkania z Bazarowem, odczuwa w stosunku do niego niechęć, która powoli przeobraża się w nienawiść. Drażnią go w Bazarowie jego prostota obyczajów, szorstkość w obyciu i bezceremonialność. Paweł Pietrowicz czuje także, że Bazarow nie jest skłonny do tego, aby mu się podporządkować i wywołuje w nim to irytację i niezadowolenie. Każdy pretekst staje się dla niego dobry, aby wywołać spór z Bazarowem i pokazać mu swoją wyższość.
Bazarow podczas pobytu w majątku Kirsanowych, najwięcej czasu spędza na wędrówkach po lesie, gdzie poświęca się pracy. W pełni wystarcza mu przebywanie ze samym sobą. Widzi sens w pracy, którą wykonuje. Otaczająca go przyroda jest dla niego obiektem do naukowych badań.
Arkadiusza traktuje jak dziecko, Mikołaja jak dobrodusznego staruszka. Uczucia, jakie wywołuje w nim Paweł Pietrowicz stara się ukryć pod maską obojętności, jednak nie zawsze mu się to udaje. Bazarow generalnie stara się unikać sporów i dyskusji, jednak Paweł Pietrowicz skłania go do obu. Te dwie silne osobowości są właściwymi przedstawicielami ludzi pokolenia lat 40-tych i 60-tych. Paweł Pietrowicz symbolizuje siłę już minionego okresu, Bazarow jest uosobieniem nowego, wyzwalającego porządku.
Bazarow stara narzucić się innym rygor, wskazać, czym powinni się cieszyć i z czego czerpać przyjemność. I to, że występuje wbrew naturze człowieka, któremu potrzebne są estetyczne wrażenia i duchowe przeżycia, kłóci się z czystym empiryzmem.
Ważne w światopoglądzie Bazarowa są jego stosunki z prostym ludem, który z jednej strony uważa za potencjalną siłę rewolucji, z drugiej nie do końca wierzy w to, że w taką działalność mogą się zaangażować. Bazarow w stosunku do chłopstwa zachowuje się naturalnie, nie stara się ich przekupić, nie wywyższa się. Jednak wyraźna jest różnica między językiem, jakim się posługuje i sposobem zachowania a językiem zachowaniem prostych ludzi. Nie wiedząc jak zaklasyfikować Bazarowa, traktują go trochę z lekceważeniem i kpiną. Bazarow natomiast chociaż chciałby się z nimi zbliżyć, nie jest w stanie zrozumieć ich problemów i wejść w ich społeczność.
Przy Bazarowie „ nihiliści” Sustimow i Kukszyna wydają się całkowicie pozbawieni woli, celu i osobowości. Te dwie karykaturalne postaci dążą do tego, aby zyskać miano postępowych. Jednak nie są oni oryginalni, ale żałośni w swych usilnych staraniach. Kukszyna głosi emancypację kobiet, w rzeczywistości nic o niej nie wiedząc, podobnie jak Sitnikow, który uważa się za zwolennika humanitaryzmu. Oboje są postaciami marginalnymi, śmiesznymi w swej skrajności. Bazarow nie zwraca większej uwagi ani na Sitnikowa, który chce błysnąć przed nim odwagą przemyśleń, ani na Kukszynę, która pragnie Bazarowa skłonić do dyskusji.
Od XIV rozdziału obserwujemy przełom, jaki zachodzi w Bazarowie. Jego początkiem jest poznanie Odincowej, młodej wdowy pochodzenia arystokratycznego. Bazarow, który dotychczas traktował kobiety z wyższością i jak istoty niższe od niego, odkrywa, że Odincowa mu imponuje i sprawia, że czuje się niepewnie. Może rozmawiać z nią jak równy z równym. Odincowa, swoim pięknem, w połączeniu z dystansem i opanowaniem oraz bystrością, budzi w nim respekt, a po jakimś czasie rozbudza w Bazarowie namiętność. Przez długi czas, nie chce on sam przed sobą przyznać, jak duży wpływ ma na niego Odincowa. Zaczyna się jego wewnętrzna walka z czymś, co jeszcze niedawno odrzucał i czym gardził. Jako człowiek silnej woli, stara się ukryć swoje uczucia. Rozsądek podpowiada mu, że najlepiej wyjechać i zostawić sprawę nierozstrzygniętą, jednak pragnienie rozkoszy jest silniejsze. Prowadzi to w końcu do wyznania przez Bazarowa miłości Odincowej.
Po jej odrzuceniu, niełatwo mu przyznać, że romantyczna miłość, którą dotychczas uważał za swego rodzaju słabość czy chorobę, dotyka jego. W myśl swych poglądów, oraz obrazu samego siebie jako człowieka silnego i twardego, nie chce przyznać sobie prawa do cierpienia z powodu odrzucenia jego uczuć. Ta sprzeczność powoduje w nim rozstrojenie i prowadzi do przewartościowania jego poglądów. Raz rzuca się w wir pracy, następnie wpada w bezczynność, czy nudę. Nie jest możliwy powrót do jego wcześniejszego, praktycznego podejścia do życia. Wraz z miłosnym zawodem, czymś, co wydawało mu się jego nie dotyczy i co było jedną z części świata, który chciał odrzucić, zanika jego pewność siebie, dotychczasowa buta i życiowa energia. Bazarow zaczyna patrzeć na świat z coraz większym sceptyzmem i pesymizmem.
Śmierć Bazarowa, spowodowana błahym przeoczeniem, utwierdza nas w przekonaniu, że jest on człowiekiem o niezwykle silnej woli i niespożytkowanych siłach. Bazarow po wyjeździe od Kirsanowych, wraca do rodzinnego domu, gdzie pomaga ojcu w praktyce lekarskiej, starając się również unowocześnić stosowane metody. Podczas sekcji zwłok Bazarow tnie się w palec i zaraża. Bazarow patrzy na śmierć jak materialista, nie wspomina ani o Bogu, ani o duszy. Świadomość, że nie zdąży spożytkować będącej w nim energii wspartej wolą życia, wywołuje w nim sprzeciw i irytację. Jest zły, że z tak błahego powodu, przychodzi mu rozstawać się z światem materialnym. Podczas jego śmierci, nie ma jednak chwili, aby użalał się nad sobą. Do końca patrzy na siebie z dystansem i ironią, umiera z pełną świadomością i spokojem. Pozostając do ostatniej chwili sobą, udowadnia swoją siłę. Człowiek, który nie boi się śmierci, nie boi się także niebezpieczeństwa, nie zatrzymuje przed przeszkodami, jakie stają mu na drodze. Sposób, w jaki umiera Bazarow urasta do rangi bohaterskiego wyczynu. Tak umierają tylko osobowości o bardzo silnym charakterze i niezłomnej woli. Na chwilę przed śmiercią wzywając do siebie Odincową, w końcu daje sobie prawo, do okazania skrywanych pod maską nihilizmu uczuć. W tym geście Bazarow staje się bardziej ludzki, niż był w ciągu całego swojego wcześniejszego życia. Poznajemy w końcu jego prawdziwą naturę.