Charakteryst

yka

wychowania

moralnego i

jego

uwarunkowa

nia

.

1. Rozumienie wychowania
moralnego

1.1. Nazwy zamienne wychowania moralnego

Niektórzy, pragnąc uwydatnić osobliwość wąsko
rozumianego wychowania w odróżnieniu od wychowania
szeroko pojętego, wolą mówić zamiast o wychowaniu
moralnym – raczej o wychowaniu do wartości,
kształceniu charakteru, wychowaniu do moralności
lub wychowaniu etycznym. Nazwa wychowania
moralnego pozostaje też w bliskiej łączności zarówno z
nazwą wychowania religijnego, jak i laickiego
(świeckiego) oraz nazwą wychowania prorodzinnego
czy wychowania do życia w rodzinie (wychowania
seksualnego), a także z nazwą wychowania
patriotycznego lub wychowania ideowego, jak i
poniekąd z nazwą wychowania fizycznego
(zdrowotnego).

1.2. Główny cel wychowania moralnego

Celem wychowania moralnego jest rozwój moralny

zarówno w sferze poznawczej, tj. uświadomieniu

sobie tego, co dobre lub złe, jak i sferze

emocjonalnej, tzn. w rozwijaniu wrażliwości moralnej

i w sferze behawioralnej, czyli w konkretnym

postępowaniu moralnym.
W wychowaniu moralnym pozwalamy nie tylko na

rozpoznawanie i analizę zachowań i postaw

moralnych, lecz także na w miarę dobrowolny wybór

norm czy wartości i podejmowanie samodzielnych

decyzji co do rzeczywistego, a nie jedynie

deklaratywnego ich wprowadzania w życie. Miarą

naszego sukcesu będzie przynajmniej częściowa

zgodność zachowań i postaw moralnych dzieci

młodzieży z akceptowaną powszechnie moralnością,

czyli z ogółem uznawanych społecznie sądów i ocen

oraz norm i wartości moralnych.

1.3. Wychowanie moralne w znaczeniu
opisowym i oceniającym

 Wychowanie moralne w znaczeniu opisowym

(neutralnym) zmierza głównie do zapoznania,

zwłaszcza młodzieży, z różnymi sposobami

postępowania moralnego bez sugerowania

jednoznacznej ich oceny, tj. głównie wedle kryteriów

przyjętych przez osoby oceniające. Duża wagę

przywiązuje się do rozwijania świadomości moralnej

wychowanków. Od rodzica, wychowawcy czy

nauczyciela wymaga się nieujawniania własnego

stanowiska lub preferencji zwłaszcza wobec

kontrowersyjnych problemów moralnych. Zadanie ich

polega głównie na zaaranżowania wśród dziewcząt i

chłopców dyskusji na temat tego rodzaju problemów, a

także na tym, aby była to dyskusja możliwie ożywiona i

rzeczowa. Szczególny nacisk kładzie się na logiczną i

wystarczająco pogłębioną argumentację zajmowanego

przez poszczególnych dyskutantów stanowiska.



Wychowanie moralne w znaczeniu

oceniającym (normatywnym) stawia
sobie za cel wpajanie dzieciom i młodzieży
norm, zasad i wartości moralnych, których
aprobata i realizacja ma zapewnić im to,
żeby były moralne. Zakłada się tu, iż np.
nauczyciel wie najlepiej, jakie wskazania
moralne są przydatne i konieczne w życiu
uczniów. Stąd też przekazywane im normy i
wartości moralne uważa się za
bezwzględnie obowiązujące. Tak więc
zadaniem nauczyciela jest nade wszystko
przekonanie uczniów o słuszności tego
rodzaju norm i wartości oraz nakłanianie do
zgodnego z nim postępowania.

1.4. Ogólne uwagi o wychowaniu
moralnym

W wychowaniu moralnym chodzi zarówno

o przyswojenie dzieciom i młodzieży

moralności narzuconej niejako z

zewnątrz, jak również i nade wszystko

moralności z wewnętrznego wyboru.

Moralność z wewnętrznego wyboru

domaga się nie tyle posłuszeństwa wobec

obowiązujących nakazów i zakazów w

danym kręgu kulturowym, ile płynącego z

własnego pragnienia dostosowania się do

nich i uznania je za swoje własne.

2. Potrzeba wychowania
moralnego

2.1. Wychowanie moralne nieodłączną częścią

wychowania w ogóle

Na ogół istnieje

duża zgodność opinii co do tego, iż

moralność o jaką warto zabiegać w wychowaniu, nie

jest kwestią smaku czy upodobania w niej sobie

określonych norm i wartości. Zakłada się, że

moralność jest prawdą o życiu i niejako samym

życiem. Uważa się ja za równie potrzebną

człowiekowi jak chleb czy woda. Przyswajane

dzieciom i młodzieży w procesie wychowania normy i

wartości moralne nie wpływają nigdy oczywiście

bezwiednie na sposób ich zachowania się. Wymaga to

zwykle dłuższego czasu, głębszej refleksji,

odpowiedniego ukierunkowania i własnych

doświadczeń w kontaktach międzyludzkich, zanim

uzna się przyswajane normy i wartości za główne

wytyczne swego postępowania na co dzień.

2.2. Rola wychowania moralnego w
czasach dzisiejszych

W miarę osiągania coraz lepszych wyników w nauce i technice
pojawiają się przeróżne problemy natury moralnej, związane
m.in. z narastającym obecnie bezrobociem i stale zwiększającą
się przepaścią między krajami bogatymi i biednymi, a co za tym
idzie, ludźmi cierpiącymi nędzę i głód. Oceny moralnej
wymagają również problemy, jakie stwarza kara śmierci,
eutanazja czy tzw. inżynieria genetyczna; domagają się jej także
różnego rodzaju zagrożenia spowodowane zanieczyszczeniem
środowiska naturalnego i bezradnością medycyny wobec
niektórych chorób lub odmowa pełnienia służby wojskowej. Ze
szczególną ostrością potrzeba wychowania moralnego jawi się
w warunkach demokracji pluralizmu, w których jednostka
łatwo może poczuć się zagrożona i niepewna, co z kolei bywa
przyczyną nadużywania alkoholu, oddawania się narkotykom,
szukania ukojenia w różnego rodzaju sektach religijnych i
ugrupowaniach spirytystycznych oraz samobójstw. Są to
problemy, obok których nie wolno przechodzić obojętnie w
wychowaniu moralnym.

2.3. Doniosłość wychowania moralnego
w wersji normatywnej i neutralnej

Wychowanie na rzecz moralności trudno sprowadzać

wyłącznie do oddziaływań w znaczeniu normatywnym

lub w znaczeniu neutralnym. Warto, by oba te

podejścia wzajemnie się uzupełniały i ubogacały.

Niezależnie jednak od tego, z jakich źródeł się

wywodzą przyswajane w procesie wychowawczym

normy i wartości moralne, nie można nie doceniać

wychowania moralnego szczególnie w jego wersji

normatywnej. Chodzi zwłaszcza o to, aby nie zagubić

w wychowaniu moralnym nadrzędnych norm oraz

wartości uniwersalnych i ponadczasowych, jak dobro,

prawda i piękno łącznie z nakazami i zakazami

Dekalogu. Dopomóc w tym może także wychowanie

moralne w znaczeniu neutralnym.

3. Tradycyjne metody
wychowania moralnego

3.1. Dawanie przykładu
postępowania moralnego

 Uczenie się przez naśladownictwo – akcent

kładzie się na dosłowne niemal
naśladowanie modela;

 Uczenie się przez modelowanie –

koncentrowanie się na upodabnianiu się w
stopniu wyraźnie odbiegającym od
zachowań modela, lecz mieszczącym się w
tej samej klasie lub kategorii imitowanego
postępowania

Model tym większy wywiera wpływ na
obserwatora:



w im wyższym stopniu obserwator postrzega jego

kompetencje i prestiż, jakim cieszy się w swym

otoczeniu;



im szerszy jest zakres władzy modela i większe ma

możliwości zapewnienia obserwatorowi oparcia w

sensie duchowym i materialnym;



w im większym stopniu ocenia go obserwator jako

podobny do siebie, np. pod względem określonych

umiejętności, zainteresowań i uzdolnień;



im bardziej opiekuńczy i przyjacielski jest stosunek

modela do obserwatora;



im więcej entuzjazmu przejawia model dla swych

zachowań i postaw.

Wzory osobowe można czerpać z różnych
źródeł, np.



z dzieł literackich, w tym zwłaszcza autobiografii
i biografii ludzi wielkiego umysłu i serca;



z filmów dokumentalnych i obyczajowych;



ze sztuk teatralnych;



z programów telewizyjnych i radiowych.
Wzór osobowy poddawany pod rozwagę
chłopcom i dziewczętom powinien odnosić się do
osoby, która może stanowić przedmiot
identyfikowania się z nią i być uznawana za
godną naśladowania.

3.2. Wdrażanie do zachowań moralnych

Wdrażanie dzieci i młodzieży do zachowań moralnych,
zwana również metodą zadaniową, polega na zalecaniu i
umożliwianiu wychowankom wyświadczaniu innym
przyjacielskiej i dobroczynnej przysługi zgodnie z
podjętą przez nich wcześniej decyzją. Niekiedy powierza
się im konkretne zadania do wykonania bez czekania na
ich decyzję w tej sprawie. Zadanie te związane są z
niesieniem innym indywidualnej pomocy (np. pomoc
nad młodszym rodzeństwem, wspomaganie innych w
chorobie) lub z wyświadczaniem usług w szerszym
wymiarze społecznym (np. zbiórki pieniężne na rzecz
nieuleczalnie chorych, bezrobotnych, cierpiących głód i
niedostatek).

Wykonywanie tego typu zadań uczy:

poczucia odpowiedzialności

moralnej za działanie na rzecz dobra
wspólnego;

szczególnej usłużności wobec ludzi

pokrzywdzonych i sponiewieranych
przez los.

3.3. Dostarczanie wiedzy moralnej

W wychowaniu moralnym ma do spełnienia
doniosłą rolę także zapoznawanie dzieci i
młodzieży z określoną wiedzą z zakresu
moralności. Odbywa się to najczęściej w
dwojaki sposób:

poprzez bezpośrednie oddziaływanie na

świadomość moralną wychowanków;

na drodze rozmów i dyskusji z nimi.

Bezpośrednie oddziaływanie polega głównie na

zapoznawaniu wychowanków z normami i wartościami

moralnymi oraz różnymi innymi problemami natury

moralnej. Odbywa się to przeważnie w formie

pogadanki lub wykładu, czyli w odwołaniu

bezpośredniego przekazu słownego. Przekaz ten

powinien być wspierany wiarygodnością zachowań i

postaw moralnych osób, które go artykułują.
W wyniku rozmów i dyskusji wychowankowie

wspólnie poszukują w miarę racjonalnych uzasadnień

sugerowanych im norm i wartości moralnych przez

rodziców, wychowawców czy nauczycieli. Zawsze też

mogą liczyć na wydatną ich pomoc w rozwiązywaniu

omawianych i dyskutowanych problemów. W

prowadzonych rozmowach i dyskusjach osoba dorosła,

pomimo iż sama je aranżuje i nimi kieruje, stara się

być równoprawnym ich uczestnikiem. Nade wszystko

zaś uważnie i cierpliwie wysłuchuje swych rozmówców

czy dyskutantów.

Osoba dorosła kierująca rozmowy i
dyskusje stara się w szczególny sposób:



przestrzegać zasady partnerstwa;



koncentrować się na partnerze rozmowy lub dyskusji;



wewnętrznie akceptować rozmówcę (dyskutanta) i
wyrażać poszanowanie dla jego integralności jako
jednostki autonomicznej;



zagwarantować rozmówcy pierwszeństwo wypowiadania
się i szukać w usłyszanych wypowiedziach podstawowego
punktu oparcia dla ujawnienia swego stanowiska;



umożliwiać mu samodzielne i samorzutne oraz niczym nie
skrępowane wypowiadanie się;



uważać wypowiedzi rozmówcy za podstawowy element
oddziaływania terapeutycznego;



mieć świadomość, że odpowiada na główną potrzebę
człowieka, polegającą na zwierzaniu się innym ze spraw
osobistych.

Każdy z rodziców, wychowawców i nauczycieli,
pragnąc uważnie i cierpliwie wysłuchać swych
(dyskutantów) na tematy moralne, stara się,
aby nie być jedynie:



słuchaczem z pozoru;



słuchaczem powierzchownym;



słuchaczem biernym;



słuchaczem, który jest de facto

całkowitym jego zaprzeczeniem.

3.4. Kierowanie procesem
samowychowania

Inna jeszcze metoda wychowania moralnego

polega na inspirowaniu i zachęcaniu dzieci

i młodzieży do samowychowywania pod

względem moralnym, czyli do kierowania przez

nich własnym rozwojem moralnym. Stosowanie

jej wynika w niemałej mierze ze złożonego

charakteru wychowania w ogóle, a wychowania

moralnego w szczególności. To w nim właśnie

wyjątkowo silnie nachodzą na siebie wpływy

hetero- i autodestrukcji, tj. splatają się tu ze

sobą zewnętrzne uwarunkowania rozwoju

moralnego jednostki z jej uporczywą i

nieustanną niemal pracą nad sobą.

Istotnymi przejawami wychowania moralnego, z
pomocą metody kierowania własnym procesem
samowychowania mogą być także:



podsuwanie im odpowiednich wzorów osobowych do
naśladowania, a w szczególności znajdywania w nich
wewnętrznego impulsu do własnych zachowań i postaw
moralnych;



kształtowanie w nich poczucia odpowiedzialności moralnej za
swe postępowanie na co dzień, zwłaszcza zaś wobec osób
pokrzywdzonych i sponiewieranych, znajdujących się w sytuacji
bez wyjścia;



udostępnianie dzieciom i młodzieży literatury pięknej i innych
dzieł sztuki, budzących głębszą refleksję nad własnym życiem
moralnym i konsekwencjami, jakie może ono pociągać za sobą
dla innych ludzi;



zapoznanie wychowanków z różnymi technikami
samodoskonalenia się, jak np. technika autosugestii,
wizualizacji, asertywności lub podejścia aforystycznego.

3.5. Inne tradycyjne metody wychowania
moralnego

 Metoda wzmacniania pozytywnego – polega na wyrażaniu

pod adresem dzieci i młodzieży pochwał lub dawania im
innych dowodów uznania w odpowiedzi na ich konkretne
zachowania i postawy moralne. Wymaga ona od rodzica ,
wychowawcy lub nauczyciela wzmacniania tylko tych
zachowań i postaw przejawianych dotychczas sporadycznie
oraz natychmiast po ich ujawnieniu lub w trakcie zaistnienia.
Z chwilą natomiast coraz częstszego ich występowania zaleca
się stopniowo ograniczać ich wzmacnianie, a w przypadku
wzmacniania przez nagradzanie materialne należy łączyć je z
wyrażaniem pochwał i stopniowo całkowicie zrezygnować z
nagradzania materialnego.

Na ogół znane są trzy różne sposoby wzmacniania
pozytywnego, mianowicie za pomocą bezpośredniej
gratyfikacji, zawierania kontraktu i sukcesywnej
gratyfikacji. Wszystkie one stanowią w wychowaniu
moralnym zaledwie pewien etap wstępny.



Metoda organizowania środowiska

wychowawczego np. w szkole wymaga od
nauczycieli, aby wszystkie zajęcia, a więc nie
tylko lekcje, odbywały się we właściwym czasie
oraz były zawsze należycie przygotowane,
zorganizowane i przeprowadzone. Tylko w
takiej szkole można kształtować w uczniach
takie cechy charakteru, jak poszanowanie
pracy, obowiązkowość, sumienność,
punktualność, dokładność, zdyscyplinowanie,
wytrwałość w pracy i nauce.

 Najmniej skuteczną z tradycyjnych metod

wychowania moralnego wydaje się wymieniana
przez wielu pedagogów metoda przymusu,
nazywana także metodą karania lub wzmacniania
negatywnego. Polega ona m.in. Na szybkim
reagowaniu na niestosowne postępowanie
wychowanków, słownym ich napomnieniu,
potrąceniu danej im do dyspozycji określonej
liczby punktów, a nawet niekiedy na chwilowej
izolacji. Na ogół jednak skuteczność tej metody w
wychowaniu moralnym jest raczej wątpliwa.

4. Nowsze metody wychowania
moralnego

 Metoda rozwijania samorządności

Metodę tę – na podstawie jej opisu dokonanego przez

J. Piageta (1967, 1977) – można by nazwać metodą

społecznej interakcji i wzajemności, a zgodnie z

nazewnictwem A. Kamińskiego (1985), metoda

samorządową. Metoda ta polega na umożliwianiu

dzieciom i młodzieży współdecydowania w różnych

sprawach, a nade wszystko pozostawania przez nich

w bliskich kontaktach interpersonalnych ze sobą i

dorosłymi. Duże znaczenie przywiązuje się do

wyzwalania w wychowankach własnej aktywności i

samodzielności, podporządkowanej jednak nie

wolności absolutnej, lecz wolności kierowanej. Przy

tym nie należy świadomie i celowo wyręczać ich w

sprawach, z którymi są w stanie sami sobie poradzić.

Na przykład rozwijana samodzielność w szkole,
sprzyjająca wychowaniu moralnemu, może przejawiać
się:



w organizowaniu przez uczniów czasu wolnego np.
form wypoczynku, rozrywki czy amatorskich zajęć
kształcących;



w samopomocy koleżeńskiej bądź to w postaci pomocy
materialnej, bądź moralnego „podania pomocnej
dłoni” tym kolegom (koleżankom), którzy znaleźli się w
trudnej sytuacji życiowej lub szkolnej;



we współodpowiedzialności uczniów za określone
działy ładu i porządku szkolnego, co praktycznie
realizowane bywa w formie dyżurów lub spontanicznie
podejmowanych zadań porządkowo – usługowych;



w regulowaniu przez uczniów zatargów koleżeńskich i
naruszanie ogólnie obowiązujących norm czy zasad
współżycia społecznego.

 Metoda „klaryfikowania wartości”

Metoda ta polega głównie na uświadamianiu sobie
przez dziewczęta i chłopców własnych uczuć
związanych z głoszonymi wartościami; nie
przywiązuje się wagi do ocen podzielanych przez
dzieci i młodzież wartości ani też logicznej wokół
nich argumentacji. Szczególnym przedmiotem
zainteresowań czyni się przeżywane przez
wychowanków uczucia. Stąd też faktycznie za
wartość uważa się przede wszystkim to, co się lubi,
co jest uczuciowo bliskie człowiekowi, a nie to, jak
powinien on postępować.

Metoda „klaryfikowania wartości” obejmuje
różne strategie, tj. w miarę atrakcyjne ćwiczenia
praktyczne. Każda ze strategii obejmuje
określoną nazwę, jak:



„Arkusz wartości” (Value Sheet);



„Wyjaśniające odpowiedzi” (Clarifing Responses);



„Głosowanie na wartości” (Value Voting) itp.

Metoda ta nie ma głębszego uzasadnienia w

przypadku poddawania głosowaniu określonych

norm i wartości moralnych. Ujemne konsekwencje

pociąga za sobą również strategia, polegająca na

omawianiu i przedyskutowaniu z dziećmi i

młodzieżą ich spraw osobistych czy wręcz

intymnych. Ponadto wyraźnie zabrania się

wszelkiego moralizowania, krytykowania, głoszenia

pewnych wartości lub oceniania.

 Metoda „rozumowania
moralnego”

Jej twórcą i gorliwym propagatorem jest znany

w świecie psycholog Lawrence Kohlberg. Jest

to metoda prowadzenia dyskusji lub dialogu

na temat różnych dylematów moralnych.

Umożliwia przede wszystkim głębszy namysł

nad normami i wartościami moralnymi, łącznie

z uzasadnianiem ich za pomocą argumentacji

logicznej. Pragnie się w ten sposób wykluczyć

narzucanie chłopcom i dziewczętom tego

rodzaju norm i wartości przez osoby dorosłe i

jakiekolwiek moralizowanie z ich strony.

Metoda „rozumowania moralnego”
zazwyczaj przewiduje kolejno:

1) Prezentację dylematu moralnego;
2) Poszukiwanie jego rozwiązań;
3) Ustalenie konsekwencji znalezionych

rozwiązań dla osób, których dany
dylemat dotyczy;

4) Określenie wartości ukrytych w

rozważanym dylemacie;

5) Wyeksponowanie wartości świadczących

o wyższym poziomie rozwoju moralnego.

Wady metody „rozumowania
moralnego”:

Dylematy uwzględnione w wychowaniu

moralnym w ujęciu L. Kohlberga dotyczą
przeważnie niezwykłych sytuacji życiowych,
z jakimi dziewczęta i chłopcy prawie nigdy
nie spotykają się w swym życiu;

Koncentrując cię na tego typu dylematach,

mogą oni z czasem nabrać przekonania, iż
nawet te najprostsze problemy, związane z
moralnością, wymagają specjalnych
rozstrzygnięć.

5. Psychospołeczne
uwarunkowania wychowania
moralnego

5.1. Podmiotowe traktowanie dzieci i

młodzieży

Jest ono na ogół tym samym, co humanistyczne do nich

podejście, czyli zapewnienie im prawa do postępowania w miarę

samodzielnego i niezależnego oraz równoprawnego poniekąd

udziału w kontaktach interpersonalnych z dorosłymi i poczucia

odpowiedzialności. Nade wszystko zaś podmiotowe traktowanie

wychowanków jest tożsame z poszanowaniem ich godności

osobistej, czyli umacnianiem w nich poczucia własnej wartości.

Ewidentnym przejawem podmiotowego traktowania

dziewcząt i chłopców

są:

 ich akceptacja;

 rozumienie empatyczne;

 autentyzm w zachowaniu dorosłych;

 rozumienie ich w sensie personalistycznym.

Rozumienie dzieci i młodzieży w sensie
personalistycznym – oprócz tego, ze jest
istotnym przejawem podmiotowego ich
traktowania – skłania zarazem dorosłych w
coraz większym stopniu do:



dostrzegania w każdym wychowanku (uczniu)

pełnego człowieka, a nie jego przysłowiowej

miniatury;



świadomego unikania uprzedmiotawiania go, czyli

redukowania do przedmiotu własnych oddziaływań;



umożliwiania mu wyrażania własnych myśli i uczuć,

ponoszenia odpowiedzialności i dokonywania

wyborów zgodnie z dobrem wspólnym;



uświadomienia wychowanka (ucznia), że jako osoba

ma również do spełnienia różnego rodzaju

zobowiązania i powinności wobec siebie i innych;



doceniania rozwoju moralnego i duchowego dzieci i

młodzieży.

5.2. Stwarzanie atmosfery bez lęku

Powodzenie wychowania moralnego w niemałym stopniu

zależy od atmosfery, jaka panuje w rodzinie, szkole lub

innej instytucji opieki i wychowania. Atmosfera

pozbawiona lęku jest w dużej mierze bezpośrednim

skutkiem podmiotowego traktowania wychowanków, a

także demokratycznego stylu wychowawczego. Styl taki

– oprócz okazywania im życzliwości i wyrozumiałości –

polega na zachęcaniu ich do wzmożonej aktywności i

samodzielności, jak również do podejmowania przez

nich różnych inicjatyw czy pomysłów łącznie z

prośbą o radę we własnej sprawie. Dorosły spełnia

rolę facylitatora (animatora, doradcy) i odpowiada na

pilne ich potrzeby psychospołeczne. Szczególnie

wzbrania się przed wyzwalaniem u wychowanków

motywów lęku. Stwarzaniu atmosfery bez lęku nie

sprzyja na pewno ani przerost swobody, ani całkowite

wyeliminowanie przymusu. Atmosfera taka jest nade

wszystko rezultatem odpowiednio ukierunkowanej

swobody i zredukowania przymusu do niezbędnego

minimum.

5.3. Porozumiewanie się z dziećmi i
młodzieżą

Umiejętne porozumiewanie się dorosłych z dziećmi i

młodzieżą wymaga prowadzenia z nimi rozmów

przez rodziców, nauczycieli i wychowawców w

podobny sposób do tego, jak czynią to

psychologowie, psychoterapeuci, pedagodzy szkolni.

Przeprowadzana w ten sposób rozmowa polega

przede wszystkim na uważnym i cierpliwym, a

zarazem na aktywnym słuchaniu swych rozmówców.

Należy przy tym nie ukrywać przed wychowankami

własnego stanowiska w omawianych z nimi

sprawach i podejmować próby prostowania błędnych

ich przekonań moralnych. Zawsze jednak zaleca się

postępować w sposób subtelny, delikatny i taktowny.

Blokady komunikacji interpersonalnej:



rozkazywanie, komenderowanie, nakazywanie;



ostrzeganie i grożenie;



moralizowanie, pouczanie, instruowanie;



nagminne doradzanie i sugerowanie rozwiązań bez

zapoznania się ze stanowiskiem swego rozmówcy;



osadzanie, krytykowanie, obwinianie, ośmieszanie itp.
Ponadto skuteczne porozumiewanie się z dziećmi i

młodzieżą zależy w niemałej mierze również od

okazywania im zaufania, zachowania dyskrecji,

dawania im do zrozumienia, że są one w stanie

nierzadko same rozwiązać swoje problemy,

nieszczędzenia im czasu i doceniania znaczenia

wygłaszanych przez nich kwestii.

5.4. Samodoskonalenie rodziców,
wychowawców i nauczycieli

W wychowaniu moralnym niezwykle cenna jest praca nad sobą

osób za nie odpowiedzialnych. Samodoskonalenie polega na

kierowaniu własnym rozwojem, samorealizacji czy

aktualizowaniu swych możliwości, jak i samowychowaniu

lub pracą nad sobą. Każde z tych pojęć odnosi się do

wewnętrznego rozwoju tego, co tkwi potencjalnie w człowieku.

Zatem cechą samodoskonalenia jest ograniczenie, które sprzyja

zróżnicowanemu rozwojowi każdego z nas. Dzięki

samodoskonaleniu rodzice, wychowawcy i nauczyciele mogą

także uczyć się niezbędnych postaw akceptacji, rozumienia

empatycznego i autentyzmu; uważnego i aktywnego słuchania

swych rozmówców; szczerego współprzeżywania z nimi ich

radości i smutku; uznawania ich prawa do popełniania błędów;

bezwzględnego unikania rewanżu za sprawiana przez nich

przykrość itp. Pomocą w samodoskonaleniu mogą okazać się

różne techniki relaksacyjne stosowane z zamiarem

wewnętrznego wyciszenia się, a także techniki autosugestii w

formie afirmacji oraz gromadzenie informacji zdrowotnych

czerpanych od dzieci i młodzieży na temat związany z

podejmowaną wobec nich działalnością edukacyjną.

Korzyści, jakie dzięki samodoskonaleniu
mogą być ich udziałem:



możliwość przekształcenia myślenia negatywnego w
pozytywne, a co za tym idzie pesymistycznego nastawienia
wobec świata i ludzi na bardziej optymistyczne;



większa łatwość nawiązywania bliskich kontaktów z
dziećmi i młodzieżą, a tym samym zasługa coraz częstszej
akceptacji i zrozumienia z ich strony, a nierzadko także na
uczucia serdeczności i przyjaźni;



możliwość przeciwstawienia się pewnym własnym
deformacjom psychicznym, jak np. nerwowość, brak
opanowania, małostkowość, zgorzknienie, niepewność itp.;



ustrzeżenie się przed zrutynizowanym postępowaniem
pedagogicznym, groźnym i niebezpiecznym w każdej
niemal pracy wychowawczej, w tym także w wychowaniu
moralnym.

6. Granice wychowania
moralnego

6.1. Niedomagania metod wychowania
moralnego

 Stosowanie ich w sposób nader formalny,

sztywny, schematyczny, pozbawiony
autentyczności i naturalności w ich
przeprowadzaniu;

 Podejmowanie zadań dobroczynnych bez

jednoczesnej świadomości głębszego sensu
związanych z nimi zachowań i postaw
moralnych;

 Natarczywe omawianie problematyki moralnej.

6.2. Trudności w zaprogramowaniu
wychowania moralnego

Wszelkie wychowanie, a wychowanie moralne w

szczególności, nie daje się z góry zaprogramować.

Dlatego każda metoda wychowania ma ograniczony

zasięg wywierania wpływów na dzieci i młodzież i jest

zawsze tylko pewnym narzędziem w ręku rodziców,

wychowawców i nauczycieli. To od nich przede

wszystkim zależy skuteczność posługiwania się różnymi

sposobami wychowania moralnego. Dlatego tak ważne

jest kształcenie i doskonalenie pedagogiczne zwłaszcza

nauczycieli i wychowawców, nastawione zarówno na

dostarczanie im rzetelnej wiedzy z zakresu moralności,

jak również rozwijanie u nich odpowiednich

umiejętności pedagogicznych i psychospołecznych, a

także uwrażliwianie ich na rozwiązywanie własnych

problemów moralnych oraz zintensyfikowanie

wychowania moralnego wobec powierzonych im dzieci

i młodzieży.

6.3. Nieodosobnione wpływy wychowania
moralnego

Niedomaganiem wychowania moralnego jest to, iż nie stanowi ono
nigdy uniwersalnego oddziaływania wychowawczego. Wymaga ono
wsparcia nie tylko przez różnego rodzaju uwarunkowania
psychospołeczne, ale także przez wpływy szeroko rozumianej
kultury i religii, a w niemałej mierze także prawa, filozofii,
polityki, ekonomii. Wychowanie moralne nie ponosi więc
wyłącznej odpowiedzialności za zachowania i postawy moralne
dzieci i młodzieży.
Szkodliwy wpływ na ogólną kondycję moralną dziewcząt i
chłopców mają niewątpliwie przejawy alkoholizmu,
narkomanii, korupcji, arogancji i zboczeń seksualnych, z
którymi spotykają się „naocznie” lub za pośrednictwem środków
masowego przekazu. Kondycji tej nie sprzyja również pokaźna
liczba bezrobotnych i bezdomnych, nie zawsze sprawiedliwe
wynagrodzenie za pracę oraz trwanie względnie dużej części
społeczeństwa na granicy ubóstwa. Oczywiście w wychowaniu
moralnym należy starać się przeciwstawiać się wspomnianym
zagrożeniom moralnym, społecznym i ekonomicznym.

Aforyzmy dotyczące stosunku
wychowawcy do wychowanka:

 Dzieci, które obdarza się szacunkiem, uczą się szacunku.
 Dzieci, którym się służy, uczą się służyć słabszym.
 Dzieci, które się kocha takimi, jakie są, uczą się tolerancji.
 Dzieciom, którym dodaje się otuchy, uczą się ufać sobie.
 Dzieci, którym się okazuje wyrozumiałość, uczą się cierpliwości.
 Dzieci, które się aprobuje, uczą się poszanowania wartości.
 Dzieci, które spotykają się z uczciwością, uczą się

sprawiedliwości.

 Dzieci, które doznają serdeczności, uczą się przyjaźni.
 Dzieci, które żyją w poczuciu bezpieczeństwa, uczą się ufności

wobec innych.

 Dzieci, które się obejmuje, uczą się doznawać miłości i kochać.
 Dzieci, które są kochane, uczą się żyć.