Finanse
samorządów
terytorialnych

Podstawy finansów

2

Samorząd terytorialny

Samorząd terytorialny w modelu

trójszczeblowym

jest

obligatoryjnym

związkiem mieszkańców gmin, powiatów i

województw samorządowych utworzonym

dla realizowania zadań o charakterze

lokalnym przez gminy i powiaty oraz o

charakterze regionalnym przez województwa

samorządowe, w celu zapewnienia rozwoju

danego terenu i zaspokojenia potrzeb

zbiorowych z zakresu użyteczności publicznej

ludności owego terenu.

Podstawy finansów

3

Samorząd terytorialny

W modelu trójszczeblowym samorządu

terytorialnego gmina jest szczeblem

podstawowym, powiat – szczeblem

pośrednim (powiat ziemski – PZ i powiat

grodzki – PG), a województwo – szczeblem

najwyższym.

Podział taki został dokonany z uwagi na

zakres zadań jednostek samorządu

terytorialnego, a nie ze względu na zakres

podległości.

Podstawy finansów

4

Województwo

Liczba

powiatów

Liczb

a

gmin

Ludnoś

ć w tys.

Powierzchn

ia

PZ

PG

dolnośląskie

(Wrocław)

26

4

169

2 985

19 948

kujawsko-
pomorskie

(Bydgoszcz)

19

4

144

2 098

17 970

lubelskie

(Lublin)

20

4

213

2 241

25 155

lubuskie

(Gorzów Wlk.)

11

2

83

1 020

13 984

łódzkie

(Łódź)

20

3

177

2 673

18 219

małopolskie

(Kraków)

19

3

182

3 207

15 144

mazowieckie

(Warszawa)

38

4

325

5 065

35 597

opolskie

(Opole)

11

1

71

1 091

9 412

podkarpackie

(Rzeszów)

20

4

160

2 117

17 926

podlaskie

(Białystok)

14

3

118

1 224

20 180

Podstawy finansów

5

Województwo

Liczba

powiatów

Liczb

a

gmin

Ludnoś

ć w tys.

Powierzchn

ia

PZ

PG

pomorskie

(Gdańsk)

15

4

123

2 179

18 298

śląskie

(Katowice)

17

19

166

4 894

12 294

świętokrzyskie

(Kielce)

13

1

102

1 328

11 672

warmińsko-

mazurskie

(Olsztyn)

17

2

116

1 460

24 202

wielkopolskie

(Poznań)

31

4

226

3 346

29 826

zachodnio -
pomorskie

(Szczecin)

17

3

114

1 730

22 901

Podstawy finansów

6

Samorząd terytorialny

Gmina, powiat, województwo jako jednostki samorządu

terytorialnego, stanowią szczególnego rodzaju

system społeczno – gospodarczy (tzw. terytorialną

korporację samorządową, tj. korporację prawa

publicznego), na który składają się następujące

elementy:
obszar, który zajmuje gmina, powiat, województwo,
mieszkańcy tworzący wspólnotę samorządową,
władza, tj. wybieralne demokratycznie organy

gminy, powiatu i województwa,
jednostki organizacyjne gminy, powiatu,

województwa, tj. jednostki budżetowe gospodarstwa

pomocnicze, środki specjalne, zakłady budżetowe,

fundusze celowe.

Podstawy finansów

7

Funkcje samorządu
terytorialnego

upodmiotowienie społeczności lokalnej i
regionalnej,
organizowanie rozwoju społecznego,
formułowanie i realizowanie polityki
gospodarczej na terenie danej gminy,
powiatu, województwa samorządowego,
uczestnictwo w przedsięwzięciach
gospodarczych.

Podstawy finansów

8

Sfery autonomii j.s.t.

1/2

własny majątek i prawa majątkowe,

stanowienie prawa,

osobowość prawna,

ochrona sądowa samodzielności,

prawo do podejmowania działań własnych,

przyznane źródła dochodów,

Podstawy finansów

9

Sfery autonomii j.s.t.

2/2

formalne

i

merytoryczne

oddzielenie

budżetów gmin, budżetów powiatów i
budżetów województw od budżetu państwa,

prawo do zarządzania własnymi sprawami,

ograniczony zakres nadzoru nad ich
działalnością,

utworzenie administracji samorządowej.

Podstawy finansów

10

Finanse j.s.t.

Finanse samorządu terytorialnego

to publiczne zasoby pieniężne gmin,

powiatów, województw

samorządowych, operacje tymi

zasobami i normy prawne je

regulujące.

Podstawy finansów

11

Gospodarka finansowa
j.s.t.

Gospodarka finansowa

jednostek samorządu

terytorialnego to wszystkie

czynności gromadzenia i

wydatkowania części publicznych

zasobów pieniężnych przez

jednostki samorządu terytorialnego

na realizację ich zadań i funkcji.

Podstawy finansów

12

System finansowy j.s.t.

System finansowy jednostek

samorządu terytorialnego to ogół

norm prawnych i procedur

określających formy organizacyjne

oraz zasady gromadzenia i

wydatkowania środków pieniężnych

przez jednostki samorządu

terytorialnego w celu realizacji ich

zadań i funkcji.

Podstawy finansów

13

Budżet samorządu
terytorialnego

Budżet gminy, budżet powiatu, budżet
województwa

jest

podstawą

prowadzenia samodzielnej gospodarki
finansowej

gminy,

powiatu,

województwa.
Uchwalany jest odpowiednio przez radę
gminy, powiatu i sejmik województwa,
jako część uchwały budżetowej na rok
budżetowy (rok kalendarzowy).

Podstawy finansów

14

Budżet samorządu
terytorialnego

Budżet jednostki samorządu terytorialnego

jest rocznym planem:
dochodów i wydatków oraz przychodów i
rozchodów tej jednostki,
przychodów i wydatków zakładów
budżetowych, gospodarstw pomocniczych
jednostek budżetowych, środków
specjalnych oraz funduszy celowych
jednostki samorządu terytorialnego.

Podstawy finansów

15

Dochody własne j.s.t.

Dochody podatkowe

Dochody niepodatkowe

Podstawy finansów

16

Dochody podatkowe

podatki lokalne stanowiące dochód gminy,

których elementy konstrukcyjne mogą być

kształtowane przez władze gminy, tj. podatek

od nieruchomości, podatek od środków

transportowych i podatek od posiadania psów,
podatki w całości pobierane przez gminę, ale

rada gminy nie kształtuje ich stawek oraz nie

ma prawa wprowadzania generalnych zwolnień,

czy przyznawania ulg: podatek rolny, podatek

leśny, podatek od spadków i darowizn, podatki

dochodowe opłacane na zasadzie uproszczonej,

tj. w formie karty podatkowej,

Podstawy finansów

17

Dochody podatkowe

dochody z samoopodatkowania się
mieszkańców gminy w drodze
referendum,
dochody z udziałów w podatkach
stanowiących dochód budżetu państwa,
tj. w podatku dochodowym od osób
fizycznych i w podatku dochodowym od
osób prawnych.

Podstawy finansów

18

Dochody niepodatkowe

opłata skarbowa, opłata eksploatacyjna,
opłaty lokalne: opłata targowa, opłata
miejscowa, opłata administracyjna,
opłaty z tytułu oddania gruntu w
użytkowanie wieczyste na rzecz osób
fizycznych lub osób prawnych, albo w
zarząd na rzecz jednostek
organizacyjnych nie mających
osobowości prawnej,

Podstawy finansów

19

Dochody niepodatkowe

opłaty adiacenckie pobierane od
właścicieli gruntów zobowiązanych
do wnoszenia udziału w kosztach
budowy urządzeń komunalnych,
energetycznych i gazowych
odpowiednio do wzrostu wartości
nieruchomości w wyniku
wybudowania na nich tych urządzeń;

Podstawy finansów

20

Dochody niepodatkowe

opłaty za niezabudowanie lub niezagospodarowanie

gruntów w określonym czasie,
opłaty za korzystanie z obiektów i urządzeń

użyteczności publicznej z zakresu: ochrony środowiska,

dróg, mostów, placów i organizacji ruchu, wodociągów i

zaopatrzenia w wodę, kanalizacji i oczyszczania

ścieków, utrzymania czystości oraz urządzeń

sanitarnych i utylizacji odpadów, zaopatrzenia w

energię elektryczną i cieplną, lokalnego transportu

zbiorowego, ochrony zdrowia, pomocy społecznej,

komunalnego budownictwa mieszkaniowego, oświaty,

kultury, kultury fizycznej, zieleni komunalnej, porządku

publicznego i ochrony przeciwpożarowej,

Podstawy finansów

21

Dochody niepodatkowe

wpływy z najmu i dzierżawy lokalu, budynku,

gruntu lub innych rzeczy bądź praw będących

własnością gminy, powiatu, województwa,
wpływy ze sprzedaży nieruchomości

stanowiących własność gminy, powiatu,

województwa,
dywidendy od przedsiębiorstw komunalnych i

wpłaty z zysku,
dochody związane z przepisami o

prywatyzacji przedsiębiorstw komunalnych,

Podstawy finansów

22

Dochody niepodatkowe

dochody z dywidend z tytułu
posiadanych akcji w S.A. oraz zyski z
tytułu posiadanych udziałów w sp. z
o.o., a także część nadwyżek
finansowych wpłacanych przez zakłady
budżetowe,
dochody z tytułu sprzedaży akcji i
udziałów w spółkach prawa handlowego,

Podstawy finansów

23

Dochody niepodatkowe

zapisy, darowizny, spadki,
kary i grzywny,
odsetki od środków na rachunkach
bankowych,
odsetki od pożyczek udzielonych
przez gminy, powiaty,
województwa.

Podstawy finansów

24

Wydatki budżetów j.s.t.

są

przeznaczone

na

realizację

zadań

określonych w ustawach, tj. na:

• zadania własne jednostek samorządu terytorialnego,
• zadania z zakresu administracji rządowej i inne zadania

zlecone

jednostkom

samorządu

terytorialnego

ustawami,

• zadania

przejęte

przez

jednostki

samorządu

terytorialnego do realizacji w drodze umowy lub

porozumienia,

• zadania realizowane wspólnie z innymi jednostkami

samorządu terytorialnego,

• pomoc rzeczową lub finansową dla innych jednostek

samorządu terytorialnego, określoną przez organ

stanowiący jednostki samorządu terytorialnego.

Podstawy finansów

25

Zadania samorządu
gminy

1/5

Zaspokajania zbiorowych potrzeb

wspólnoty należy do zadań własnych
gminy. W szczególności zadania własne
obejmują sprawy:

1.

Ładu przestrzennego, gospodarki
nieruchomościami, ochrony środowiska
i przyrody oraz gospodarki wodnej,

2.

Gminnych dróg, ulic, mostów, placów
oraz organizacji ruchu drogowego.

Podstawy finansów

26

Zadania samorządu
gminy

2/5

3. Wodociągów i zaopatrzenia w wodę,

kanalizacji, usuwania i oczyszczania
ścieków komunalnych, utrzymania
czystości i porządku oraz urządzeń
sanitarnych, wysypisk unieszkodliwiania
odpadów komunalnych, zaopatrzenia w
energię elektryczną i cieplną oraz gaz;

4. Lokalnego transportu zbiorowego;
5. Ochrony zdrowia.

Podstawy finansów

27

Zadania samorządu
gminy

3/5

6.

Pomocy społecznej, w tym ośrodków i

zakładów opiekuńczych,

7.

Gminnego budownictwa mieszkalnego,

8.

Edukacji publicznej,

9.

Kultury,w tym bibliotek gminnych i innych

placówek upowszechniania kultury,

10.

Kultury fizycznej i turystyki, w tym

terenów rekreacyjnych o urządzeń

sportowych,

11.

Targowisk i hal targowych,

Podstawy finansów

28

Zadania samorządu
gminy

4/5

12. Zieleni gminnej i zadrzewień,
13. Cmentarzy gminnych,
14. Porządku publicznego i bezpieczeństwa

obywateli oraz ochrony

przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej,

15. Utrzymania gminnych obiektów i

urządzeń użyteczności publicznej oraz

obiektów administracyjnych,

16. Polityki prorodzinnej,

Podstawy finansów

29

Zadania samorządu
gminy

5/5

17. Wspierania i upowszechniania idei

samorządowej,

18. Promocji gminy,
19. Współpracy z organizacjami

pozarządowymi,

20. Współpracy ze społecznościami

lokalnymi i regionalnymi innych
państw.

Podstawy finansów

30

Zadania samorządu
powiatowego

1/4

1. Edukacja publiczna,
2. Promocja ochrony zdrowia,
3. Pomoc społeczna,
4. Polityka prorodzinna,
5. Wspieranie osób niepełnosprawnych,
6. Transport zbiorowy i drogi publiczne,
7. Kultura i ochrona dóbr kultury,
8. Kultura fizyczna i turystyka,

Podstawy finansów

31

Zadania samorządu
powiatowego

2/4

9. Geodezja, kartografia i kataster,
10. Gospodarka nieruchomościami,
11. Administracja architektoniczno–budowlana,
12. Gospodarka wodna,
13. Ochrona środowiska i przyrody,
14. Rolnictwo, leśnictwo i rybactwo

śródlądowe,

15. Porządek publiczny i bezpieczeństwo

obywateli,

Podstawy finansów

32

Zadania samorządu
powiatowego

3/4

16. Ochrona przeciwpowodziowa,

przeciwpożarowa i zapobieganie

innym nadzwyczajnym zagrożeniom

życia i zdrowia ludzi oraz środowiska,

17. Przeciwdziałanie bezrobociu oraz

aktywizacja lokalnego rynku pracy,

18. Ochrona praw konsumenta,
19. Utrzymanie powiatowych obiektów i

urządzeń użyteczności publicznej oraz

obiektów administracyjnych,

Podstawy finansów

33

Zadania samorządu
powiatowego

4/4

20. Obronność,
21. Promocja powiatu,
22. Współpraca z organizacjami

pozarządowymi.

Podstawy finansów

34

Zadania samorządu
wojewódzkiego

1/2

1. Edukacja publiczna, w tym szkolnictwo

wyższe,

2. Promocja i ochrona zdrowia,
3. Kultura i ochrona jej dóbr,
4. Pomoc społeczna,
5. Polityka prorodzinna,
6. Modernizacja terenów wiejskich,
7. Zagospodarowanie przestrzenne,

Podstawy finansów

35

Zadania samorządu
wojewódzkiego

2/2

8.

Ochrona środowiska,

9.

Gospodarka wodna, w tym ochrona

przeciwpowodziowa,

10.

Transport zbiorowy i dróg publicznych,

11.

Kultura fizyczna i turystyka,

12.

Ochrona praw konsumentów,

13.

Obronność,

14.

Bezpieczeństwo publiczne,

15.

Przeciwdziałanie bezrobociu i aktywizacja

lokalnego rynku pracy.

Podstawy finansów

36

Deficyt budżetu j.s.t.

1/2

Różnica między dochodami a

wydatkami budżetu jednostki

samorządu terytorialnego stanowi

odpowiednio nadwyżkę budżetu

jednostki samorządu terytorialnego

lub deficyt budżetu jednostki

samorządu terytorialnego.

Podstawy finansów

37

Deficyt budżetu j.s.t.

2/2

Może być pokryty przychodami pochodzącymi:

ze

sprzedaży

papierów

wartościowych

wyemitowanych przez jednostkę samorządu

terytorialnego (obligacji, bonów),
kredytów zaciąganych w bankach krajowych,
pożyczek,
prywatyzacji majątku jednostki samorządu

terytorialnego,
nadwyżki budżetu jednostki samorządu

terytorialnego z lat ubiegłych.

Podstawy finansów

38

Przyczyny zaciągania
długu

1/2

zapewnienie płynności finansowej budżetu j.s.t.
Pokrycie zaplanowanego deficytu budżetowego,
dążenie do dostosowania ciężaru finansowania

wydatków publicznych, ponoszonego przez

kolejne pokolenia, do korzyści uzyskiwanych z

tych wydatków,
dążenie do ograniczenia negatywnych skutków

ekonomicznych oraz społecznych, wynikających

ze zmian w poziomie wydatków publicznych

spowodowanych,

np.

wojną,

katastrofą

żywiołową,

Podstawy finansów

39

Przyczyny zaciągania
długu

2/2

wyposażenie jednostek samorządu terytorialnego w

skromne źródła dochodów własnych, a także w zbyt

niskie w stosunku do potrzeb środki z budżetu

państwa w formie subwencji, dotacji i udziałów,

zmusza te jednostki do pozyskiwania nowych

(zwrotnych) źródeł finansowania realizowanych

zadań,
niedopuszczenie do powstania recesji lub jej

przeciwdziałanie, gdy się już pojawi poprzez

uruchomienie

lub

zwiększenie

wydatków

publicznych pobudzających inwestycje publiczne

i prywatne, co z kolei jest warunkiem wzrostu

popytu i wzrostu gospodarczego.

Podstawy finansów

40

Zadłużenie sektora

samorządowego w latach 1999-

2002

0

2 000

4 000

6 000

8 000

10 000

12 000

14 000

16 000

w

m

ln

z

ł

1999

2000

2001

2002

Podstawy finansów

41

Zadłużenie sektora

samorządowego XII 2002

Wyszczególnienie

Wartość w mln

zł

%

Zadłużenie sektora samorządowego

14 058,5

100,00

2.1. Zadłużenie jednostek samorządu terytorialnego

12 002,3

85,37

2.1.1. Zadłużenie krajowe

11 516,5

81,92

Dług z tytułu papierów wartościowych

2 231,3

15,87

Dług z tytułu kredytów i pożyczek

8 778,3

62,44

Pozostałe zadłużenie

506,9

3,61

2.1.2. Zadłużenie zagraniczne

485,8

3,46

Dług z tytułu papierów wartościowych

139,8

0,99

Dług z tytułu kredytów i pożyczek

346,0

2,46

Pozostałe zadłużenie

0,0

0,00

2.2. Pozostałe zadłużenie sektora samorządowego

2 056,2

14,63

Samorządowe fundusze celowe z osobowością
prawną

5,4

0,04

Samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej

1 989,1

14,15

Samorządowe instytucje kultury

32,9

0,23

Samorządowe osoby prawne utworzone na podst.
odrębnych ustaw...

28,7

0,20

Podstawy finansów

42