PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 1995, TOM 3S. NR 1/2, 11-63

Utajone poznanie społeczne:

postawy, wartościowanie siebie i stereotypy*

Anthony G. Greenwald

University of Washington

Mahzarin R. Banaji

Yale University**

Artykuł ten poświęcamv pamięci Toma Ostroma, drogiego

Kolegi. pod którego głębokim wpływem oboje pozostajemy.

IMPLICIT SOCIAL COGNITION: ATTITUDES.

SELF-ESTEEM, AND STEREOTYPES

Summary - Social behavior is ordinarily treated as being under conscious (if not

always thoughtful) control. However, considerable evidence now supports the view that

social behavior often operates in an implicit or unconscious fashion. The identifying

feature of implicit cognition is that, past experience influences judgment in a fashion not

introspectively known by the actor. The present conclusion - that attitudes, self-esteem.

and stereotypes have important implicit modes of operation - extends both the con-

struct validity and predictive usefulness of these major theoretical constructs of social

psychology. Methodologically, this re\iew calls for increased use of indirect measures,

which are imperative in studies of implicit cognition. The theorized ordinariness of

implicit stereotyping fits with recent findings of discrimination by people who explicitly

disavow prejudice. The finding that implicit cognitive effects are often reduced by

focusing judges' attention on their judgment task provides a basis for evaluating appli-

cations (such as affirmative actions) aimed at reducing such unintended discrimination.

Oryginalna wersja artykułu ukazała się pod tytułem ,,Implicit Social Cognition:

Attitudes, Self-Esteem, and Stereotypes" w: Psychological Review, 1995, Vol. 102.

No. 1. 4-27 [Copyright 1993 by the American Psychological Association]. Przełożył

Rafał Krzysztof Ohme, Instytut Psychologii UMCS, Lublin <z poprawkami B.

Wojciszke). Artykuł przetłumaczony za zgodą wydawcy oraz autorów. American

Psychological Association nie jest odpowiedzialne za trafność tego tłumaczenia. Ani

oryginał, ani niniejsze tłumaczenie nie może być powielane ani rozpowszechniane w

żadnej formie (niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji), ani tez zapisywane

w bazie danych bez uprzedniej pisemnej zgody American Psychological Association.

Anthony G. Greenwald, Wydzial Psychologii, Uniwersytet Waszyngtona; Mahzarin R.

Banaji, Wydział Psychologii, Uniwersytet Yale. Przygotowanie tego opracowania,

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

Koncepcje poznawczego zapośredniczenia ludzkiego funkcjonowania zdomi-

nowały analizy zachowań społecznych na długo zanim stało się tak w innych

dziedzinach psychologii. Pojęcia teoretyczne będące przedmiotem uwagi niniej-

szego artykułu szybko zajęły znaczące miejsce w psychologii społecznej, właśnie

dzięki poznawczemu ujęciu ich natury. W latach trzydziestych Allport (1935)

ogłosił postawy „najbardziej charakterystycznym i niezbędnym pojęciem" psy-

chologii społecznej (s. 798); Thurstone (1931; Thurstone i Chave, 1929) opraco-

wał zaawansowane metody ilościowego pomiaru postaw, a Katz i Braly (1933,

1935) wprowadzili stosowaną do dziś metodę badania stereotypów. Długą histo-

rię ma także szczególny rodzaj postawy, jakim jest wartościowanie własnej

osoby (np. James, 1890; por. też Wylie, 1974, 1979) omawiane tu osobno ze

względu na wagę tego problemu w najnowszych badaniach.

Poczynając od lat trzydziestych, większość psychologów społecznych przyj-

mowała, że postawy, a także w mniejszym stopniu stereotypy, funkcjonują na

poziomie świadomym. Powszechność tego założenia jest szczególnie widoczna

w sposobie mierzenia postaw (także w stosunku do własnej osoby) i stereoty-

pów - za pomocą miar bezpośrednich, czyli samoopisu kwestionariuszowego,

co udokumentowali Greenwald (1990) oraz Banaji i Greenwald (1993) i o czym

mowa także poniżej. Niniejszy artykuł koncentruje się natomiast na pośrednim,

nieświadomym czy utajonym trybie funkcjonowania postaw i stereotypów .

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE: WPROWADZENIE

I ZARYS PROBLEMATYKI PRACY

Utajone poznanie społeczne (implicit social cognition) proponowane jest tutaj

jako szeroka kategoria teoretyczna pozwalająca na integrację i reinterpretację

a także niektóre z prezentowanych badań, zrealizowano w ramach National Science

Foundation Grants DBC-9205890 i DBC-9120987 oraz National Institute of Mental

Health Grant MH-41328. Oto osoby, którym autorzy dziękują za uwagi dotyczące

wcześniejszej wersji artykułu: Icek Ajzen, John Bargh, R. Bhaskar, Irene Blair, Robert

Bornstein, Marilynn Brewer, Robert Crowder, Leonard Doob, Russel Fazio, Klaus

Fiedler, Deborrah Frable, Daniel Gilbert, Jack Glaser, Richard Hackman, Curtis

Hardin, Roger Hughes, John Jost, Larry Jacoby, John Kihlstrom, Mark Klinger, David

Myers, Delroy Paulhus, Richard Petty, Alex Rothman, Peter Salovey, Eric Schuh,

Norbert Schwarz, Constatine Sedikides, Jerzy Trzebiński, James Uleman, Wendi

Walsh, Timothy Wilson, Joanne Wood oraz dwaj anonimowi recenzenci. Autorzy

dziękują także Mitzi Johnson za uwagi oraz za wyrażenie zgody na przedstawienie

danych zilustrowanych rysunkiem 1. Korespondencja dotycząca artykułu winna być

kierowana na adres: Anthony G. Greenwald, Department of Psychology, University of

Washington, Seattle, WA 98195. Poczta elektroniczna może być przesyłana na adres:

[e-mail].

Terminy utajony-jawny (implicit-explicit) pokrywają się do pewnego stopnia z takimi

parami określeń jak unaware-aware, unconscious-conscious, intuitwe-analytic,

direct-indirect,procedural-declarative oraz automatic-controlled. Używamy tu określeń

utajone-jawne ze względu na doniosłą rolę, jaką dychotomia ta odgrywa

w najnowszych badaniach nad pamięcią, oraz na zamiar powiązania z tymi badaniami

problematyki postaw, wartościowania własnej osoby i stereotypów.

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

wyników dotychczasowych badań, wyznaczanie nowych kierunków poszukiwań

i metod badawczych oraz umożliwiająca nowe spojrzenie na wiele sytuacji prak-

tycznych. Poniżej przedstawione zostaną cele opracowania, poprzedzone defini-

cją utajonego poznania społecznego.

Definicja

Wyróżnikiem poznania utajonego jest to, iż ślady przeszłego doświadczenia

wpływają na wykonanie pewnych zadań nawet wtedy, gdy nie są one pamiętane

w ogólnie przyjętym tego słowa znaczeniu, tzn. nie są dostępne na drodze

samoopisu czy introspekcji (por. też. Graf i Schacter, 1985; Greenwald, 1990;

Jacoby i Dallas, 1981; Jacoby, Lindsay i Toth, 1992; Jacoby i Witherspoon.

1982; Kihlstrom, 1990; Roediger, Weldon i Challis, 1989; Schacter, 1987). Ilu-

stracją takiego utajonego poznania mogą być wyniki badań nad dopełnianiem

słów na podstawie części liter, z których słowa te się składają. Podawane przez

badanych dopełnienia są znacznie częściej słowami pochodzącymi z pokazanej

im wcześniej listy niż słowami nigdy uprzednio nie eksponowanymi. Wpływ

uprzedniej ekspozycji występuje mimo to, że badani nie są w stanie prawidłowo

przypomnieć sobie lub rozpoznać, które słowa były wcześniej eksponowane.

Zadanie dopełniania słów umożliwia więc pośredni pomiar wpływu uprzed-

niej ekspozycji materiału bodźcowego. Choć badani nie są proszeni o odtwarza-

nie eksponowanego im wcześniej materiału i zapewne nie czynią tego w sposób

spontaniczny (ani nawet nie są w stanie tego zrobić), ich odpowiedzi wskazują

na wpływ poprzednio oddziaływających bodźców. (Bardziej szczegółowy prze-

gląd pomiarów pośrednich w badaniach nad pamięcią w: Richardson-KJavehn

i Bjork, 1988; Roediger, 1990; Roediger i Blaxton, 1987; Tulving i Schacter,

1990; por. też Jacoby i in., 1992; Reingold i Merikle, 1988).

Wzorzec definicji dla rozmaitych kategorii utajonego poznania przedstawia

się następująco: Utajone P jest śladem przeszłego doświadczenia faktycznie

wpływającego na reakcję R, choć wpływ ten nie jest prawidłowo identyfikowany

na drodze introspekcji przez osobę, która wpływowi temu ulega. P jest nazwą

konstruktu teoretycznego (takiego jak postawa), a R nazwą kategorii reakcji

(jak sąd oceniający), na którą ów konstrukt oddziałuje.

Z różnic między poznaniem utajonym a poddającym się samoopisowi pozna-

niem jawnym wynika, że miary bezpośrednie - zakładające trafność introspe-

kcji - są nieadekwatne w przypadku poznania utajonego. W odniesieniu do tego

ostatniego stosować należy pomiary pośrednie, w których trakcie badany nie

jest informowany o tym, co jest mierzone, ani też nie jest proszony o dokonanie

odpowiednich samoopisów. W psychologii społecznej używanie miar pośrednich

uzasadniane jest zwykle względami metodologicznymi, jak: minimalizacja

zaburzającego wpływu aktu pomiaru na mierzone zjawisko, przeciwdziałanie

skłonności badanych osób do ulegania ukrytym wymogom sytuacji badawczej

(Orne, 1962) bądź ich skłonności do przedstawiania się w pozytywnym świetle,

na przykład wskutek lęku przed oceną innych (M. J. Rosenberg, 1969). Miary

pośrednie są więc stosowane ze względów metodologicznych, a nie teoretycz-

A G . GREENWALD. M. R. BANAJI

nych. Natomiast w badaniach nad poznaniem utajonym stosowanie miar poś-

rednich uzasadnione jest zasadniczymi względami teoretycznymi.

Teoria: obecne podejście a inne ujęcia nieświadomych aspektów

poznania społecznego
Duża część niniejszego przeglądu poświęcona jest nieświadomemu przetwarza-

niu informacji, a w szczególności jego wpływowi na formułowanie sądów prze-

myślanych (deliberate judgments). Problem ten wciąż jeszcze niezbyt często

jest przedmiotem zainteresowania badaczy poznania społecznego, być może

dlatego, że zasięg wpływu czynników nieświadomych na sądy przemyślane stał

się widoczny dopiero niedawno, dzięki eksplozji zainteresowania pamięcią uta-

joną. Przedstawiane tu podejście najbliższe jest pracom Jacobiego i współpra-

cowników (np. Jacoby i Dallas, 1981; Jacoby, Toth, Lindsay i Debner. 1992;

Jacoby i Witherspoon, 1982), którzy zapoczątkowali badania nad konsekwen-

cjami pamięci utajonej i wykazali istotny wpływ nieświadomych procesów po-

znawczych na formułowanie sądów przemyślanych. Jacobi wykazał w licznych

eksperymentach, że wcześniejsze zetknięcie się badanych z jakimś bodźcem

ułatwia jego późniejsze spostrzeganie, co jednak przez samych badanych jest

mylnie interpretowane jako skutek różnych właściwości bodźca, a nie rezultat

niepamiętanego, uprzedniego zetknięcia się z tym bodźcem. W następnych aka-

pitach rozważamy różne sposoby zintegrowania wiedzy o nieświadomym prze-

twarzaniu informacji z teorią poznania społecznego - głównie w dziedzinie

postaw, wartościowania siebie oraz stereotypów, a więc dziedzinach stanowią-

cych zasadniczy przedmiot zainteresowania obecnej pracy.

Postawy. Współczesne badania przekonują, że postawy aktywizowane są

w sposób nieświadomy, ponieważ ich aktywizacja następować może dużo szyb-

ciej niż tego wymagałoby oddziaływanie świadomej uwagi (Bargh, Chaiken,

Govender i Pratto, 1992; Fazio, Sanbonmatsu, Powell i Kardes, 1986). Aktywi-

zacja taka może być tez wywoływana nie uświadamianymi bodźcami o podpro-

gowych czasach ekspozycji (Greenwald, Klinger i Liu, 1989). Przedstawiona

dalej analiza utajonych postaw poszerza zakres prac nad automatyczną aktywi-

zacją pokazując, że postawa zaktywizowana jednym bodźcem może być przez

człowieka błędnie przypisywana zupełnie innemu bodźcowi. Utajony charakter

postawy sprawia, że wykształcona już postawa wobec jednego obiektu może być

rzutowana na nowy obiekt. Rozumowanie to znacząco poszerza zarówno predy-

ktywną, jak i teoretyczną trafność postawy jako kluczowej dla psychologii spo-

łecznej kategorii teoretycznej i umożliwia poszerzenie zakresu badań nad

postawami. Dwie stosunkowo niedawne koncepcje funkcjonowania postaw

(Chaiken, 1987; Petty i Cacioppo, 1986) odróżniają względnie przemyślane od-

działywanie postaw (centralny, systematyczny tor perswazji) od ich nieprzemyśla-

nego oddziaływania (peryferyczny, heurystyczny tor perswazji). Analizowane tu

utajone procesy poznania społecznego przyporządkować można do pierwszego

z tych torów, choć zasięgiem swoich wpływów wykraczają one daleko poza samo

świadome myślenie, o którym mowa we wspomnianych koncepcjach.

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

Wartościowanie siebie. Liczni autorzy podkreślali w ostatnim stuleciu

wagę badań nad poczuciem własnej wartości (np. Allport, 1937; Cooley,

1902/1964; Epstein, 1973; James, 1890; Rogers, 1951; Rosenberg, 1979; Sherif

i Cantril, 1947). Także prace przeglądowe ostatnich lat podkreślają ważność

badań nad postawami wobec samego siebie (np. Beck, 1979; Greenwald i Prat-

kanis, 1984; Seligman, 1991; Steele, 1988; S. E. Taylor i Brown, 1988; Tesser,

1988). Wyniki badań nad postawami wobec samego siebie okazały się na tyle

ważne, że postanowiliśmy wyodrębnić je jako oddzielne zagadnienie z ogólniej-

szej problematyki postaw. Przegląd prac nad utajonym wartościowaniem siebie

dowodzi, że ludzie dokonują projekcji postaw wobec siebie na inne obiekty.

i wskazuje na potrzebę tworzenia narzędzi mierzących różnice indywidualne

pod względem utajonego wartościowania własnej osoby.

Stereotypy. Wielu współczesnych autorów wykazało, że stereotypy mogą

funkcjonować na poziomie nieświadomym czy automatycznym (Banaji i Green-

wald, w druku; Bargh, 1994; Devine, Hamilton i Sherman, 1994; Perdue i Gur-

tman, 1990). Posługiwanie się przez nas terminem „stereotypy utajone" służy

głównie podkreśleniu powiązań między badaniami nad stereotypami a najno-

wszymi badaniami psychologii poznawczej nad pamięcią mimowolną (por.

Smith i Branscombe, 1988).

Bezwysiłkowe, czyli automatyczne poznanie społeczne. Badania em-

piryczne wskazują, że pojedyncze słowa wywoływać mogą bezwysiłkową akty-

wizację postaw (o czym mowa poniżej), a zdania opisujące zachowania - spon-

taniczne wnioskowanie o cechach ujawnianych przez te zachowania (Uleman,

1987; Winter i Uleman, 1984). Te i inne przejawy bezwysiłkowej aktywizacji

struktur umysłowych stanowią ważny element utajonego poznania społeczne-

go, choć nie są z nim tożsame. Jak staramy się przekonać dalej, poznanie

utajone może mieć miejsce wtedy, kiedy człowiek: (a) zauważa wprawdzie pew-

ne aspekty automatycznego wpływu bodźca, ale zarazem (b) błędnie interpre-

tuje to, co w konsekwencji wpływa na jego własny osąd tego lub innego bodźca.

Omówienie automatycznych i bezwysiłkowych aspektów poznania społecznego

można znaleźć w pracach takich autorów, jak: Bargh (1989), Brewer (1988),

Epstein (1991), Gilbert (1989) i Lewicki (1986).

Wpływ bodźców poprzedzających i kontekstu. Podobnie jak w przy-

padku utajonego poznania społecznego, tak i w przypadku bodźców poprzedza-

jących (priming) i kontekstu mamy do czynienia z ich wpływem na reakcje na

bieżący bodziec. Jednak podczas gdy w przypadku bodźców poprzedzających i

wpływu kontekstu idzie o zjawiska definiowane jedynie operacyjnie, poznanie

utajone jest szczególnym rodzajem zjawisk definiowanych teoretycznie. Niektó-

re wpływy bodźców poprzedzających i kontekstu z powodzeniem mieszczą się w

klasie zjawisk określanych mianem poznania utajonego, choć inne nie należą

do tej grupy, gdyż badani mogą być świadomi wpływu uprzednich doświadczeń

na własne zachowanie lub sądy. Ponieważ literatura dotycząca tej problematyki

jest bardzo obszerna (por. Higgins, 1989; Schwarz, 1990; Strack, 1992; Martin i

Tesser, 1992; Petty i Wegener, 1993), szczegółowa dyskusja nad rozróżnieniem

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

poznania utajonego oraz wpływów bodźców poprzedzających i kontekstu wy-

kracza poza ramy nieniejszego artykułu.

Dostępność introspekcyjna. Nisbett i Wilson (1977a) przekonywali, że

opieranie pomiarów psychologicznych na słownych miarach samoopisowych

jest często nieuprawnione w świetle dowodów wskazujących na to, iż ludzie nie

są w stanie poprawnie uświadomić sobie rzeczywistych przyczyn własnego za-

chowania. Także Wegner i Vallacher (1977, 1981) dowodzili, że zachowania

społeczne często pozostają pod wpływem czynników, których ludzie nie są

w stanie wykryć na drodze introspekcji. Postulowana przez nich „utajona psy-

chologia" stanowiła rozwinięcie koncepcji ukrytych teorii osobowości Brunera

i Tagiuriego (1954). Ponieważ jednak prace Wegnera i Vallachera wyprzedziły

współczesną falę badań nad pamięcią utajoną, autorzy ci nie koncentrowali się

- jak niniejszy artykuł - na empirycznych badaniach wykorzystujących miary

pośrednie. E. R. Smith (1984, 1990, 1994) podkreśla wagę niezwerbalizowanej

wiedzy proceduralnej dla poznania społecznego. Niniejsza praca również pod-

kreśla konieczność badania introspekcyjnie niedostępnych podstaw poznania

społecznego; podobnie jak Smith (Smith i Branscombe, 1988) doceniamy wagę

badań nad pamięcią utajoną. Podsumowywane tu badania rzucają nowe światło

na naturę ukrytych przed introspekcją przyczyn zachowania, a także przedsta-

wiają metody ich pomiaru. Współcześni badacze poczynili znaczne postępy na

drodze zapoczątkowanej przez Nisbetta i Wilsona (1977a).

Miary empiryczne
Falsyfikowalność. Wprowadzając nowe pojęcie teoretyczne, zapytać należy

oczywiście, czym różni się ono od pojęć już istniejących, a więc czy nie jest

jedynie nową nazwą znanego już konstruktu teoretycznego. Poprzednie rozwa-

żania sugerują, iż pojęcie utajonego poznania społecznego, choć silnie zakorze-

nione w istniejących już teoriach, umożliwia modyfikację tych ostatnich oraz

uwzględnienie zjawisk nie wiązanych dotąd z nieświadomym przetwarzaniem

informacji. Artykuł niniejszy podkreśla łączność z wcześniejszymi modelami

teoretycznymi, odwołując się do utrwalonych już pojęć - postawa i stereotyp

-jako nazw dwóch głównych kategorii utajonego poznania społecznego.

Nowe pojęcie, rzeczywiście różniące się od już istniejących, winno umożli-

wiać albo (a) przewidywanie wcześniej nieznanych zjawisk empirycznych, albo

(b) prowadzenie badań ukierunkowanych na lepsze wyjaśnienie zjawisk już

znanych. Nowo wprowadzane pojęcie powinno także wskazywać procedury ba-

dawcze, za pomocą których wynikające zeń przewidywania (szczególnie nowe

w stosunku do teorii już zastanych) mogą być sprawdzane i falsyfikowane (od-

rzucane w wyniku badań).

Strategią naszego artykułu jest wskazanie na równoległość metod i odkryć

dotyczących poznania społecznego i pamięci mimowolnej. Łatwość odkrywania

takich analogii stanowi główny argument na rzecz wartości koncepcji utajone-

go poznania społecznego. Sama strategia poszukiwania zbieżności nie daje zbyt

wielu możliwości falsyfikacji podstawowej tezy, w myśl której poznanie społecz-

ne funkcjonuje w sposób utajony. Co więcej, niesie zagrożenie, że rezultaty

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

niezgodne z tą tezą mogą być pomijane jako rzekomo wynikające z nieprawidło-

wych metod badawczych. Jednak coraz liczniejsze analogie między tymi dwie-

ma dziedzinami zjawisk pozwalają na jakąś pewność co do sposobu teoretycz-

nego interpretowania stosowanych metod. W konsekwencji wyniki nie pasujące

do teorii utajonego poznania społecznego są w stanie doprowadzić do jej falsyfi-

kacji.

Wyzwania metodologiczne. Proponowana tu koncepcja zakłada, że prze-

jawy oddziaływania poznania utajonego zależą od zróżnicowania własności

struktur umysłowych leżących u podstaw owego oddziaływania. Jednak pomiar

tych własności struktur umysłowych pozostaje poza zasięgiem możliwości obec-

nie znanych metod badawczych. Tym samym, duża liczba implikacji wynikają-

cych z naszej analizy jest niemożliwa do empirycznego sprawdzenia w chwili

obecnej, co skłoniło nas do przedyskutowania w dalszej części artykułu potrze-

by tworzenia nowych metod pomiarowych w badaniach nad poznaniem społe-

cznym.

Możliwości zastosowań. Utajone poznanie społeczne dotyczy nieuchwyt-

nego introspekcyjnie wpływu bodźca oraz uprzedniego doświadczenia na for-

mułowanie sądów i podejmowanie decyzji. Postaramy się wykazać, że ludzie

często formułują sądy, które sami uznaliby za nieoptymalne, gdyby uświadomili

sobie od czego one zależą. Dzieje się tak często przy podejmowaniu decyzji

ważnych ekonomicznie i społecznie, jak zatrudnianie i ocenianie pracowników

czy przyjmowanie kandydatów do szkoły lub na studia. Rzetelny sprawdzian

empirycznej wartości analizy utajonego poznania społecznego mogą więc stano-

wić zastosowania praktyczne, które zminimalizują zniekształcenia formułowa-

nych przez ludzi sądów.

Zakres ogólności. Zdecydowana większość przytaczanych przez nas wyni-

ków empirycznych pochodzi z badań prowadzonych w końcu drugiej połowy XX

wieku w Ameryce Północnej. Być może niektóre z omawianych właściwości uta-

jonych postaw lub stereotypów różnią się w zależności od kultury i momentu

ich badania. Jednocześnie nie ma jednak powodów, by sądzić, iż utajone pozna-

nie społeczne ogranicza się jako generalna klasa zjawisk do kultury jedynie

północnoamerykańskiej, a choć koncentrujemy się tutaj tylko na trzech katego-

riach (postawy, wartościowanie siebie i stereotypy), sądzić można, że utajone

poznanie odnosi się do wielu innych zjawisk społecznych.

UTAJONE POSTAWY

Postawa to przychylne lub nieprzychylne nastawienie do takich obiektów społe-

cznych, jak ludzie, miejsca, czy reguły postępowania. Próby ustalenia trafności

tego konstruktu teoretycznego koncentrowały się najczęściej na poszukiwaniu

pozytywnej korelacji między kwestionariuszowo mierzoną postawą wobec ja-

kiegoś obiektu a przychylnością-nieprzychylnością zachowań kierowanych

przez posiadacza postawy na tenże obiekt. Często stwierdzano tu jedynie słabe

korelacje, co zdecydowało o pojawieniu się problemu predyktywnej trafności

postaw (Wicker, 1969, zob. także Festinger, 1964 i LaPiere, 1934), który z po-

wodzeniem został rozwiązany przez współczesnych badaczy. Dość dokładnie

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

poznaliśmy warunki, w których postawy silnie korelują z zachowaniem (por.

Ajzen i Fishbein, 1980; Fazio, 1986, 1990b; Fazio i Zanna, 1981; Fishbein i Aj-

zen, 1974; Zanna i Fazio, 1982). Badania dowiodły, że postawy pozwalają prze-

widywać zachowanie wtedy, gdy są one silnie zaktywizowane i/lub ich posiadacz

wyraźnie dostrzegli powiązania pomiędzy postawą a zachowaniem. Jak to pod-

sumował Myers (1990) „postawy pozwalają przewidywać nasze zachowania (...)

jeśli w trakcie zachowania jesteśmy świadomi naszych postaw" (Myers, 1990,

s. 40, podkreślenie dodane). Podobnie Eagly i Chaiken (1993, s. 208-211) piszą

o znaczeniu postaw „przychodzących [ich posiadaczowi] do głowy" oraz o roli

„spostrzeganego związku" postaw z danym zachowaniem.

Mimo że współczesne wnioski sformułowane przez Fishbeina i Ajzena czy

Fazio i Zanny są dobrze ugruntowane empirycznie, nie sposób oprzeć się wraże-

niu, że pojęcie postawy zostało w nich poważnie okrojone. Gdy spojrzymy

w przeszłość psychologii, zrozumiałą nostalgię budzi wspomnienie ery, kiedy to

Allport (1935) ogłosił postawę „najbardziej niezbędnym pojęciem" psychologii

społecznej. Nie ukrywając naszego pragnienia, by pojęciu temu przywrócić jego

dawną świetność, staramy się respektować współczesny stan wiedzy przy jed-

noczesnym przekonaniu, że jej przeciwieństwo jest również prawdziwe (por.

McGuire [1973] Koran 7: „Przeciwieństwem prawdy jest również prawda") -

a mianowicie, że postawy, których aktor nie jest świadomy w momencie działa-

nia (postawy utajone), są także istotnym predyktorem zachowania.

Pomijanie kwestii świadomości przy definiowaniu postaw
Poniżej przytaczamy definicje, które w istotny sposób wpłynęły na badania

postaw i teoretyczną nad nimi refleksję (na co wskazywać może częstość ich

cytowań). Lista ta wydawać się może przestarzała (najnowsza definicja pocho-

dzi z 1962 roku), jednak wciąż pozostaje obowiązująca. Nowsze prace (np. Ea-

gly i Chaiken, 1993; Fazio, 1986; McGuire, 1985; Petty i Cacioppo, 1981; Zanna

i Rempel, 1988) w dalszym ciągu odwołują się do tych właśnie definicji i pozo-

stają pod ich wpływem.

Postawa to afekt przychylny lub przeciwny jakiemuś obiektowi psycholo-

gicznemu (Thurstone, 1931, s. 261).

Postawa jest umysłowym i neuronalnym stanem gotowości, zorganizowa-

nym przez doświadczenie i wywierającym ukierunkowujący lub dynamizujący

wpływ na reakcje jednostki w stosunku do wszystkich obiektów i sytuacji z nią

powiązanych (Allport, 1935, s. 810).

Postawa jest (...) ukrytą, popędotwórczą reakcją uznaną za społecznie ważną

w otoczeniu jednostki (Doob, 1947, s. 136).

Postawa to predyspozycja do doświadczania w przewidywalny sposób pew-

nej klasy obiektów, do bycia motywowanym przez te obiekty i zachowywania

się w stosunku do nich w sposób przewidywalny (Smith, Bruner i White, 1956,

s. 33).

[Postawy] są predyspozycjami do reagowania, przy czym różnią się od in-

nych stanów gotowości tym, że stanowią predyspozycje do reakcji oceniającej

(Osgood, Suci i Tannenbaum, 1957, s. 189).

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

[Postawa jest] dyspozycją do przychylnego bądź nieprzychylnego reagowa-

nia na jakąś klasę obiektów (Sarnoff, 1960, s. 261).

Postawy [są] trwałymi systemami pozytywnych lub negatywnych ocen, emo-

cjonalnych odczuć i tendencji do zachowywania się za lub przeciw obiektom

społecznym (Krech, Crutchfield i Ballachey, 1962, s. 139).

Przytoczony zbiór definicji postaw nie zawiera nawet wzmianki o świado-

mości, co dobrze odzwierciedla długą tradycję nierozróżniania świadomego

i nieświadomego funkcjonowania postaw. Przy tym nic w tej tradycji nie prze-

mawia przeciw możliwości nieświadomego funkcjonowania postaw.

Pozostając jedynie przy zacytowanej liście, uznać można, że nieświadome

funkcjonowanie postaw sugeruje definicja Dooba (1947), w której mowa

o „ukrytych reakcjach popędotwórczych". Choć Doob nawiązywał do behawio-

ryzmu (Hull, 1943), ignorującego procesy poznawcze tak świadome, jak i nie-

świadome, oczywiste jest, że traktował postawy jako funkcjonujące na poziomie

nieświadomym (May i Doob, 1973, s. 13). Podczas niedawnej z nami rozmowy

osobistej (27 października 1992 r.) Doob zauważył, że „przed II Wojną Świato-

wą wszyscy byliśmy pod wrażeniem nie tylko behawioryzmu, ale i psychoanali-

zy" sugerując, iż mimo braku wzmianek w źródłach publikowanych, pomysł

nieświadomego funkcjonowania postaw był zupełnie możliwy do zaakceptowa-

nia i w latach 40. i wcześniejszych. O tym samym zdają się świadczyć liczne

wzmianki Allporta (1935) o możliwości nieświadomej natury postaw.

Zakładanie świadomego charakteru postaw w definicjach operacyjnych

Autorzy niniejszego opracowania dokonali przeglądu badań opublikowanych

we wszystkich numerach European Journal of Social Psychology, Journal of

Personality and Social Psychology, Journal of Experimental Social Psychology

oraz Personality and Social Psychology Bulletin w roku 1989, celem porówna-

nia częstości, z jaką badacze stosują pośrednie i bezpośrednie metody pomiaru

postaw. Miary bezpośrednie obejmowały takie metody samoopisowe jak skale

postaw typu Thurstone'a, Likerta i dyferencjał semantyczny, typowe dla badań

nad postawami (np. A.L. Edwards, 1957; Fishbein, 1967), a także mniej stand-

ardowe procedury samoopisu postawy poprzez odpowiedź na jedno lub więcej

pytań. Za miary pośrednie uznaliśmy metody nie zwracające uwagi badanych

na obiekt, którego dotyczyła mierzona postawa. Dyskusje i przykłady ilustrują-

ce miary pośrednie można znaleźć w pracach: Hammonda (1948), Campbella

(1950), Jahody, Deutscha i Cooka (1951), Sherifa i Hovlanda (1961, s. 93 i n.),

Dawesa i Smitha (1985), Pratkanisa (1988) oraz Dovidio i Fazio (1992).

Spis za rok 1989 obejmował nie tylko badania dotyczące postaw w sposób

oczywisty (na co wskazywał tytuł lub streszczenie), ale także prace, w których

dokonywano pomiaru ocen własnej osoby i innych obiektów społecznych, na

przykład osób i grup. We wszystkich wyodrębnionych w ten sposób 47 pracach

(100%) odnotowaliśmy posłużenie się przynajmniej jedną miarą bezpośrednią,

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

a jedynie w 6 (13%) - choćby jedną miarą pośrednią. Istotną klasę postaw

omawianych w niniejszym artykule stanowią postawy wobec siebie samego,

związane z poczuciem własnej wartości. Nie trzeba przeglądu publikacji, by

stwierdzić, że poczucie własnej wartości jest z reguły mierzone w sposób bez-

pośredni (zob. Wylie, 1974, 1979). Przemożna tendencja do posługiwania się

przez badaczy bezpośrednimi miarami postaw wskazuje na szeroko rozpowsze-

chnione (nawet jeśli nie wypowiadane otwarcie) założenie, iż postawy funkcjo-

nują głównie na poziomie świadomym.

Definicja utajonych postaw
Za główny dowód predyktywnej trafności postaw uważa się zazwyczaj wyniki

badań dotyczących siły związku postaw z zachowaniem. Istnieją jednak i inne

rodzaje studiów, w których postawy pozwalają przewidywać natężenie bada-

nych zjawisk. Ich analiza wykaże, iż postawa może silnie wpływać na różne

zjawiska także wtedy, kiedy świadoma uwaga podmiotu nie jest na nią skiero-

wana. Wyniki takich badań stanowią główny argument na rzecz zasadności

pojęcia postawy utajonej.

Postawy utajone są zapisem przeszłego doświadczenia, który wpływa na

przychylne lub nieprzychylne odczucia, myśli czy działania wobec obiektów

społecznych, choć zapis ten pozostaje introspekcyjnie niezidentyfikowany lub

jest identyfikowany nietrafnie

2

.

Koncepcja postaw utajonych a teoria bodźca-reakcji. Osoby, którym

nieobcy jest behawioryzm sprzed 30-50 lat, bez trudu zauważą związek zapro-

ponowanej tu definicji zarówno z koncepcją Dobba, postaw jako uwewnętrznio-

nych reakcji, jak i z późniejszymi teoriami neobehawiorystycznymi. Najwcześ-

niejsze koncepcje czynników pośredniczących między bodźcem i reakcją (ich

rozwinięta postać pojawia się u Hulla, 1952 i Spence'a, 1956) zakładały istnie-

nie ukrytych reakcji stanowiących źródło stymulacji zachowań, co pozwalało

wyjaśniać wyniki poznawczego nurtu teorii uczenia się, zapoczątkowanego

przez Tolmana (np. 1959). Tego rodzaju koncepcje czynników pośredniczących

najpełniej zostały wykorzystane w analizie społecznych zachowań człowieka

przez Dollarda i Millera (1950), Osgooda (1957) i Mowrera (1960). Niektóre

tezy późniejszych behawiorystów o utajonym, upośrednionym charakterze po-

staw wspiera też rozprawa Campbella (1963), który twierdził, iż nabyte dyspo-

zycje, takie jak postawy „stanowią pozostałość uprzednich doświadczeń, która

Definicja ta zbudowana została na podstawie przedstawionego wcześniej wzorca

definicji poznania utajonego. W miejsce przyjmowanych tu cech definicyjnych postawy

(„przychylne lub nieprzychylne odczucia, myśli, czy działania wobec obiektów

społecznych") mogą zostać podstawione także inne cechy. Kwalifikacja „nieprawidłowo

zidentyfikowany" obejmuje istotną grupę przypadków, w których identyfikowalne jest

jedynie uprzednie ubiegłe doświadczenie, a nie jego wpływ na reakcję oceniającą. Np.

student może być świadom uzyskania wysokich ocen z danego przedmiotu, ale nie

podejrzewa, że wpływają one na sposób, w jaki on sam ocenia wykładowcę na

zakończenie semestru.

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

kieruje i wpływa na późniejsze zachowanie" (s. 97). Z perspektywy czasu

nietrudno zauważyć, że idea utajonych procesów pośredniczących nie

zadomowiła się jednak na dobre w psychologii społecznej.

Bezpośrednie a pośrednie miary postaw. Eksperymenty wykazujące

utajoną naturę postaw opierają się na pośrednich ich miarach. Różnica między

miarami bezpośrednimi i pośrednimi jest następująca. Jeśli osoba badana jest

informowana, że mierzone jest A, a badacz na podstawie jej reakcji wnioskuje

o zjawisku B, to bezpośrednia miara A jest pośrednią miarą B. Natomiast

w przypadku tzw. niereaktywnych miar pośrednich, badany nie zdaje sobie

sprawy z tego, że w ogóle cokolwiek jest mierzone. Niereaktywne miary poś-

rednie były jednak używane tylko w niewielkiej części dyskutowanych tu ba-

dań.

Bezpośrednio wyrażana przez badanego ocena obiektu A może stanowić

wskaźnik jego utajonej postawy wobec B, jeżeli między A i B zachodzi jakiś

związek umożliwiający o wnioskowaniu utajonego stosunku do B na podstawie

oceny A. Mierzona w ten pośredni sposób utajona postawa wobec B może nie

zgadzać się z rezultatem bezpośredniego jej pomiaru. Taka niezgodność, okreś-

lana mianem dysocjacji postaw utajonych i jawnych, jest szczególnie interesu-

jąca i bodaj najwymowniej ukazuje znaczenie badań nad utajonymi postawami.

Dysocjacja nie jest jednak warunkiem koniecznym dla uznania jakiejś postawy

za utajoną. Ważniejsze jest to, że wpływ manipulowania postawą na miarę

pośrednią może być zredukowany, wyeliminowany lub odwrócony, gdy badani

stają się świadomi natury manipulacji. Zagadnienie to rozważamy poniżej, dys-

kutując nad wynikami badań nad wpływem manipulacji uwagą na przejawy

utajonego poznania społecznego.

POSTAWY UTAJONE - WYNIKI BADAŃ

Zjawisko aureoli

Opisując inne osoby, ludzie mają skłonność do kojarzenia pozytywnych cech

z innymi cechami o tym samym znaku w stopniu większym niż to wynikałoby

z doświadczenia i obserwacji faktów, co Thorndike (1920) określił mianem zja-

wiska aureoli. Zjawisko aureoli jest więc tendencją do oceniania jakiejś nowej

cechy A pod wpływem wartości już znanej cechy B tej samej osoby, przy czym

obie te cechy nie pozostają ze sobą w żadnym obiektywnym związku (a mają

jedynie ten sam znak). Założyć więc można, że w takim przypadku bezpośred-

nia miara ocena cechy A odzwierciedla utajoną postawę wobec cechy B.

Rolę obiektywnie nie powiązanej cechy (B), wpływającej na różnego rodzaju

sądy oceniające (A), pełniła w wielu badaniach atrakcyjność fizyczna spostrze-

ganej osoby. Np. Dion, Berscheid i Walster (1972) stwierdzili, że osoby atrakcyj-

ne obojga płci oceniane są jako uprzejmiejsze, szczęśliwsze, silniejsze, a także

bardziej interesujące i towarzyskie oraz mające lepszy charakter i większe

szanse na sprawowanie prestiżowych stanowisk. Podobnie Landy i Sigall

(1974) stwierdzili, że wypracowania napisane przez studentkę ładną oceniane

były przez jej kolegów studentów jako lepsze, niż te same wypracowania przypi-

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

sane studentce mniej urodziwej (informacją o urodzie manipulowano za pomo-

cą stosownych fotografii rzekomych autorek). Fizycznie atrakcyjni oskarżeni

otrzymują też niższe grzywny i obciążani są niższą kaucją w przypadku popeł-

nienia wykroczenia (zależność ta jest słabsza lub nie występuje w przypadku

przestępstw - Downs i Lyons, 1991).

Aureola fizycznej atrakcyjności jest silniejsza w przypadku oceniania kobiet

niż mężczyzn (Bar-Tal i Saxe, 1976; Wallston i O'Leary, 1981). Jak jednak

wskazuje Berscheid (1985), w badaniach nad tym problemem najczęściej anali-

zuje się oceny kobiet dokonywane przez mężczyzn. Odzwierciedlać to może

zarówno powszechny pogląd, jak i wyniki badań dowodzące, ze fizyczna atra-

kcyjność płci przeciwnej jest dużo ważniejsza dla mężczyzn niż kobiet (Fein-

gold, 1990). Możliwa jest jednak i inna interpretacja tej asymetrii, w myśl

której atrakcyjność jest istotniejszym utajonym sygnałem wzbudzającym posta-

wy w stosunku do kobiet niż mężczyzn. Pozytywną aureolę wyglądu fizycznego

stwierdzono w badaniach nad Murzynami amerykańskimi (Cash i Duncan,

1984) i Japończykami (Onodera i Miura, 1990) i wykazano, że nie zależy ona od

wieku badanych (Adams i Crane, 1980). Na podstawie niedawno przeprowa-

dzonej metaanalizy wyników badań, Eagly, Ashmore, Makhijani i Longo (1991)

doszli do wniosku, że oddziaływanie fizycznej atrakcyjności na przypisywane

człowiekowi cechy można wyjaśnić (świadomym) przekonaniem badanych, że

osoby atrakcyjne cechują się wyższymi umiejętnościami społecznymi. Eagly

i współpracownicy stwierdzili jednak, że atrakcyjność fizyczna zawyża także

oceny intelektualnych kompetencji spostrzeganej osoby (średnia wielkość efe-

ktu d = .46), a nie ma przecież jasnych podstaw, by sądzić, że z fizyczną atra-

kcyjnością powiązane są i zdolności intelektualne.

Nisbett i Wilson (1977b) wykazali odwrócenie typowego zjawiska aureoli.

Przedstawiali oni swym badanym nauczyciela, który miał za zadanie zachowy-

wać się w sposób albo ciepły, albo chłodny. Osoby z grupy „ciepłej" oceniały

nauczyciela jako przystojniejszego oraz obdarzonego lepszymi manierami

i akcentem niż osoby z grupy „chłodnej", jednak zaprzeczały jakoby sympatia

do nauczyciela mogła wpływać na ich oceny. Wręcz przeciwnie, na przykład

osoby z grupy „zimnej" błędnie sądziły, że to (identyczny jak w poprzednich

warunkach badania) akcent, maniery i wygląd przyczyniły się do ich mniejszej

sympatii dla nauczyciela. Badanie to wykazuje więc brak rozpoznawania przez

badanych faktu, że ocena jednej cechy osoby spostrzeganej wpływa na oceny

innych jej cech, nawet gdy idzie o „cechy, o których powszechnie sądzimy, że

jesteśmy w stanie niezależnie je ocenić" (Nisbett i Wilson, 1977b, s. 250).

Choć wiele badań nad zjawiskiem aureoli dotyczyło atrakcyjności fizycznej,

wywoływać je może także wiele innych sygnałów. Na przykład P. R. Wilson

(1968) manipulował statusem akademickim osoby spostrzeganej, przedstawia-

jąc ją różnym grupom obserwatorów jako studenta, asystenta, wykładowcę,

starszego wykładowcę lub profesora Uniwersytetu w Cambridge i po pewnym

czasie prosił obserwatorów o ocenę wzrostu tej osoby. Oszacowania wzrostu

rosły jako funkcja statusu obserwowanej osoby: student był oceniany jako naj-

niższy, podczas gdy profesor - jako najwyższy. Inny wariant zjawiska aureoli

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE

zademonstrował Howard (1992) wykazując, że atrakcyjność opakowania produ-

ktu podnosiła ocenę samego produktu przy pierwszym zetknięciu się badanych

z produktem. Jeszcze inną odmianę zjawiska aureoli wykryli Frank i Gilovich

(1988) stwierdzając, że czarny kolor sportowych strojów sprzyja przypisywaniu

większej agresywności zarówno sobie samemu, jak i innym. Wiele kontrowersji

wzbudziło badanie Petersa i Ceci (1982), którzy przesłali do czasopism nauko-

wych maszynopisy prac niegdyś już w nich opublikowanych, opatrując je fikcyj-

nymi nazwiskami autorów zatrudnionych w instytucjach nie cieszących się

prestiżem w środowisku naukowym. Większość prac została oceniona negatyw-

nie i nie dopuszczona do publikacji. Przyczyny mogły być różne, choć najbar-

dziej prawdopodobną był niski prestiż (fikcyjnych) miejsc pracy rzekomych

autorów niedoszłych publikacji.

W myśl przyjmowanej tu interpretacji zjawiska aureoli, kiedy człowiek do-

wiaduje się, że jakaś nieznana mu osoba cechuje się pewną pozytywną lub

negatywną właściwością B, wykształca się u niego ogólna, niespecyficzna i „roz-

lana" postawa wobec tej osoby (negatywna lub pozytywna - w zależności od

reakcji na właściwość B). Z uwagi na swój rozlany i nieprecyzyjny charakter

postawa ta może zostać uogólniona czy przeniesiona na jakąkolwiek specyficz-

ną, akurat ocenianą cechę A tej samej osoby. Jeżeli badany nie zauważa, że

stosunek do B wpływa na sąd dotyczący A, powiadamy, że postawa wobec B

funkcjonuje w sposób utajony. Zjawisko aureoli ma doniosłe znacz; nie prakty-

czne i wykorzystywane jest tysiące razy dziennie, na przykład w dziedzinie

reklamy. Reklamowane produkty są zwykle przedstawiane w otoczeniu atra-

kcyjnych obiektów, sławnych postaci świata rozrywki, pięknych modelek. Gene-

ralnie rzecz biorąc, odbiorcy reklam są świadomi tego, że reklamodawca stara

się wpłynąć na ich postawy, w związku z czym prawdopodobieństwo błędnej

identyfikacji źródła pozytywnych reakcji wobec reklamowanego produktu jest

niewielkie. Jednakże (na co wskazała autorom jedna z osób czytających wcześ-

niejszą wersję tego artykułu) często nie jesteśmy zbyt uważnymi odbiorcami

reklam, a w konsekwencji możemy być podatni na utajony wpływ takich ubocz-

nych sygnałów atrakcyjności. Powszechną sytuacją, w której zjawisko aureoli

występuje ze szczególnym natężeniem, jest ocenianie pracowników przez prze-

łożonych: nie mająca związku z wykonywaniem pracy atrakcyjność może wpły-

wać na oceny poziomu wykonania zadań (np. Balzer i Sulsky, 1992; Cooper,

1981;Tsui i Barry, 1986).

Inne przejawy postaw utajonych

Zjawisko samej ekspozycji. Liczne wyniki badań doprowadziły Zajonca

(1968) do wniosku, że im częściej eksponowany nam jest jakiś bodziec, tym

bardziej go lubimy, co nazwał zjawiskiem samej ekspozycji. Choć nikt nie wątpił

w jego istnienie, powody występowania zjawiska samej ekspozycji pozostawały

przez długi czas zagadką. Ostatnio uzyskane wyniki świadczą o tym, że jest ono

przejawem funkcjonowania postaw utajonych. Zainspirowani metaanalizą da-

nych dokonaną przez Bornsteina (1989), Bornstein i D'Agostino (1992) wyka-

zali, że lubienie bodźców uprzednio eksponowanych jest najsilniejsze wtedy,

kiedy ludzie nie pamiętają uprzednich ich ekspozycji. Występująca w takim

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

przypadku nasilona łatwość rozpoznania już napotkanego bodźca przy jego

ponownej ekspozycji jest nietrafnie przypisywana jego lubieniu, prowadzącemu

do pozytywnych ocen bodźca

3

. Inne zjawiska, w których występuje ten sam

rodzaj oddziaływania postaw utajonych, to wzrost wiary w słuszność jakiegoś

twierdzenia wskutek łatwości zrozumienia jego treści (Gilbert, 1991

4

; Sher-

man, Mackie i Driscoll, 1990) oraz wzrost wiary w słuszność twierdzenia wsku-

tek wcześniejszego natrafienia na to twierdzenie (Arkes, Boehm i Xu, 1991;

Begg, Armour i Kerr, 1985; Hasher, Goldstein i Toppino, 1977; Hawkins

i Hoch, 1992).

Podprogowe warunkowanie postaw. Szereg badaczy próbowało wytwo-

rzyć pozytywną lub negatywną postawę wobec bodźców neutralnych za pomocą

poprzedzania ekspozycji tych bodźców bardzo krótką (podprogową) ekspozycją

bodźca przyjemnego lub nieprzyjemnego. Świadectwem przenoszenia się re-

akcji afektywnej z migawkowo wyświetlanych bodźców przyjemnych lub nie-

przyjemnych na neutralne miały być oceny dotyczące tych ostatnich. Choć jak

dotąd nie dopracowano się rzetelnej procedury uzyskiwania tego zjawiska, wie-

lu badaczy relacjonuje wyniki badań, w których udało się je uzyskać (Edwards,

1990; Krosnick, Betz, Jussim i Lynn, 1992; Niedenthal, 1990; Murphy i Zajonc,

1993). Procedura ta nazywana jest czasami warunkowaniem postaw, choć taka

nazwa może być nietrafna z powodu zarówno zbyt małej liczby powtórzeń

ekspozycji bodźców, jak i dlatego, że porządek wydarzeń jest tu odwrócony

w stosunku do tego, co dzieje się w standardowym badaniu nad warunkowa-

niem (gdzie bodziec neutralny pojawia się na początku, a więc przed bodźcem

przyjemnym lub nieprzyjemnym). Zjawisko, przenoszenia reakcji afektywnej

z podprogowo wyświetlanego bodźca przyjemnego bądź nieprzyjemnego na wy-

świetlany natychmiast potem bodziec neutralny, zapewne lepiej wyjaśniać jako

rezultat utajonego oddziaływania postawy wywołanej pierwszym bodźcem na

oceny bodźca drugiego (początkowo neutralnego).

Ustosunkowania natychmiastowe. Ustosunkowanie natychmiastowe to

niemal błyskawiczne lubienie lub nielubienie nowego obiektu już przy pier-

wszym jego napotkaniu (zob. Fiske, 1982, gdzie podobne zjawisko określono

mianem schematopochodnej reakcji afektywnej). Choć ustosunkowania natych-

miastowe rzadko stanowią przedmiot badań, prawdopodobnie są one bardzo

powszechnym zjawiskiem. Na przykład odczuwanie prawie natychmiastowej

sympatii lub antypatii do postaci z filmów, bohaterów książek czy wiadomości,

a także zawodników czy zespołów sportowych zdarza się często - przynajmniej

autorom tego artykułu. W niektórych przypadkach jawne podłoże natychmia-

W przypadku zjawiska samej ekspozycji brak jest podstawowej cechy innych, wcześniej

tu opisywanych utajonych oddziaływań postaw, a mianowicie nie mamy tu do czynienia

z nieświadomym przeniesieniem oceny z jednego obiektu na drugi. Choć współczesne

badania znacznie pogłębiły nasze rozumienie zjawiska samej ekspozycji, źródła jego

afektywnej natury w dalszym ciągu pozostają niejasne.

Gilbert (1991) interpretuje te wyniki jako bezpośredni rezultat procesów rozumienia;

empiryczne rozróżnienie tych alternatywnych wyjaśnień wydaje się dość trudne.

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

stowej postawy może wydać się oczywiste: dana osoba jest podobna do nas

samych, zespół sportowy pochodzi z naszego miasta czy uniwersytetu, postać

z książki przedstawiona jest w dobrym lub złym świetle. W innych przypad-

kach, natychmiastowe ustosunkowania nie mają introspekcyjnie dostępnego

podłoża i mogą stanowić przejaw postaw utajonych.

Wpływy kontekstu w badaniach sondażowych. Schwarz i Clore (1983)

stwierdzili, że osoby zapytywane o ogólne zadowolenie z życia w dni słoneczne

podawały wyższe oceny od osób ankietowanych w dni deszczowe. W podobnych

badaniach Schwarz, Strack i Mai (1991) pytali grupę respondentów o zadowole-

nie z małżeństwa oraz z życia w ogóle. Kiedy pytanie o małżeństwo zadawano

jako pierwsze z kolei, ocena satysfakcji z życia rosła u osób szczęśliwych w mał-

żeństwie, a malała u osób nieszczęśliwych, w porównaniu z osobami odpowia-

dającymi najpierw na pytanie o ogólne zadowolenie z życia. Wynik ten świadczy

o utajonym wpływie informacji ubocznej na sądy o ogólnej satysfakcji z życia,

ale może być też tłumaczony jako konsekwencja wiedzy dostępnej introspekcyj-

nie. Jednym ze sposobów potwierdzenia trafności interpretacji w kategoriach

wpływu utajonego byłoby wykazanie, że zwrócenie uwagi na sygnał będący

źródłem wpływu zredukuje sam efekt. Zademonstrowali to Schwarz i Clore

(1983): gdy telefonicznie ankietowanych badanych poproszono na wstępie

o opisanie pogody za oknem, wpływ pogody na późniejsze oceny jakości własne-

go życia zanikał.

Wynik ten ilustruje ogólniejszą tezę, że opisywane tu zjawiska wartościowa-

nia utajonego zanikają w sytuacji uświadomienia badanym obecności bodźców

wywołujących postawy utajone. Problem ten omówimy szerzej w podrozdziale

„Uwaga jako moderator utajonego poznania".

UTAJONE WARTOŚCIOWANIE WŁASNEJ OSOBY

Liczne badania prowadzone w ostatnich dekadach wykazały, że większość osób

niemal każdej badanej grupy ocenia pozytywnie siebie samych. Ten rzetelny,

powtarzający się z badania na badanie rezultat pozwala sądzić, że większość

ludzi ma pozytywną postawę w stosunku do siebie samych (Banaji i Prentice,

1994; Baumeister, 1982; Greenwald, 1980; Myers i Ridl, 1979; S. E. Taylor

i Brown, 1988). Rozumowanie w kategoriach wpływu postaw utajonych pozwa-

la więc przewidywać pozytywne ocenianie również nowych czy neutralnych

obiektów skojarzonych z własną osobą dokonującego ocen człowieka. Tak jak

w przypadku zjawiska aureoli, założyć można, że ocena dowolnej, dotąd neu-

tralnej własności czy obiektu A pozostawać będzie pod wpływem tendencji do

pozytywnego oceniania własnej osoby (B). Wynikająca z tego pozytywna ocena

obiektu czy własności A jest konsekwencją postawy utajonej, a więc wzrost

oceny obiektu występuje niezależnie od świadomości człowieka i niezależnie od

tego, czy skojarzenie obiektu lub cechy A z własną ma jakieś obiektywne zna-

czenie dla owej oceny czy nie.

A. G. GREENWALD. M. R. BANAJI

Utajone wartościowanie własnej osoby polega na wpływie pozytywnej

postawy wobec samego siebie na przychylne bądź nieprzychylne ocenianie obie-

któw skojarzonych z własną osobą, przy czym wpływ ten pozostaje niezidenty-

fikowany na drodze introspekcji bądź też jest identyfikowany w sposób nie-

trafny.

Interpretacji w kategoriach utajonego wartościowania własnej osoby podda-

ją się trzy rodzaje zjawisk. Rodzaj pierwszy to eksperymentalne efekty utajo-

nego wartościowania siebie, gdzie bodźce początkowo neutralne są arbitralnie

kojarzone lub nie z własną osobą podmiotu. Świadectwem utajonego wartościo-

wania siebie jest tu wyższa ocena bodźców skojarzonych z ,ja" oceniającego

podmiotu. Rodzaj drugi to naturalnie zapośredniczone utajone wartościo-

wanie siebie, gdzie mamy do czynienia z podobnym zjawiskiem, tyle że skoja-

rzenie ocenianego obiektu z osobą podmiotu nie jest rezultatem manipulacji

eksperymentalnej, lecz zostało w naturalny sposób wytworzone w trakcie życia

podmiotu. Rodzaj trzeci to wtórne efekty utajonego wartościowania własnej

osoby, gdzie badani formułują pozytywne oceny obiektów powiązanych z ich

j a " w sposób inferencyjny, a więc na mocy logicznych związków między tymi

obiektami a człowiekiem dokonującym ocen.

Eksperymentalne efekty utajonego wartościowania siebie
Perswazyjne efekty odgrywania ról. W badaniach nad perswazją związaną

z odgrywaniem ról prosi się badanych o odgrywanie roli zwolennika lub prze-

ciwnika jednego ze stanowisk w jakiejś spornej kwestii i o przedstawianie sto-

sownych argumentów. Badani odgrywający tego rodzaju role wykazują

silniejszą niż badani kontrolni skłonność do wiary w trafność nowych dla siebie

argumentów (które na prośbę badacza przedstawiali jako własne) i silniej zo-

stają przekonani do słuszności stanowiska, za którym argumenty te przema-

wiają (np. Janis i King, 1956). Zjawisko to występuje zarówno wtedy, gdy

odgrywając rolę badani samodzielnie wymyślają argumenty (np. Greenwald

i Albert, 1968; King i Janis, 1956), jak i wtedy, gdy po wejściu już w rolę ocenia-

ją trafność argumentów nowych, dostarczonych im przez badacza (Greenwald,

1969). Interpretacja tych wyników jako przejawu utajonego wartościowania

siebie zakłada, po pierwsze, że wejście w rolę zwolennika jakiegoś stanowiska

powoduje wykształcenie się relacji związku między własną osobą badanego

a tym stanowiskiem (a więc wykształcenie się relacji jednostkowej, by posłużyć

się terminologią Heidera, 1944) oraz - po drugie - że pozytywna postawa wobec

siebie zostaje przeniesiona na bronione stanowisko.

Efekt samego posiadania. W eksperymencie Feysa (1991; por. też Beg-

gan, 1992), badani uczyli się najpierw, które z czterech ikon (symboli wizual-

nych) w grze komputerowej przedstawiały ich samych, a które przedstawiały

ich przeciwnika w grze, którym był komputer. Kiedy następnie poproszono ich

o ocenę estetycznych walorów wszystkich ośmiu figur, badani wyżej oceniali

„swoje" ikony. Analogiczne zjawisko, polegające na lubieniu liter wyrażających

własne inicjały badanego, zostało nazwane przez Nuttina (1985, 1987) efe-

A. G. GREENWALD. M. R. BANAJI

na założeniu, że wzrost liczby opinii wspólnych z obcą osobą nasila jej powiąza

nie z własnym ,ja" badanego

5

.

W odróżnieniu od „eksperymentalnego" wpływu utajonych postaw wobec

własnej osoby, w badaniach nad zależnością atrakcyjności od podobieństwa po-

wiązanie nowego obiektu (nieznajomej osoby) z własną osobą podmiotu jest

upośrednione posiadaniem przez ów obiekt właściwości (opinii), które już

wcześniej były powiązane z ,ja" podmiotu. Finch i Cialdini (1989) manipulowa-

li tym powiązaniem w interesującym eksperymencie, w którym informowali

badanych, że urodzili się w tym samym dniu i miesiącu co niesławnej pamięci

postać historyczna - Rasputin. Badani przekonani, że łączy ich z Rasputinem

podobieństwo daty urodzenia łagodniej oceniali jego czyny niż badani, których

nie informowano o tym (rzekomym) podobieństwie. Prentice i Miller (1992)

zastosowali tę technikę do wytwarzania więzi między badanymi rozgrywający-

mi dylemat więźnia. Osoby przekonane, że ich partner urodził się tego samego

dnia, co one, okazały się w trakcie gry znacznie bardziej skłonne do współpracy

niż osoby, którym nie podawano tej (nieprawdziwej) informacji.

Poznawcze reakcje na perswazję. Nowe argumenty podawane w prze-

kazie perswazyjnym oceniane są jako tym bardziej trafne, im bardziej są zgod-

ne z własnymi poglądami przekonywanego człowieka. Zjawisko to wykryto pod

koniec lat 60. (np. Cullen, 1968; Greenwald, 1968). Dobrą jego ilustracją są

badania Lorda, Rossa i Leppera (1979), gdzie studentów opowiadających się za

lub przeciw karze śmierci, zapoznawano z dwoma zestawami argumentów,

z których jeden przemawiał za, a drugi przeciw tej karze. To, która argumenta-

cja uważana była za przekonywającą, okazało się silnie uzależnione od włas-

nych postaw osób badanych. Odrzucający karę śmierci za bardziej przekony-

wające uważali przedstawione im argumenty przeciw karze śmierci, na odwrót

zaś było w przypadku zwolenników kary śmierci. W rezultacie, obie grupy wy-

szły z tej próby perswazji umocnione w swoich poglądach, mimo że połowa

otrzymanych argumentów przemawiała przeciwko początkowo wyznawanemu

stanowisku. Było to zapewne rezultatem faktu, że argumenty podobne do włas-

nej postawy pociągały badanych, a argumenty niepodobne były odrzucane. Po-

znawcze reakcje na perswazję okazują się więc bliskim krewnym związku

podobieństwo-atrakcyjność, tyle że zamiast poglądów nieznanej osoby mamy tu

do czynienia z poglądami stanowiącymi element komunikatu perswazyjnego,

a w miejscu lubienia-nielubienia osoby o poglądach podobnych lub niepodob-

nych występuje akceptacja bądź odrzucenie argumentów zawartych w przeka-

zie perswazyjnym. Skłonność do odrzucania przekazów niezgodnych z wyzna-

waną opinią jest szczególnie widoczna w badaniach nad zjawiskiem wrogości

mediów (Vallone, Ross i Lepper, 1985). Polega ono na tym, że zrównoważone

Kwestia, jaką rolę w relacji podobieństwo-atrakcyjność odgrywają sygnały

podobieństwa i odmienności była niedawno przedmiotem dyskusji (Byrne, Clore

i Smeaton, 1986; Rosenbaum, 1986). Jednak oba stanowiska w tym sporze

(przypisywanie kluczowej roli bądź to podobieństwu, bądź odmienności) są równie

zgodne z przyjmowaną tu interpretacją relacji podobieństwo-atrakcyjność

w kategoriach utajonego wartościowania własnej osoby.

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

ktem samego posiadania. Jeszcze inne zjawisko interpretowalne w katego-

riach utajonego wartościowania siebie uzyskali w kilku eksperymentach Kah-

neman, Knetsch i Thaler (1990). Wykazali oni wyraźny wzrost wartości przy-

pisywanej takim przedmiotom jak kubek, pióro czy tabliczka czekolady wsku-

tek ich otrzymania na własność przez dokonujące ocen osoby.

Minimalne zjawisko grupowe. Liczne badania przekonują, że ludzie

przychylniej oceniają członków grupy własnej (ingroups) niż grup pozostałych

(outgroups), co nazywane jest tendencyjnym faworyzowaniem grupy

własnej (in-group bias). Zjawisko to samo w sobie uznać można za jeden z da-

lej omawianych, naturalnie upośrednionych efektów utajonego wartościowania

siebie. Przekonujące wyniki badań Tajfela (1970) wykazały, że tendencyjna

faworyzacja własnej grupy występuje nawet wtedy, gdy członkowie grupy włas-

nej i obcej są do siebie podobni pod każdym obiektywnym względem, z wyjąt-

kiem przynależności grupowej - na przykład w warunkach, w których podział

na grupę „my" i „oni" nastąpił przez losowanie obserwowanego przez samych

badanych. Tendencyjna faworyzacja własnej grupy jest jednym z przejawów

tzw. minimalnego zjawiska grupowego szersze omówienie - por. Brewer, 1979;

Gaertner, Mann, Dovidio, Murrell i Pomare, 1990; Messick i Mackie, 1989;

Mullen, Brown i Smith, 1992; Ostrom i Sedikides, 1992; Tajfel i Turner, 1986

oraz Wilder i Shapiro, 1984). Minimalne zjawisko grupowe dowodzi, że przyna-

leżność do tej samej grupy jest czynnikiem wystarczającym do traktowania

pozostałych członków własnej grupy przynajmniej w pewnym stopniu tak samo.

jak siebie samego. O tym, że przynależność do tej samej grupy wystarcza do

transferu pozytywnych uczuć z siebie na innych członków grupy własnej, świadczą

też inne badania. Na przykład Perdue, Dovidio, Gurtman i Tyler (1990) stwierdzi-

li, że zaimki „wewnątrzgrupowe" (my i nas) upozytywniają oceny neutralnych

bodźców, jeżeli są podprogowo wyświetlane przed ekspozycją owych bodźców.

Naturalnie upośrednione efekty utajonego wartościowania siebie
Wpływ podobieństwa na atrakcyjność. Silnym wyznacznikiem sympatii

odczuwanej do innego człowieka jest spostrzegane podobieństwo jego opinii do

naszych własnych (por. Byrne, 1969). W typowym eksperymencie nad wpływem

podobieństwa na atrakcyjność badany ocenia sympatyczność nieznanej osoby,

zapoznawszy się uprzednio z wypełnionym przez nią kwestionariuszem mierzą-

cym treść różnych opinii. W rzeczywistości ów kwestionariusz opinii wypełnio-

ny jest przez badacza w taki sposób, aby opinie „osoby nieznajomej" były

w różnym stopniu podobne bądź niepodobne do własnych, wcześniej zmierzo-

nych, opinii osoby badanej. Miarą atrakcyjności nieznajomej osoby jest suma

odpowiedzi na dwa pytania, z których jedno dotyczy tego, jak dalece badany

lubi tę osobę, a drugie -jak dalece chciałby z nią współpracować. W klasycznym

eksperymencie Byrne'a (1962) manipulowano liczbą (od zera do siedmiu) opinii

zgodnych z opinią badanego. Liczba opinii zgodnych decydowała o sympatii

odczuwanej do „nieznajomej osoby". Interpretacja tych wyników w kategoriach

utajonego oddziaływania pozytywnej postawy wobec siebie samego zasadza się

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

komunikaty prasowe czy telewizyjne, przedstawiające racje obu skonfliktowa-

nych w jakiejś sprawie stron, są odrzucane przez obie strony konfliktu. Obie

strony traktują takie zrównoważone komunikaty jako wrogie właśnie dlatego,

że są zrównoważone, tzn. zawierają pewną liczbę argumentów także na rzecz

drugiej strony konfliktu.

Podecyzyjna zmiana atrakcyjności możliwości wybranych i odrzu-

conych. W badaniach nad tym zjawiskiem uczestnicy eksperymentu oceniają

jakieś produkty czy wytwory (np. nagrania utworów muzycznych), po czym

wybierają i dostają na własność jeden z dwóch podobnie ocenianych produktów,

a na zakończenie ponownie oceniają cały zbiór produktów. W porównaniu z nie

dokonującą wyboru grupą kontrolną, w grupie eksperymentalnej obserwuje się

zwiększenie atrakcyjności alternatywy wybranej w stosunku do niewybranej

(Festinger i Walster. 1964; Steele, Spencer i Lynch, 1992). Jest to kolejny prze-

jaw zwiększonej pozytywności bodźca związanego z własną osobą — związek ów

zostaje tu wytworzony poprzez decyzję, czyli samodzielne wybranie tego, a nie

innego obiektu

6

. Interesującą odmianę tego zjawiska zademonstrowała Langer

(1975), sprzedając badanym urzędnikom losy na loterię w cenie 1 dolara i na-

mawiając ich potem do odsprzedania losu innej osobie. Niektórzy badani mogli

przy pierwotnym zakupie losu sami go wyciągnąć, innym był on jedynie wręcza-

ny. Zmienną zależną była cena, za którą badani godzili się odstąpić swój los.

W grupie ,.z wyborem" przeciętna cena wynosiła 8,67 dolara, w grupie „bez

wyboru" 1,96 dolara. Wyniki te wskazują więc, że każde powiązanie losu

z własną osobą zwiększało jego wartość ponad cenę zakupu (czyli 1 dolara, por.

też opisane poprzednio zjawisko samego posiadania), jednak wzrost wartości

był znacznie większy w warunkach więzi silnej, spowodowanej aktywnym wy-

braniem losu przez badanego.

Lubienie liter związanych z własnym nazwiskiem. Jeżli przedstawić

ludziom pary liter z prośbą o wybranie z każdej pary litery bardziej lubianej, to

systematycznie wybierają litery wchodzące w skład ich własnego imienia lub

nazwiska - pod warunkiem wszakże, że nie są świadomi faktu, iż litery celowo

dobrano w taki właśnie sposób (Nuttin, 1985). Zjawisko to tłumaczono na kilka

sposobów, z których najlepsze wydaje się wyjaśnienie w kategoriach związku

liter z własną osobą podmiotu: pozytywny stosunek do samego siebie przenosi

się na litery składające się na własne imię człowieka (Hoorens, 1990; Johnson,

1986; Nuttin, 1985). Zjawisko to ilustruje rysunek 1 przedstawiający nie publi-

kowane wcześniej fragmenty wyników Johnsona (1986).

Podecyzyjne różnicowanie atrakcyjności alternatyw to oczywiście oryginalne

przewidywanie teorii dysonansu poznawczego. Wielu autorów traktowało jednak

redukowanie dysonansu poznawczego jako przejaw dążenia do utrzymania wiary

w wartość własnej osoby (np. Aronson, 1968, 1992), potwierdzenia tej wiary (Steele,

1988) lub jej obrony (Deutsch, Krauss i Rosenau, 1962; Greenwald i Ronis, 1978).

Interpretacje te sugerują, że wszelkie zmiany podysonansowe stanowić mogą pewną

podklasę przejawów utajonego wartościowania własnej osoby.

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

Rys. 1. Preferowanie liter składających się na własne imię i nazwisko jako przejaw

utajonego wartościowania własnej osoby. Badani bardziej lubią litery wcho-

dzące w skład ich własnego imienia niż liter nie powiązane z własnym

imieniem, przy czym dotyczy to głównie inicjałów. (.Dane pochodzą z badania

597 osób, zilustrowane na rysunku wartości są rezultatem uśrednienia co

najmniej 13 obserwacji, za: Johnson, 1986)

Dane te ukazują statystycznie istotne preferowanie liter składających się na

własne imię i nazwisko oraz znacznie już silniejsze preferowanie liter stanowią-
cych inicjały badanego. Ponieważ inicjały są silniej związane z ,ja" niż inne
litery imienia i nazwiska, zacytowane wyniki Johnsona wspierają wyjaśnienie pre-
ferowania tych liter jako przejawu utajonego wartościowania własnej osoby

7

.

Wtórne przejawy utajonego wartościowania własnej osoby
Pozytywność o b r a z u własnej osoby. Liczne badania wykazały, że ludzie

formułują wiele różnych sądów w taki sposób, aby przedstawić samych siebie

w pozytywnym świetle. Tendencja do spostrzegania siebie w pozytywny sposób
ma szczególną wagę dla niniejszej analizy, gdyż stanowi nie tylko wyraz utajo-

nego wartościowania własnej osoby, ale także wzmacnia tę skłonność i stanowi

jej wtórne źródło

8

. W tym miejscu pominiemy szczegółową dyskusję nad wyni-

Przypuszczać można by, że silniejsze lubienie liter składających się na własne inicjały

niż na resztę własnego imienia i nazwiska wywołane jest częstszym napotykaniem liter

składających się na inicjały. Przypuszczenie takie jest jednak mało prawdopodobne

zarówno dlatego, że zjawisko samej ekspozycji zanika już przy dużo niższych

częstościach ekspozycji niż olbrzymie częstotliwości właściwe literom alfabetu, jak

i dlatego, że gdyby zliczyć ogólną częstość ekspozycji liter, przewaga inicjałów nad

pozostałymi literami nazwiska musiałaby być bardzo niewielka.

Niektóre z wcześniej opisanych przejawów utajonego wartościowania siebie mogą

wzmacniać poczucie własnej wartości w sposób jeszcze bardziej pośredni, niż tu

omawiany. Np. przeświadczenie, że nasi znajomi wyrażą zgodne z naszymi poglądy

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

karni tych badań, ponieważ przegląd taki zawierają liczne, opublikowane już

prace. Na przykład przegląd badań dokonany przez Greenwalda (1980) wyka-

zał, że ludzie skłonni są przypisywać sobie samym odpowiedzialność za wyniki

pożądane, podczas gdy wyniki niepożądane przypisują oddziaływaniu czynni-

ków zewnętrznych, a także przypominają sobie wszelkie przeszłe wydarzenia

w sposób sprzyjający widzeniu siebie samych w pozytywnym świetle. Liczne

deformacje funkcjonowania poznawczego wywołane tendencją do spostrzegania

własnej osoby w pozytywny sposób zostały przez Greenwalda przyrównane do

funkcjonowania państwa totalitarnego i jego aparatu propagandowego. Ponie-

waż deformacje te pozwalają człowiekowi zachować i wiarę w pozytywną war-

tość własnej osoby, i integralność umysłowej reprezentacji informacji o samym

sobie, Greenwald uznał je za mechanizmy o pozytywnych funkcjach adaptacyj-

nych. Do podobnych wniosków doprowadził również bardziej współczesny prze-

gląd badań nad pozytywnymi złudzeniami na temat własnej osoby (S.E. Taylor

i Brown, 1988). Również analizy poznawczego funkcjonowania osób cierpiących

na depresję prowadzą do wniosku, ze upozytywniające przetwarzanie informa-

cji na temat własnej osoby stanowi adaptacyjny mechanizm chroniący człowie-

ka przed depresją (Beck, 1979; Scheier i Carver, 1992; Seligman, 1991).

Warto wspomnieć o jeszcze jednym przejawie dążenia do potwierdzania po-

zytywnej wartości własnej osoby, ze względu na jego szczególny związek z na-

stępną częścią artykułu, dotyczącą stereotypów i uprzedzeń. Crosby (1984)

stwierdził, że członkowie grup dyskryminowanych spostrzegają co prawda in-

nych członków własnej grupy jako obiekty dyskryminacji, jednak siebie samych

nie uważają za szczególnie pokrzywdzonych. Zjawisko to, prawdopodobnie

związane z wiarą w sprawiedliwość świata (Lerner, 1980), wykazano w bada-

niach wykonywanych na różnych grupach, w USA (Crosby, Pufall, Snyder,

0'Connell i Whalen, 1989), frankofonów z Quebecu (Guimond i Dube-Simard,

1983), Haitańczyków oraz indyjskich imigrantów w Kanadzie (Taylor, Wright,

Moghaddam i Lalonde, 1990).

Utajona afiliacja i odrzucenie. Teoria porównań społecznych Festingera

(1954) opiera się na założeniu, iż ludzie porównują się z innymi, aby utwierdzić

się w trafności swoich opinii i sądów na temat własnych zdolności (zob. także

Suls i Wills, 1991). W nowszych ujęciach tego zagadnienia, szczególnie w mode-

lu utrzymywania pozytywnej samooceny Tessera (Tesser, 1988; Tesser i Camp-

bell, 1983) oraz analizie Willsa (1981) dotyczącej porównań w dół, podkreśla

się, że społeczne porównania przebiegają według reguł służących wzmocnieniu

własnej wartości. Współczesna teoria porównań społecznych wskazuje, że po-

czucie własnej wartości pozostaje pod wpływem spostrzeganych relacji między

sobą i innymi (jednostkami lub grupami) oraz ocen, jakie otrzymujemy od

innych. Wysokiemu poczuciu własnej wartości towarzyszy albo kojarzenie włas-

(relacja podobieństwo-atrakcyjność) chroni przed stycznością z poglądami

niezgodnymi, które mogłyby podważyć wiarę w trafność naszych własnych poglądów.

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

nej osoby z innymi ludźmi ocenianymi pozytywnie, albo z zaprzeczaniem

związków między sobą i innymi ludźmi ocenianymi negatywnie.

Ogólna teza, iż afiliacja i odrzucanie służą poczuciu własnej wartości, znaj-

duje potwierdzenie w opisywanych wcześniej zjawiskach będących przejawami

wpływu utajonego wartościowania siebie, a dotyczących związku atrakcyjności

z podobieństwem, faworyzowania grupy własnej i tendencyjnych reakcji po-

znawczych na perswazję. Jej potwierdzeniem jest również szereg dobrze pozna-

nych zjawisk, w których spostrzegany związek własnej osoby z innym obiektem

stanowi zmienną zależną, a nie eksperymentalnie manipulowaną zmienną nie-

zależną. Na przykład w szeregu badań manipulowano sukcesem lub porażką

innego człowieka lub grupy, mierząc spostrzegane przez badanych powiązanie

własnej osoby z owym człowiekiem lub grupą. Zjawisko kąpania się w cudzej

chwale (Cialdini i in. 1976) polega na dostrzeganiu czy podkreślaniu związku

między sobą a innymi osobami odnoszącymi sukces, natomiast porównania w

dół (Suls, 1991; Wills, 1981) wiążą się z dystansowaniem się od tych, którzy

ponoszą porażki lub cechują się jakimiś przywarami.

Utajona afiliacja lub odrzucenie innych również wyrażają wtórne efekty

utajonego wartościowania własnej osoby, gdyż kojarzenie siebie z osobą atra-

kcyjną lub dystansowanie się od osoby nieatrakcyjnej wspiera poczucie własnej

wartości. Interpretację tę potwierdzają badania wykazujące, iż czasowe obniże-

nie poczucia własnej wartości jednostki (np. za pomocą informacji o niedawno

poniesionej porażce) nasila jej skłonność do kąpania się w cudzej chwale lub

dokonywania „porównań w dól" (np. Cialdini i Richardson, 1980; Crocker,

Thompson, McGraw i Ingerman, 1987). Podobny wydźwięk mają badania,

w których badani przeceniali własną bądź to introwersję, bądź to ekstrawersję,

w zależności od tego, która z tych cech przedstawiana im była jako warunek

odniesienia sukcesu w zadaniach eksperymentalnych (Kunda i Sanitioso, 1989;

Sanitioso, Kunda i Fong, 1990).

Przenoszenie poczucia własnej wartości na innych. Zjawisko to przy-

pomina znane efekty wzajemności ingracjacji przejawiające się wymianą pre-

zentów, przysług, pochwał (Jones, 1964; Regan, 1971; zob. Cialdini, 1993: prze-

gląd danych dotyczących efektów wzajemności). Przeniesienie poczucia własnej

wartości rozpoczyna się otrzymaniem pochwały od innej osoby, ale później

odbiega od zjawiska wzajemnej wymiany, gdyż następująca w zamian sympatia

do tejże osoby jest postrzegana jako niezależny sąd, nie mający związku z po-

chwałą uprzednio otrzymaną. Mechanizm przenoszenia poczucia własnej war-

tości był głównym czynnikiem oddziałującym w znanym badaniu Aronsona

i Lindera (1965). W eksperymencie tym człowiek przechodzący z krytykowania

na wychwalanie osoby badanej bardziej był przez nią lubiany od człowieka,

który stale chwalił badanego. Aronson i Linder sugerowali, że przejście z kryty-

kowania do chwalenia wywołało większą sympatię, gdyż dowodziło, że osoba

dokonująca ocen potrafi wnikliwiej różnicować oceny interpersonalne. W pro-

ponowanych tu kategoriach, przejście od krytyki do chwalenia bardziej wzmac-

nia poczucie własnej wartości (niż stałe pochwały), a odwzajemnianie sympatii

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

wtórnie wzmacnia utajone wartościowanie siebie - dzięki spostrzeganiu autora

pochwał jako bardziej wiarygodnego.

W nie opublikowanych jeszcze badaniach, przeprowadzonych na University

of Washington, silny efekt przeniesienia poczucia własnej wartości stwierdzony

został w warunkach naturalnych, w których dwie strony oceniały siebie nawza-

jem - były to semestralne oceny wykładowców dokonywane przez ich słuchaczy

i na odwrót (Greenwald, 1992b). Oceny wystawiane studentom przez wykła-

dowców były silnie skorelowane z ocenami wykładowców wystawianymi przez

studentów. Pozytywny sąd o wykładowcy stawiającym studentowi wysoką notę

prowadzić może do wtórnego wzmocnienia poczucia własnej wartości samego

studenta.

Alternatywne wyjaśnienia przejawów utajonego wartościowania siebie
Każdy z przedstawionych tu przejawów utajonego wartościowania siebie został

wyraźnie potwierdzony w wielu badaniach. Szereg z tych zależności cechuje się

znaczną siłą (stosowne korelacje wynoszą co najmniej .50, a różnice średnich

między porównywanymi grupami wynoszą co najmniej 0.8 odchylenia stan-

dardowego; Cohen, 1988). Zależności te stwierdzano też w badaniach z różnych

dziedzin, takich jak: zmiany postaw (odgrywanie ról w trakcie perswazji i po-

znawcze reakcje na perswazję), podejmowanie decyzji (podecyzyjne różnicowa-

nie atrakcyjności alternatyw), procesy grupowe (faworyzacja grupy własnej

w „minimalnych" warunkach grupowych), atrakcyjność interpersonalna

(wpływ podobieństwa na atrakcyjność, utajona afiliacja i odrzucanie, przemie-

szczanie poczucia własnej wartości) oraz poznanie społeczne (zjawisko samej

ekspozycji i preferowanie liter własnego nazwiska). Tak zróżnicowany zbiór

wyników jest oczywiście możliwy do wyjaśnienia na wiele różnych sposobów -

na podstawie teorii nagród i kar (wpływ podobieństwa na atrakcyjność), teorii

równowagi i zgodności poznawczej (poznawcze reakcje na perswazję i wpływ

podobieństwa na atrakcyjność), dysonansu poznawczego (granie ról i podecy-

zyjne różnicowanie atrakcyjności alternatyw), czy teorii porównań społecznych

(porównania w dół).

Wyjaśnianie tych różnorodnych wyników w kategoriach utajonego wartoś-

ciowania siebie nie wymaga odstąpienia od innych ich interpretacji. W wielu

przypadkach dotychczasowe interpretacje opisują różne prawdopodobne me-

chanizmy funkcjonowania utajonego wartościowania własnej osoby . Jednak

proponowana tu interpretacja w kategoriach utajonego wartościowania siebie

wykracza poza dotychczasowe interpretacje, zakładając, iż wszystkie te zjawi-

ska są zapośredniczone pozytywną samooceną - wszystkie one powinny wystę-

Przykładowo, teoria równowagi Heidera (1958) czyni przedmiotem analizy triadę

składającą się z (a) obserwatora i (b) pozytywnie ocenianej innej osoby, która skojarzona

zostaje z (c) dotąd neutralnym obiektem. Podstawienie własnego ,ja" w miejsce innej

osoby prowadzi do utajonego wartościowania siebie (tj. lubienie obiektów skojarzonych

z własną osobą) - zgodnie z postulowaną przez Heidera tendencją do równoważenia tej

triady.

pować z większym natężeniem u osób cechujących się samooceną wysoką niż

niską

10

.

Jednak owej doniosłej roli odgrywanej przez pozytywną samoocenę nie moż-

na przekonująco wykazać za pomocą dotychczasowych miar samooceny. Stan-

dardowe kwestionariusze samooceny (np. Helmreich, Stapp i Ervin, 1974; Ro-

senberg, 1965) opierają się strategii pomiaru bezpośredniego, mierzącego do-

stępne na drodze introspekcji reprezentacje poczucia własnej wartości. Zakła-

dana tu pośrednicząca rola utajonego wartościowania siebie może być skutecz-

nie sprawdzana za pomocą metod mierzących wartościowanie utajone, a więc

pośrednich. Tego rodzaju miary nie zostały natomiast, jak dotąd, skonstruowa-

ne

11

.

Natura danych o utajonych postawach i utajonym wartościowaniu siebie
Ze względu na brak metod mierzących różnice indywidualne pod względem

postaw utajonych, dotąd dostępne dowody na rzecz utajonego funkcjonowania

postaw opierają się na badaniu prób, co do których można założyć, że są mniej

więcej homogeniczne pod względem treści utajonych postaw. Na przykład inter-

pretacja aureoli „rozsiewanej" przez atrakcyjność fizyczną - jako przejawu

postawy utajonej - wymaga założenia, że atrakcyjność fizyczna jest pozytywnie

oceniana przez zdecydowaną większość badanych. Podobnie, empiryczne de-

monstracje utajonego wartościowania siebie wymagają przyjęcia założenia o po-

wszechności pozytywnego obrazu samego siebie w badanych próbach. Badania

nad utajonym poznaniem społecznym spotykają tu podobne ograniczenia, jak

badania nad innymi formami poznania utajonego. Na przykład badania nad

pamięcią mimowolną opierają się na założeniu, że ekspozycja materiału ekspe-

rymentalnego wywołuje u wszystkich badanych osób podobne konsekwencje

w postaci tworzenia śladów pamięciowych, które później wpływają na funkcjo-

nowanie poznawcze mierzone za pomocą miar pośrednich.

UTAJONE STEREOTYPY

Stereotyp jest społecznie podzielanym zbiorem przekonań o cechach chara-

kterystycznych dla członków jakiejś kategorii społecznej. Podczas gdy postawa

prowadzi do spójnych reakcji ewaluatywnych w stosunku do jej obiektu, stereo-

typy mogą zawierać przekonania wysoce zróżnicowane ewaluatywnie. Na przy-

kład stereotyp „sportowca" może zawierać równocześnie przekonanie o fizycznej

atrakcyjności (cecha pozytywna) i niewielkiej inteligencji (cecha negatywna).

To przewidywanie pośredniczącej roli samooceny zgodne jest w pewnych przypadkach

z istniejącymi już teoriami, jak teoria równowagi czy dysonansu poznawczego. Jednak

- z nielicznymi wyjątkami (np. Aronson i Mettee, 1968; Crocker i in., 1987; Steele i in.,

1992; Suls, 1991) - teorie te nie inspirowały poszukiwania dowodów na to, iż

postulowane przez nie prawidłowości modyfikowane są poziomem samooceny.

Obecnie prowadzone badania (Wood, Taylor, Michela i Gaus, 1993) pozwalają jednak

żywić nadzieję na wypracowanie metod pomiaru utajonego wartościowania własnej

osoby.

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

Stereotypy sterują formułowaniem sądów i zachowaniem o tyle, o ile ich posia-

dacz zachowuje się w stosunku do członka stereotypizowanej grupy tak, jak

gdyby posiadał on cechy zawarte w stereotypie.

Podobnie jak w przypadku postaw, definicje nie precyzują czy stereotypy

funkcjonują na poziomie świadomym, czy nieświadomym, jak to ilustruje prze-

gląd najczęstszych definicji stereotypu:

Stereotyp jest usztywnionym przeświadczeniem mającym niewiele wspólne-

go ze stanem faktycznym, którego rzekomo dotyczy, i wynika z naszej skłon-

ności, aby najpierw coś nazwać, a dopiero potem to obserwować (Katz i Brały,

1935, s. 181).

Stereotyp jest przesadnym przekonaniem na temat jakiejś kategorii obie-

któw (Allport, 1954, s. 191).

[stereotyp jest przejawem] reagowania kategorialnego, to znaczy reagowa-

nia na konkretną osobę tak, jakby posiadała wszystkie własności typowe dla

kategorii, do której osoba ta została zaliczona (Secord, 1959, s. 309).

Stereotyp etniczny jest - bezzasadnym z punktu widzenia obserwatora -

uogólnieniem na temat cech przysługujących jakiejś grupie etnicznej (Brigham,

1971, s. 13).

Zbiór przekonań o osobistych cechach jakiejś grupy ludzi (Ashmore i Del

Boca, 1981, s. 16).

W toku stereotypizacji jednostka: (1) kategoryzuje inne osoby zazwyczaj na

podstawie łatwo zauważalnych cech, takich jak płeć i rasa; (2) przypisuje pe-

wien zbiór cech wszystkim członkom tej kategorii oraz (3) przypisuje wszystkie

te cechy każdemu z członków tej kategorii (Snyder, 1981, s. 415).

... struktura poznawcza zawierająca wiedzę, przekonania i oczekiwania jed-

nostki dotyczące jakiejś grupy ludzkiej (Hamilton i Trolier, 1986, s. 133).

Podobnie jak w przypadku postaw, ustalić warto jak dalece stereotypy mogą

funkcjonować w sposób utajony, a więc poza obrębem świadomych procesów

poznawczych.

Utajony stereotyp jest zapisem uprzednich doświadczeń, wpływającym

na przypisywanie cech członkom jakiejś kategorii społecznej, przy czym zapis

ten jest introspekcyjnie niezidentyfikowany (lub jest identyfikowany niepra-

widłowo).

Choć w badaniach nad stereotypami najczęściej stosuje się bezpośrednie czy

jawne metody ich pomiaru (zob. Judd i Park, 1993), w niektórych stosowano

także i miary pośrednie. W tych ostatnich, stygmatyzująca cecha stanowiąca

wywoławczy sygnał stereotypu (np. nadwaga, rasa, płeć) przedstawiana jest

jako uboczna z punktu widzenia zasadniczego zadania osoby badanej (np. Dar-

ley i Gross, 1983), albo w których rzeczywisty cel badania pozostaje ukryty

przed badanymi (np. Hamilton i Gifford, 1976). Crosby, Bromley i Saxe (1980)

odszukali wystarczająco wiele „pośrednich" badań nad stereotypami, by twier-

dzić zasadnie, że „...przekonania antymurzyńskie są wśród białych Ameryka-

nów dużo silniejsze niż można by wnioskować na podstawie danych sondażowych

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

[czyli bezpośrednie, jawne miary stereotypów]". Pośrednie miary stereotypów

były w tych badaniach używane celem uniknięcia zniekształcającego wpływu

takich czynników, jak pragnienie badanych, by zaprezentować się w społecznie

pożądany sposób (np. jako osoby nieuprzedzone), choć celem niektórych było

właśnie badanie nieświadomego funkcjonowania stereotypów. Wynika z nich,

że stereotypy wpływają często w sposób utajony na zachowanie osób, które

jawnie im zaprzeczają. Najbardziej przekonujących dowodów na utajone fun-

kcjonowanie stereotypów dostarczyły studia nad stereotypami rasy i płci, oma-

wiane w dwóch kolejnych częściach tego artykułu.

UTAJONE STEREOTYPY RASOWE

Wiele badań przekonuje, że stereotypy mogą funkcjonować w nieświadomy,

automatyczny sposób. Gaertner i McLaughlin (1983) pokazywali swoim bada-

nym po dwa zestawy liter, prosząc przy każdej ekspozycji o odpowiedź na pyta-

nie czy litery te tworzą sensowne słowa, czy też nie. Szybkość podawania

odpowiedzi tak stanowiła miarę siły związku pomiędzy obydwoma słowami

w parze. Biali badani odpowiadali szybciej w przypadku par, w których słowo

„biały" współwystępowało ze słowem pozytywnym (np. biały-bystry) niż par,

w których słowo „czarny" współwystępowało ze słowem pozytywnym (np. czar-

ny'-bystry), choć przy cechach negatywnych (np. biały-leniwy bądź czarny-leni-

wy) nie stwierdzono żadnych różnic. Wynik ten otrzymano dla osób cechu-

jących się zarówno wysokimi, jak i niskimi wynikami w kwestionariuszu mie-

rzącym jawne uprzedzenia rasowe (za pomocą samoopisu). Dovidio, Evans i Ty-

ler (1986) prezentowali w podobnym eksperymencie najpierw słowo-bodziec

czarny lub biały, potem słowo oznaczające cechę pozytywną lub negatywną,

a następnie prosili badanych o ocenę, czy dana cecha może być „kiedykolwiek

prawdziwa" lub czy jest „zawsze nieprawdziwa" dla prezentowanego bodźca.

Badani odpowiadali szybciej na pozytywne cechy, jeśli następowały po bodźcu

biały niż czarny, a także szybciej na negatywne cechy, jeśli następowały po

bodźcu czarny niż biały. Autorzy zinterpretowali te wyniki jako dowód na

występowanie konfliktu „pomiędzy odczuciami i przekonaniami wynikającymi

ze szczerze wyznawanych wartości egalitarnych, a niedopuszczanymi [do świa-

domości] negatywnymi odczuciami i przekonaniami na temat Murzynów" (s.

62).

Automatyczne funkcjonowanie stereotypów stwarza podłoże dla utajonych

stereotypizacji. Devine (1989) wykazała, że po podprogowej ekspozycji serii

słów, z których 80% było stereotypowo kojarzonych z Murzynami amerykański-

mi (np. bieda, jazz, niewolnictwo, Harlem), badani biali Amerykanie oceniali

mężczyznę o niesprecyzowanej rasie jako bardziej wrogiego, w porównaniu

z badanymi z grupy, gdzie jedynie 20% słów było skojarzonych ze stereotypem

(przy tym druga część eksperymentu dotycząca ocen nieznajomego przedsta-

wiana była jako rzekomo odrębne badanie). Również ten wynik pojawiał się

u osób o zarówno wysokim, jak i niskim poziomie uprzedzeń etnicznych (mie-

rzonych jawnie). Oczywiście, badani Devine mogli wyobrażać sobie w zadaniu

drugim osobę białą, a otrzymany wynik niekoniecznie musiał być konsekwen-

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

cją aktywizacji stereotypu Murzyna (np. procedura mogła aktywizować uczucie

wrogości). Niemniej jednak, praca Devine jest pionierska co do badań nad

utajonym, automatycznym funkcjonowaniem stereotypów. Gilbert i Hixon (1991)

wykazali, że stereotyp etniczny aktywizowany pojawianiem się Azjatki w oglą-

danym przez badanych filmie, wpłynął na wykonywane później zadanie dopeł-

niania fragmentów słów (zadanie to jest często używane w badaniach nad uta-

joną pamięcią). Prace te wyraźnie więc sugerują występowanie utajonego

rasizmu.

UTAJONE STEREOTYPY PŁCI

Niektóre z metod używanych w badaniach nad nieświadomym funkcjonowa-

niem stereotypów etnicznych wykorzystano także w studiach nad stereotypami

płci (np. Jamieson i Zanna, 1989; Klinger i Beall, 1992; Paulhus, Martin

i Murphy, 1992). Jako przejaw utajonego działania stereotypu płci (a dokład-

niej, przekonania, że mężczyźni odnoszą więcej sukcesów niż kobiety) można

też interpretować znane wyniki wskazujące, że eseje podpisane nazwiskiem

mężczyzny są oceniane wyżej od tych samych esejów podpisanych nazwiskiem

kobiety (Goldberg, 1968)

12

. Wyniku tego nie można wyjaśniać jako rezultatu

większej pozytywności postaw wobec mężczyzn, ponieważ szereg badań wyka-

zuje ogólnie bardziej pozytywną postawę wobec kobiet niż mężczyzn (Eagly

i Mladinic, 1989; Eagly, Mladinic i Otto, 1991; a także nasze własne nie publi-

kowane wyniki).

Stereotyp płci a spostrzeganie sławy
Stereotypowe kojarzenie płci męskiej z osiągnięciami, a żeńskiej - z ich bra-

kiem skłoniło nas do zastosowania w badaniu utajonych stereotypów płci pew-

nych metod używanych w eksperymentach nad pamięcią utajoną. Nawiąza-

liśmy tu też do badań (Jacoby, Kelley, Brown i Jasechko, 1989; zob. także

Jacoby i Kelley, 1987) wykazujących rolę pamięci utajonej przy ocenianiu sto-

pnia, w jakim sławne są spostrzegane osoby. W pierwszym dniu badań, uczest-

nicy ich eksperymentu zapoznawali się z listą nazwisk osób sławnych lub nie-

znanych. Następnego dnia badani otrzymali inną listę, gdzie „stare" (widziane

poprzedniego dnia) nazwiska pomieszane były z „nowymi" (nie widzianymi

pierwszego dnia) nazwiskami ludzi sławnych lub nieznanych. Przy każdym

nazwisku z drugiej listy badani odpowiadali na pytanie czy jest to nazwisko

osoby sławnej, czy też nie. Jacobi i współpracownicy przypuszczali, że choć

świadoma pamięć nieznanych nazwisk ulegnie osłabieniu w ciągu 24 godzin

oddzielających obie sesje badania, to przechowany pozostanie ślad znajomości,

wywołany uprzednią ekspozycją, a ślad ten prowadzić będzie do błędów w oce-

nianiu sławy. Oczekiwali więc, że badani będą błędnie wiązać obznajomienie

Metaanaliza badań tego typu (Swim, Borgida, Maruyama i Myers, 1989) wykazała, iż

ta forma pośredniego ujawniania się stereotypu płci jest z reguły słaba. Jednak repli-

kacje badań Goldberga (1968) wykazały rzetelność otrzymanych przezeń wyników

(por. także Banaji i Greenwald, 1993).

A. G. GREENWALD. M. R. BANAJI

z nazwiskiem ze sławą i ,,stare" nieznane nazwiska będą częściej uznawali za

sławne niż ,,nowe" nieznane. Wyniki pokazały, że tak stało się w istocie, co

autorzy nazwali ,.nabraniem sławy w przeciągu jednej nocy".

Wykorzystując tę metodę, Banaji i Greenwald (1993a) przedstawili swoim

badanym podobną listę nazwisk, z tym że połowę z nich zaopatrzyli w imiona

kobiece, a połowę - w męskie (np. Peter Walker lub Susan Walker). Przedmio-

tem analiz była częstość „trafień" (procent sławnych nazwisk poprawnie rozpo-

znanych drugiego dnia jako sławne) oraz „fałszywych alarmów" (procent niezna-

nych nazwisk błędnie rozpoznanych jako sławne). Metody zaczerpnięte z anali-

zy detekcji sygnałów (Green i Swets, 1966) pozwoliły na skonstruowanie miar

wrażliwości (d') w wykrywaniu sławy oraz wartości progowej (ß), jaką nazwisko

musiało przekroczyć, aby uznane zostało za sławne.

Najważniejsze wyniki tego badania przedstawia rysunek 2. Proporcja tra-

fień (poprawnych identyfikacji sławnych nazwisk) była wyższa dla nazwisk

mężczyzn niż kobiet, proporcja fałszywych alarmów zaś była wyższa dla niezna-

nych nazwisk starych (uprzednio widzianych) niż nowych, a w przypadku na-

zwisk starych - dla nazwisk mężczyzn niż kobiet. Analiza detekcji sygnałów

wykazała, że różnicowanie sławy (d

1

) było silniejsze w przypadku „nowych"

nazwisk mężczyzn niż w przypadku wszystkich pozostałych kategorii („sta-

rych" nazwisk mężczyzn i zarówno „nowych," jak i „starych" nazwisk kobiet).

Najsilniejszy efekt dotyczył progów wykrywania sławy. Jak pokazuje dolna

część rysunku 2, próg ten był niższy w przypadku nazwisk starych niż nowych

oraz w przypadku nazwisk mężczyzn niż kobiet. Ponadto stwierdzono też inter-

akcję tych dwóch czynników - obniżanie progu sławy wskutek napotkania

danego nazwiska poprzedniego dnia było szczególnie widoczne w przypadku

nazwisk męskich.

Wyniki te jasno pokazują że niejednoznaczny bodziec - znajome nazwisko -

częściej wywołuje błędne wrażenie sławy w przypadku mężczyzn niż kobiet. Ta

zaadaptowana z badań nad pamięcią utajoną procedura eksperymentalna do-

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

Rys. 2. Wpływ utajonych stereotypów płci na rozpoznawanie męskich i kobiecych naz-

wisk jako sławnych (na podstawie danych Banaji i Greenwalda, 1993a, uśred-

nione dla czterech eksperymentów, N = 186; metoda opisana w tekście). Rys.

2a pokazuje proporcje trafień i fałszywych alarmów przy rozpoznawaniu (jako

sławnych) „starych" i „nowych" nazwisk kobiet i mężczyzn. Rys. 2b ilustruje,

że badani byli najwrażliwsi przy wykrywaniu sławy w przypadku „nowych"

nazwisk mężczyzn. Rys. 2c ilustruje, że obniżenie progu „rozpoznawania sła-

wy" wskutek napotkania danego nazwiska poprzedniego dnia występuje istot-

nie silniej w przypadku nazwisk męskich niż kobiecych

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

starcza więc niezbitych dowodów na istnienie utajonych stereotypów płci, łą-

czących osiągnięcia w większym stopniu z płcią męską niż żeńską.

Operowanie nazwiskami jest dogodnym sposobem przekazywania informa-

cji o kategoriach społecznych (w tym etnicznych), a ocenianie rozmaitych (tak-

że innych niż sława) cech może być traktowane jako pośredni pomiar stereo-

typu. Metoda ta może więc być wykorzystana w badaniach nad różnymi rodza-

jami stereotypów (por. Klinger i Beall, 1992), a dzięki używaniu dużej puli

nazwisk uniknąć można zarzutu, że mierzone przejawy stereotypów wynikają

z jakichś specyficznych właściwości poszczególnych nazwisk reprezentujących

badane kategorie społeczne (por. Kasof, 1993).

Stereotyp płci a oceny zależności i agresywności
Higgins, Rholes i Jones (1977; a także Srull i Wyer, 1979) wykazali, że podanie

informacji o behawioralnych przejawach jakiejś cechy osobowości w jednym

kontekście, wpływa na ocenę wieloznacznie opisanych cech osoby spostrzeganej

w zupełnie innym kontekście. Banaji, Hardin i Rothman (1993) zastosowali

jeden z wariantów tej procedury w badaniach nad utajonymi stereotypami. Po-

nieważ wiadomo, że męskość jest stereotypowo kojarzona z agresywnością, ko-

biecość zaś - z zależnością od innych (Basow, 1986; Broverman, Vogel,

Broverman, Clarkson i Rosenkrantz, 1972), Banaji i jej współpracownicy zadali

sobie pytanie, czy aktywizacja tych cech wpłynie w różnym stopniu na sądy

o nieznajomym mężczyźnie lub kobiecie. Przewidywano, że aktywizacja cechy

zróżnicuje następnie wydawane sądy na temat jedynie tych osób, w skład ste-

reotypu których wchodzi (agresywność dla mężczyzn, zależność dla kobiet),

dowodząc tym samym utajonego funkcjonowania stereotypów.

W serii eksperymentów Banaji i in. (1993) aktywizowali cechę „zależność"

lub „agresywność" (za pomocą eksponowania zachowań wyrażających jedną

z tych cech), po czym przedstawiali swoim badanym dwuznaczny opis zachowa-

nia (interpretowalnego jako przejaw bądź to zależności, bądź agresywności)

pewnej kobiety lub mężczyzny, prosząc o ocenę jego lub jej zależności lub agre-

sywności. Badani, u których aktywizowano uprzednio cechę „zależność", oce-

niali spostrzeganą kobietę jako bardziej zależną, niż badani, u których akty-

wizowano cechę neutralną (kontrolną). Kiedy jednak osobą spostrzeganą był

mężczyzna, osoby, u których uprzednio aktywizowano cechę „zależność", oce-

niały go jako mniej zależnego, w porównaniu z osobami kontrolnymi. W ekspe-

rymencie dotyczącym cechy „agresywność", badani, u których uprzednio akty-

wizowano tę właśnie cechę, oceniali spostrzeganego mężczyznę jako bardziej

agresywnego niż osoby oceniające tego samego mężczyznę po aktywizacji cechy

neutralnej. Aktywizacja „agresywności" nie wpłynęła przy tym na ocenę spo-

strzeganej potem kobiety. W trzecim eksperymencie uzyskano podobne wyniki

dla ocen zależności (bardziej krańcowe sądy dotyczyły kobiety po aktywizacji tej

cechy, podczas gdy aktywizacja nie wpływała na spostrzeganie mężczyzny) oraz

wykazano brak związku pomiędzy tymi sądami a poziomem świadomej pamięci

treści bodźców, które służyły do pierwotnego aktywizowania cech.

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

Eksperymenty te wykazują, że stereotyp płci zapośrednicza oddziaływanie

uprzedniej aktywizacji cech opisujących osobowość na treść wydawanych nastę-

pnie sądów o spostrzeganym człowieku, i sugerują, że stereotypy stanowić mo-

gą nawet warunek konieczny do występowania tego zjawiska stwierdzonego

pierwotnie przez Higginsa i in. (1977). Podobnie jak w przypadku eksperymen-

tów dotyczących rozpoznawania sławy, wyniki te dowodzą oddziaływania utajo-

nego poznania społecznego: wpływ aktywizacji (tam nazwisk, a tu cech)

następuje bowiem bez uświadomienia sobie przez badanego wpływu bodźców

uprzedzających (czyli aktywizujących nazwiska lub cechy). Przytoczone ekspe-

rymenty ujawniają wreszcie oddziaływanie stereotypów płci, ponieważ konse-

kwencje aktywizacji cech pojawiały się jedynie wtedy, kiedy aktywizowana

cecha stereotypowo pasowała do płci ocenianej osoby (a więc kiedy szło o zależ-

ność w przypadku kobiet lub o agresywność w przypadku mężczyzn). Ponieważ

w żadnym z przytoczonych eksperymentów nie stwierdzono różnic pomiędzy

badanymi kobietami i mężczyznami, wyniki te sugerują, że mamy tu do czynie-

nia ze stereotypami podzielanymi kulturowo przez mężczyzn i kobiety, a nie

z faworyzacją płci własnej lub obniżaniem wartości płci przeciwnej (por. Jost

i Banaji, 1994).

UWAGA JAKO MODERATOR POZNANIA UTAJONEGO

Rozległą i bardzo ważną klasą sytuacji, w których poznanie utajone może znie-

kształcać sądy przemyślane, są decyzje personalne - dotyczące np. zatrudniania

lub oceniania pracowników. Nawet jeżeli osoby podejmujące tego rodzaju decy-

zje chciałyby uchronić się przed zniekształcającym wpływem własnych uprze-

dzeń, mogą nie dysponować wystarczającą wiedzą o tym, jak różne czynniki

w utajony sposób zniekształcają ich sądy. Warto więc uświadomić decydentom

ogólne strategie redukowania wpływów utajonego poznania na formułowanie

sądów. Dotychczasowe badania sugerują, że istotną rolę w takich strategiach

odgrywać może świadoma uwaga. Podstawowa reguła jest taka, że koncentra-

cja uwagi na dokonywanych sądach przeciwdziała ich automatycz-

nym, z reguły słabym uwarunkowaniom utajonym. Działanie tej zasady

zaobserwować można w sytuacjach, w których słabe, automatyczne czynniki

wywierają wpływy zarówno pożądane, jak i niepożądane.

Uwaga a automatyczne wpływy wywołujące reakcje pożądane
Klasyczne badania nad percepcją (Wyatt i Campbell, 1951; zob. także Bruner

i Potter, 1964) wykazały, że jeżeli przedstawia się badanym rozmazane obrazy

i stopniowo poprawia się ich ostrość, to poprawne rozpoznanie przedstawione-

go na obrazie obiektu następuje później u tych badanych, których nakłoniono

do wczesnego formułowania hipotez na temat treści oglądanego obrazu. Z kolei

Wilson i Schooler (1991; zob. także Wilson, Dunn, Kraft i Lisie, 1989) stwier-

dzili, że badani poproszeni o dogłębne zastanawianie się nad własnymi reakcja-

mi na różne galaretki, oceniali ich smak mniej trafnie od badanych nie mają-

cych sposobności do wgłębiania się we własne odczucia (kryterium trafności

były w tym badaniu oceny ekspertów kulinarnych).

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

Schooler i Engstler-Schooler (1990) stwierdzili, że badani, których popro-

szono o słowne opisanie widzianych uprzednio twarzy gorzej je potem rozpo-

znawali (wśród innych, „nowych" twarzy), niż badani, których o taki opis nie

proszono. Graf i Mandler (1984; zob. także Overson i Mandler, 1987) stwierdzi-

li, że świadome próby uzupełnienia fragmentów wyrazów, słowami widzianymi

chwilę wcześniej (na których badani nie skupiali jednak całej uwagi) prowadzą

do mniej poprawnych odpowiedzi niż spontaniczne (nieświadome) uleganie

poprzednio wyświetlanym bodźcom w trakcie testu uzupełniania wyrazów. Ba-

dania nad hipermnezją wykazały zaś, że poziom przypominania może czasami

rosnąć u tych badanych, którzy przestali natężać pamięć (w porównaniu z ba-

danymi natężającymi pamięć w sposób ciągły - Erdelyi i Kleinbard, 1978; Madi-

gan, 1976). Innymi słowy, w przypadku słabych śladów pamięciowych, aktywne

i świadome próby ich odtwarzania (mierzonego bezpośrednio) okazywać się

mogą mniej skuteczne od automatycznego, bezwysiłkowego wydobywania ich

z pamięci (uchwytnego w pośrednich miarach pamięci).

Wszystkie te wyniki zdają się świadczyć o tym, że koncentracja świadomej

uwagi osłabia oddziaływanie sygnałów automatycznych - percepcyjnych lub

pamięciowych - które mogłyby kierować sądami lub pamięcią pod nieobecność

świadomości. Marcel (1983) wykazał, iż podprogowa aktywizacja semantyczna

słabiej oddziałuje na badanych, usiłujących przypomnieć sobie informację za-

wartą w stymulacji podprogowej, niż na badanych, których nie nakłaniano do

wysiłków w tym kierunku. Mandler (w druku) twierdzi, że „świadome/umyślne

próby odtwarzania (...) podprogowo przedstawianego materiału (...) wydają się

obniżać jego dostępność pamięciową". Innymi słowy, miary bezpośrednie, kon-

centrujące uwagę badanego na słabych, automatycznych wpływach informacji

bodźcowej, mogą być mniej wrażliwym narzędziem ich wykrywania niż nie

wymagające świadomych wysiłków miary pośrednie.

Uwaga a automatyczne wpływy wywołujące reakcje niepożądane

Dystrakcja nasila przejawy poznania utajonego. Wiele badań z zakresu

poznania społecznego wykazało, że osłabienie uwagi (wskutek oddziaływania

dekoncentrujących dystraktorów lub presji czasowej) nasila utajone oddziały-

wanie bodźców ubocznych z punktu widzenia wykonywanego zadania. Kru-

glanski i Freund (1983) stwierdzili, że presja czasowa towarzysząca ocenianiu

(pomniejszająca zasoby uwagi, jakie poświęcić można formułowaniu ocen) nasi-

la wpływ stereotypów etnicznych na dokonywane oceny. Podobne wyniki doty-

czące stereotypów płci uzyskali Jamieson i Zanna (1989) oraz Pratto i Bargh

(1991). Gilbert i Hixon (1991) prosili swoich badanych o dopełnianie słów, które

służyło jako wskaźnik ulegania stereotypom etnicznym i zaobserwowali wzrost

stereotypowości sądów u tych badanych, którzy wykonywali dodatkowe zada-

nie pamięciowe (pochłaniające część zasobów uwagi). Spadek uwagi prowadził

więc do nasilonego ulegania stereotypom, choć autorzy tych badań donoszą, że

równocześnie nastąpił spadek aktywizacji samych stereotypów. Paulhus i Le-

vitt (1987) umieszczali słowa o silnym zabarwieniu afektywnym w pobliżu

słów-cech, które badany miał oceniać jako opisujące lub nie jego samego. Proce-

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

dura ta nasilała pozytywność samoocen - wzrost akceptacji cech pozytywnych

lub odrzucania cech negatywnych. Wyniki te można interpretować jako nasile-

nie przejawów utajonego oceniania własnej osoby wskutek dystrakcji wywoła-

nej obecnością słów o silnym zabarwieniu afektywnym.

Skierowanie uwagi na źródło utajonego oddziaływania pomniejsza

to oddziaływanie. Badania wykazały, że skierowanie uwagi na jakieś utajone

oddziaływanie na ocenę powoduje osłabienie, eliminację, a czasami nawet od-

wrócenie tego oddziaływania. Na przykład, choć fizyczna atrakcyjność sprawcy

powoduje złagodzenie wyroku za wykroczenie (Efran, 1974; Sigall i Ostrove,

1975), Sigall i Ostrove zaobserwowali odwrócenie tego zjawiska, kiedy atrakcyj-

ność stanowiła „narzędzie" popełnienia przestępstwa, jak to jest w przypadku

wyłudzenia. Prawdopodobnie w takim przypadku następuje koncentracja uwa-

gi na atrakcyjności oskarżonego i uświadomienie sobie jej związku z przestę-

pstwem, co przeciwdziałało utajonej aureoli atrakcyjności fizycznej. Jak już

wspominaliśmy, stwierdzony przez Schwarza i Clore'a (1983) wpływ pogody na

oceny ogólnego zadowolenia z życia zanikał, kiedy prosząc badanych o opisanie

aktualnej pogody zwracano ich uwagę na ten nieistotny sygnał. Wszystkie te

wyniki sugerują, że zwrócenie uwagi człowieka na źródło możliwego utajonego

wpływu osłabia lub nawet odwraca jego oddziaływanie. Podobnie badania Fiske

i Neuberga (1990; Fiske, 1993; Neuberg, 1989) pokazują, że skupienie uwagi

badanych na wydawanych sądach przyczyniało się do opierania ocen w wię-

kszym stopniu na indywidualnych informacjach o ocenianej osobie, a mniej-

szym - na stereotypie, pod który osoba ta dawała się podciągnąć.

Przypomnienie sygnału utajonego oddziaływania osłabia to oddzia-

ływanie. Liczne badania nad pamięcią wskazują, że oddziaływania utajone

słabną albo ulegają odwróceniu, jeśli osoby badane są w stanie przypomnieć

sobie bodziec wywołujący te oddziaływania. Jacoby i in. (1989) wykazali, że

błędna ocena „sławy" nazwisk zanikała wtedy, kiedy badani uważnie zapozna-

wali się z listą nieznanych nazwisk, tak że potrafili je rozpoznać jako pochodzą-

ce z wcześniejszej części eksperymentu. Smith, Stewart i Buttram (1992) za-

uważyli, że ponowne ocenianie tego samego bodźca przychodziło badanym ła-

twiej, gdy dany bodziec nie został rozpoznany jako już uprzednio (7 dni wcześ-

niej) oceniany, w porównaniu z sytuacją, kiedy takie rozpoznanie nastąpiło.

W wyniku przeglądu badań nad efektem samej ekspozycji Bornstein (1992)

postawił hipotezę, że zjawisko to ujawnia się z większym natężeniem w warun-

kach utrudniających zapamiętanie uprzednio spotykanych bodźców, i potwier-

dził tę hipotezę w eksperymencie, w którym celowo utrudniał zapamiętanie

bodźców za pomocą bardzo krótkich czasów ich prezentacji (Bornstein i D'Ago-

stino, 1992). Lombardi, Higgins i Bargh (1987; zob. także Strack, Schwarz,

Bless, Kübler i Wäanke, 1993) stwierdzili, że wpływ aktywizacji cech osobowości

na późniejsze spostrzeganie niejednoznacznie opisanych osób ulegał odwróce-

niu u badanych pamiętających niektóre nazwy aktywizowanych cech. Wreszcie,

Martin, Seta i Crelia (1990) wykazali, że tego rodzaju odwrócenia efektów

aktywizacji możliwe są pod warunkiem dysponowania przez badanego wystar-

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

czającymi zasobami świadomej uwagi (nie pochłanianej przez np. równolegle

wykonywane zadanie).

Wyjątki. Dotychczasowe badania wyraźnie przekonują jednak, że skupienie

uwagi na jakimś bodźcu lub trafne jego przypominanie nie zawsze musi osła-

biać ich oddziaływanie (zob. Martin i Achee, 1992; Petty i Wegener, 1993;

Schwartz i Bless, 1992; Strack, 1992). W wykonanej przez nas, nie publikowa-

nej powtórce badań Johnsona nad preferowaniem liter stanowiących własne

inicjały badanego (zob. rys. 1) prosiliśmy badanych już na wstępie o podanie

swoich imion i nazwisk informując, że litery oceniane podczas eksperymentu

mogą wchodzić także w skład ich własnych imion i nazwisk. Przypuszczaliśmy,

że zwrócenie uwagi na tę informację spowoduje zmniejszenie preferencji liter

stanowiących własne inicjały. Jednak w rzeczywistości „zjawisko inicjałów"

wcale nie zanikło, być może dlatego, że badani nie mieli żadnego powodu do

świadomego tłumienia tego szczególnego przejawu utajonego wartościowania

własnej osoby. Kiedy świadomy motyw oddziałuje w kierunku zgodnym z od-

działywaniem utajonym, można nawet spodziewać się nasilenia tego ostatnie-

go. Wybraźmy sobie pewną odmianę badania nad „zjawiskiem inicjałów",

w której studenci oceniają atrakcyjność różnych kolorów. Jeżeli eksperymenta-

tor wskazałby na wstępie, że wśród kolorów tych pojawią się barwy ich własne-

go uniwersytetu, mogą one zostać wyżej ocenione niż w grupie kontrolnej,

gdzie nie zwracano uwagi badanych na związek kolorów z ich uniwersytetem.

Wnioski. Przedstawione w tej części badania prowadzą do wniosku, że sku-

pienie świadomej uwagi na jakimś aktualnie obecnym lub przypomnianym

sygnale może osłabić jego oddziaływanie na przebieg wykonywanego zadania.

Kiedy świadoma uwaga skupia się na słabym sygnale lub śladzie pamięciowym,

osłabienie jego oddziaływania stanowi rezultat świadomych strategii przezwy-

ciężania automatycznych oddziaływań owego sygnału czy śladu pamięciowego.

Interpretacja ta przypomina twierdzenie teorii uczenia się z lat 40. i 50., że

wzrost motywacji lub popędu wzmacnia przewagę nawyków silniejszych nad

słabszymi (np. Spence, 1956). Z drugiej strony, jednoznaczne rozpoznanie syg-

nału może osłabiać jego utajony wpływ, ponieważ (i tylko na tyle, na ile) osoba

formułująca ocenę może przewidzieć i skompensować możliwy wpływ danego

zdarzenia. Może więc nastąpić odwrócenie utajonego wpływu, gdy dana osoba

nadmiernie go kompensuje, przeceniając jego siłę, czy nadmiernie zabiega

o uniknięcie jego potencjalnego wpływu.

Ocena strategii unikania niezamierzonej dyskryminacji
W ostatnich dziesięcioleciach zainteresowanie problemem dyskryminacji przy

decyzjach dotyczących zatrudniania pracowników, kształcenia młodzieży i in-

nych dziedzin działalności publicznej doprowadziło do postulowania trojakiego

rodzaju strategii przeciwdziałania uprzedzeniom. Strategia pierwsza to „oce-

nianie w ciemno" - pozbawianie decydenta dostępu do tych danych o osobie

ocenianej (np. o jej rasie lub płci), które mogłyby stanowić źródło uprzedzenia.

Dokładnym przeciwieństwem jest strategia „pobudzania świadomości" - zachę-

cenie decydentów do zwrócenia szczególnej uwagi na informacje mogące sprzy-

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

jać dyskryminacji. Strategia trzecia to „działania kompensujące" (affirmative

action), polegające na rozmyślnym kompensowaniu dyskryminacji: właściwość,

o której wiadomo, że sprzyja dyskryminacji negatywnej (np. płeć żeńska przy

podejmowaniu decyzji o zatrudnieniu) i traktowana jest przy podejmowaniu

decyzji jako argument pozytywny (jeżeli para kandydatów obojga płci ma te

same kwalifikacje, to do pracy przyjmowana jest kobieta). W niniejszej pracy

musimy pominąć istniejące badania nad tymi trzema strategiami, a skupimy

się jedynie na ich skuteczności w sytuacjach, w których dyskryminacja może

wynikać z utajonego oddziaływania stereotypów lub postaw (np. uprzedzeń czy

zjawiska aureoli).

Strategia oceniania w ciemno. W idealnych warunkach, strategia ta jest

skuteczną metodą unikania niezamierzonej dyskryminacji. Ponieważ informa-

cja stygmatyzująca (wywołująca stereotyp) jest decydentowi niedostępna, nie

może on ulegać jej wpływowi. Potwierdzają to eksperymenty, w których mani-

puluje się obecnością - nieobecnością cechy stygmatyzującej niezależnie od

wszystkich pozostałych cech ocenianych osób (przegląd danych: Eagly. Makhi-

jani i Klonsky, 1992). Jednak w warunkach naturalnych niemalże każda cecha

stygmatyzująca współwystępuje z wieloma innymi cechami, które nie są (a czę-

sto nie mogą być) ukryte. Pomimo niewątpliwej skuteczności tej metody w ste-

rylnych warunkach laboratorium, trudno utrzymać jej zalety w zastosowaniach

praktycznych.

Strategia pobudzania świadomości. Omówione wcześniej badania nad

rolą uwagi w osłabianiu oddziaływań utajonych na formułowanie sądów i ocen

wspierają opinię, że pobudzanie świadomości pozwala uniknąć niezamierzonej

dyskryminacji. Jeżeli decydent jest świadom źródeł i natury możliwej tenden-

cyjności, to może ją przewidzieć i uniknąć jej wpływu. Stwierdzone w badaniach

słabnięcie oddziaływań utajonych wskutek koncentracji uwagi na formułowa-

nych sądach sugeruje przy tym, ze uświadamianie może osłabić utajoną tenden-

cyjność nawet wtedy, gdy jej źródło jest nieprawidłowo rozpoznawane przez

decydenta.

Strategia działań kompensujących. Kontrowersyjność tej strategii do-

brze oddaje określanie jej mianem „dyskryminacji na odwrót". Dyskryminacja

na korzyść dotąd upośledzonych grup może być oceniana jako wadliwa nawet

przez tych, którzy pragną jedynie uniknąć niekorzystnej dla siebie dyskrymina-

cji. Przy tym badania nad poznaniem utajonym pozwalają sądzić, iż uniknięcie

niezamierzonej dyskryminacji może dokonać się jedynie na drodze świadomego

stosowania strategii kompensacyjnych. Strategię te można więc uznać nie tylko

za skuteczną metodę kompensowania jawnych krzywd doznanych w przeszłości

przez członków grup dyskryminowanych, ale także za sposób na skompensowa-

nie przeszłych, obecnych i przyszłych aktów dyskryminacji utajonej i niezamie-

rzonej. Strategia działań kompensujących jest więc nie tyle dyskryminacją na

odwrót, ile po prostu działaniem na rzecz odwrócenia dyskryminacji.

Różnice pomiędzy strategią oceniania w ciemno a działaniami kompensują-

cymi ilustruje przypadek amerykańskich orkiestr symfonicznych (Allmendin-

ger i Hackman, 1993). Dominują w nich muzycy płci męskiej, kobiety zaś

A. G. GREENWALD. M. R. BANAJI

zwykle nie mają możliwości uzyskania równie wysokich kwalifikacji zawodo-

wych pozwalających im skutecznie konkurować z mężczyznami. Współcześnie,

celem uniknięcia dyskryminacji, często praktykuje się przesłuchiwanie kandy-

datów, ukrytych za przesłoną, tak aby jedyną dostępną informacją o osobie

kandydującej była jakość jej gry. Ponieważ jednak jakość gry stanowi odzwier-

ciedlenie dotychczasowych doświadczeń zawodowych, obawiać się należy, iż

praktyka taka preferuje mężczyzn, a dyskryminuje kobiety, jako że mają za

sobą mniej korzystne doświadczenia zawodowe. Negatywnych skutków dyskry-

minacji w przeszłości nie można więc zlikwidować czy „odrobić" za pomocą

samego tylko bezstronnego „oceniania w ciemno".

POMIAR RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH W UTAJONYM

POZNANIU SPOŁECZNYM

Najwyraźniejsze przejawy utajonego poznania społecznego uzyskano w ekspe-

rymentach, w których cała grupa badanych wystawiana jest na oddziaływanie

identycznych sygnałów, wywołujących określone reakcje uchwytne w pomia-

rach pośrednich, a odróżniające tę grupę od innej grupy nie poddawanej oddzia-

ływaniom tych sygnałów. Takie procedury skutecznie ukazują pewne podsta-

wowe właściwości utajonego poznania społecznego, jednak nie umożliwiają

uchwycenia różnic indywidualnych. Psychologia postaw, wartościowania siebie

i stereotypów dopracowała się wprawdzie licznych miar mierzących różnice

indywidualne, jednak większość z nich opiera się na introspekcyjnie dostępnej

samowiedzy badanych (a czasem wręcz na przemyślanej autoprezentacji). Aby

zmierzyć indywidualne różnice w introspekcyjnie niedostępnym poznaniu uta-

jonym, potrzebne są odpowiednie miary pośrednie. Przedmiotem dotychczaso-

wych badań były dwa rodzaje takich miar. ,

Czas latencji sądów
Stosowanie miar czasu latencji jako pośrednich miar poznania utajonego bazu-

je na wynikach, jakie uzyskali Donders (1868/1969), Sternberg (l969) i Posner

(1978). Wykorzystywali je Bargh (1982), Devine (1989), Dovidio i Fazio (1992),

Niedenthal (1992), Perdue i Gurtman (1990), a także Smith, Stewart i But-

tram (1992). Ponieważ czasy latencji cechuje znaczna wariancja wewnątrzosob-

nicza, uzyskanie rzetelnego pomiaru wymaga uśrednienia licznych reakcji tego

samego badanego na wiele podobnych bodźców. Miary pośrednie opierające się

na czasach latencji były więc głównie używane do sprawdzania hipotez za

pomocą porównania wartości średnich uzyskanych przez całe grupy badanych

osób. Dopiero od niedawna używa się miar latencji do szacowania różnic indy-

widualnych w automatycznym funkcjonowaniu postaw (Bargh i in., 1992; Ro-

skos-Ewoldsen i Fazio, 1992; Fazio, 1990a, 1993).

Miary projekcyjne
Zupełnie odmienne podejście do pomiaru pośredniego opiera się na badaniach

Murraya (1943) oraz McClellanda, Atkinsona, Clarka i Lowella (1953). Polega

ono na proszeniu badanych o tworzenie historyjek opisujących treść niejedno-

znacznych fotografii lub rysunków, lub abstrakcyjnych bodźców, jak plamy

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

atramentowe. Takie projekcyjne miary utajonych motywów stosowali McClel-

land, Koestner i Weinberger (1989), porównując je z motywami jawnymi, i do-

szli do wniosku, że pomiary projekcyjne i bezpośrednie mierzą różne zjawiska.

Do podobnego wniosku doszedł Spangler (1992) na podstawie metaanalizy

miar motywacji osiągnięć, stwierdzając ponadto, że miary projekcyjne cechuje

większa trafność predyktywna w porównaniu z kwestionariuszowym (bezpoś-

rednim) pomiarem motywacji osiągnięć.

Inne miary pośrednie
Literatura psychologiczna pełna jest dobrze uzasadnionych apeli o rozwijanie

pośrednich metod pomiaru w psychologii społecznej (np. Campbell, 1950; Ham-

niond, 1948; Jahoda i in. 1951; Webb, Campbell, Schwartz, Sechrest i Grove,

1981). Apele te nie pozostały bez echa: wytworzyła się już pewna tradycja

stosowania miar pośrednich w psychologii społecznej, szczególnie w badaniach

nad uprzedzeniami. Na przykład Word. Zanna i Cooper (1974) wykazali, że

prowadząc rozmowę kwalifikacyjną z osobą ubiegającą się o pracę, biali badani

utrzymywali większy dystans fizyczny w stosunku do czarnego niż do białego

kandydata, a także utrzymywali słabszy kontakt wzrokowy z tym pierwszym.

Milgram, Mann i Harter (1965) przeprowadzili badanie, w którym przechodnie

znajdowali „przypadkowo zgubione" listy z naklejonym już znaczkiem i zaadre-

sowane do różnych instytucji. Listy, adresowane do instytucji cieszących się

publicznym szacunkiem częściej były odsyłane, niż listy adresowane do instytu-

cji, wobec których postawy były mniej pozytywne. Posługując się pewną wersją

tej techniki, Gaertner i Bickman (1971) wykazali, że jest ona wrażliwą miarą

uprzedzeń wobec Murzynów. Z kolei Porter, Geis i Jennings-Walstedt (1983)

wykazali, że zajmowanie „honorowego" miejsca w szczycie stołu stanowi pod-

stawę do wnioskowania o przywódczej roli osoby siedzącej, kiedy jest ona męż-

czyzną, ale nie kiedy jest kobietą, co uznać można za pośredni wskaźnik

ulegania stereotypom płci. J. D. Johnson, Jackson and Gatto (w druku) prze-

prowadzali symulacje procesu sądowego, podczas której białej „ławie przysię-

głych" nakazywano zignorowanie - jako nierzetelnych - pewnych dowodów

obciążających oskarżonego i stwierdzili, że badani w większym stopniu opierali

swoje sądy na niedopuszczalnych dowodach, kiedy oskarżony był Murzynem

niż kiedy był białym. Jeszcze inny przejaw utajonego oddziaływania stereoty-

pów zaobserwowali Campbell, Kruskal i Wallace (1966), stwierdzając, że stu-

denci różnych ras sadowią się blisko siebie w dużej sali wykładowej i sponta-

nicznie dokonują swoistej „segregacji przestrzennej" według rasy. Greenwald

i Schuh (1993) wykazali natomiast, że autorzy (naukowcy) o nazwiskach żydo-

wskich częściej są cytowani przez autorów żydowskich niż anglosaskich, auto-

rzy anglosascy zaś - na odwrót.

Podsumowując, dotychczasowe badania wykorzystujące czasy latencji, meto-

dy projekcyjne i inne miary pośrednie wykazują, że pośredni pomiar różnic

indywidualnych w utajonym poznaniu społecznym jest możliwy. Nie powstało

jednak jak dotąd żadne narzędzie pomiarowe, które mogłoby być rutynowo

stosowane do pomiaru tych różnic. Pojawienie się takich miar zapewne zaowo-

cuje gwałtownym rozwojem badań empirycznych nad rolą poznania utajonego

w wyznaczaniu zachowań społecznych i w funkcjonowaniu osobowości.

WNIOSKI

Duża część poznania społecznego przebiega w trybie utajonym. Wniosek ten

nasuwają reinterpretacje wyników wskazujących na utajone oddziaływanie po-

staw, w szczególności postawy wobec samego siebie, oraz dość liczne dowody na

utajone funkcjonowanie stereotypów. Teza o utajonym trybie funkcjonowania

postaw i stereotypów prowadzi do istotnego poszerzenia zakresu stosowalności

tych podstawowych dla psychologii społecznej pojęć. Co więcej, potraktowanie

sądów społecznych jako rezultatu współdziałania jawnych i utajonych procesów

poznawczych prowadzi do nowego spojrzenia na proces podejmowania społecz-

nie ważnych decyzji.

Pojęcie utajonego poznania społecznego pokrywa się z szeregiem pojęć pro-

ponowanych dotąd w psychologii. Na przykład psychoanalityczne pojęcie kate-

ksji odnosi się w pewnym stopniu do tych samych zjawisk, które określamy

tutaj mianem postaw utajonych, a pojęcie obrony ego przynajmniej częściowo

pokrywa się z proponowanymi tu utajonymi procesami wartościowania własnej

osoby. Częściowo pod wpływem psychoanalizy, psychologowie lat 30. i 40. dopu-

szczali możliwość nieświadomego funkcjonowania postaw. Również koncepcja

osobowości autorytarnej (Adorno, Frenkel-Brunswik, Levison i Sanford, 1950)

stanowiła próbę zastosowania psychoanalizy do opisu i wyjaśnienia takich zja-

wisk społecznych, jak uprzedzenia i stereotypy. Kiedy później nastąpiło osłabie-

nie wpływu psychoanalizy na psychologię akademicką, pojęcie nieświadomości

(zbliżone do postulowanego tu poznania utajonego) zostało przeniesione na

grunt teorii zachowania (Dollard i Miller, 1950; Doob, 1947; Osgood, 1957).

„Nowe spojrzenie na percepcję" z lat 50. koncentrowało się na wielu zjawi-

skach, które dziś interpretować można jako utajone poznanie społeczne. Roz-

wój poznawczego wyjaśniania tych zjawisk zapoczątkował Bruner (1957),

wprowadzając pojęcie gotowości percepcyjnej. Jeszcze później, Erdelyi

(1974, 1985) powiązał podejście „nowego spojrzenia" z refleksją psychoanali-

tyczną.

Wszystkie wymienione podejścia (psychoanaliza, behawioryzm i podejście

poznawcze) cierpiały na ten sam podstawowy brak - brak rzetelnych modeli

laboratoryjnych, pozwalających na precyzyjne badania kluczowych zjawisk

i skuteczne rozwijanie teorii opartych na wynikach empirycznych. Ten brakują-

cy element zdaje się wyłaniać z prac współczesnych psychologów poznawczych,

którym udało się laboratoryjnie uchwycić szereg różnorodnych przejawów nie-

świadomego poznania (por. Greenwald, 1992a; Kihlstrom, 1987), a badania nad

utajonym poznaniem społecznym stają się coraz popularniejsze (por. Bornstein

i Pittman, 1992; Uleman i Bargh, 1989). Metody badania pamięci utajonej mo-

gą być wykorzystane do badania innych utajonych zjawisk (postaw, wartościo-

wania siebie i stereotypów). Być może najistotniejszym wyzwaniem, jakie przed

nami staje, jest adaptacja tych metod do skutecznego pomiaru indywidualnych

różnic w utajonym poznaniu społecznym.

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE..

BIBLIOGRAFIA

Adams, G. R., & Crane, E (1980). An asessment of parents' and teachers' expectations of

preschool children's social preferences for attractive or unattractive children and

adults. Child Deuelopment, 51, 224-231.

Adorno, T. W, Frenkel-Brunswik, E., Levinson, D. J., & Sanford, R. N. 1950). The

authoritarian personality. New York: Harper.

Ajzen. I, &Fishbein, M. (1980). Understanding attitudes and predieting social bchavior.

Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Allmendinger, J. M., & Hackman, J. R. (1993). The more, the better? On the inclusion of

women in professional organizations. Report No. 5, Cross-National Study of Sympho-

ny Orchestras, Harvard University.

Allport, G. W (1935). Attitudes. [w:] C. Murchison [red.], A handbook of social psychology

(str. 798-844). Worcester, MA: Clark Unhersity Press.

Allport, G. W (1937). Personality: A psycliological interpretation. New York: Holt, Rine-

hart, & Winston.

Allport, G. W. (1954). The nature of prejudice. Cambridge, MA: Addison-Wesley.
Arkes, J. R., Boehm, L. E., & Xu, G. (1991). Determinants of judged validity. Journal of

Experimental Social Psychology, 27, 576-605.

Aronson, E. (1968). Dissonance theory: Progress and problems. [w:] R. P. Abelson, E.

Aronson, W. J. McGuire, T. M. Newcomb, M. J. Rosenberg, & P. H. Tannenbuam [red.],

Theories of cognitiue consistency: A sourcebook (str. 5-27). Chicago: Rand McNally.

Aronson, E. (1992). The return of the repressed. Dissonance theory makes a comeback.

Psychological Inąuiry, 3, 303-311 .

Aronson, E. & Linder, D. E. (1965). Gain and loss of esteem as determinants of interper-

sonal attractiveness. Journal of Expcrimcntal Social Psychology, 1, 156-171.

Aronson, E., & Mettee, D. (1968). Dishonest behavior as a funetion of differential levels

of induced self-esteem. Journal of Personality and Social Psychology, 9, 121-127.

Ashmore, R. D., & Del Boca, F. K. (1981). Conceptual approaches to stereotypes and

stereotyping. [w:] D. L. Hamilton [red.], Cognitive proocesses in stereotyping and

intergroup behavior (str. 1 -36). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Balzer, W K., & Sulsky, L. M. (1992). Halo and performance appraisal research: A critical

examination. Journal of Applied Psychology, 77, 975-985.

Banaji, M. R., & Greenwald, A. G. (1993). Implicit stereotyping and unconscious prejudi-

ce. [w:] M. P Zanna & J. M. Olson [red.], The psychology of prejudice. The Ontario

Symposium (Vol 7, str. 55-76). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Banaji, M. R., & Greenwald, A. G. (in press). Implicit stereotyping in false fame judg-

mnents. Journal of Personality and Social Psychology.

Banaji, M. R., Hardin, G., & Rothman, A. J. (1993). Implicit stereotyping in person

judgment. Journal of Personality and Social Psychology, 65, 272-281.

Banaji, M. R. & Prentice, D. A. (1994). The self in social contexts. Annual Review of

Psychology, 45, 297-332.

Bargh, J. A. (1982). Attention and automaticity in the processing of self-relevant infor-

mation. Journal of Personality and Social Psychology, 43, 425-436.

Bargh, J. A. (1989). Conditional automaticity: Varieties of automatic influence in social

perception and cognition, [w:] J. S. Uleman & J. A. Bargh [red.], Unintended thought

(str. 3-51). New York: Guilford.

A. G. GREENWALD. M. R. BANAJI

Bargh, J. A. (1994). The four horsemen of automaticity: Awareness, intention, efficiency,

and control in social cognition, [w:] R. S. Wyer, Jr., & T. K. Srull [red.], Handbook of
social cognition (2nd ed., vol. 1, str. 1-40). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Bargh, J. A., Chaiken, S., Govender, R., & Pratto, F (1992). The generality of the

automatic activation effect. -Journal of Personality and Social Psychology, 62, 893-
912,

Bar-Tal, D. & Saxe, L. (1976). Physical attractiveness and its relationship to sex-role

stereotyping. Sex Roles, 2, 123-148.

Basow, S. (1986). Gender stereotypes: Traditions and alternatives. Monterey, CA: Bro-

oks/Cole.

Baumeister, R. f. (1982). A self-presentational view of social phenomena. Psychological

Bulletin. 9l, 3-26.

Beck, A. T. (1979). Cognitive therapy of depression. New York: Guilford.

Begg, I., Armour, V, & Kerr, T. (1985). On believing what we remember. Canadian

Journal of BehavioraI Science. 17, 199-214.

Beggan, J. K. (1992). On the social nature of nonsocial perception: The mere ownership

effect. Journal of Personality and Social Psychology, 62, 229-237.

Berscheid, E. (1985). Interpersonal attraction. [w:] G. Lindzey & E. Aronson [red.], The

handbooh of social psychology (Vol. 2, str. 413-484). New York: Random House.

Bornstein. R. F. (1989). Exposure and affect: Overview and meta-analysis of research,

1968- 1987. Psychological Bulletin, 106, 265-289.

Bornstein, R. E (1992). Subliminal mere exposure effects. [w:] R. E Bornstein & T. S.

Pittman [red.], Perception without awareness: Cognitive, clinical, and social perspec-
tiues (str. 191-210). New York: Guilford Press.

Bornstein, R. E, & D'Agostino, P A. (1992). Stimulus recognition and the mere exposure

effect. Journal of Personality and Social Psychology, 63, 545-552.

Bornstein, R. E., & Pittman, T. S. [red.] (1992). Perception without awareness: Cognitive,

clinical, and social perspectives. New York: Guilford Press.

Brewer, M. (1979). In-group bias in the minimal intergroup situation: A cognitive-moti-

vational analysis. Psychological Bulletin, 86, 307-324.

Brewer, M. (1988). A dual process model of impression formation. [w:] TK. Srull & R. S.

Wyer [red.], Aduances in social cognition (Vol. 1, str. l-36). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Brigham, J. G. (1971). Ethnic stereotypes. Psychological Bulletin, 76, 15-33.

Broverman, 1, Vogel, S. R., Brovermnan, D. M., Clarkson, E, & Rosenkrantz, P S. (1972).

Sex role stereotypes: A current appraisal. Journal of Sex Roles, 28, 59-78.

Bruner, J. S. (1957). On perceptual readiness. Psychological Review, 64, 123-152.

Bruner, J. S., & Potter, M. C. (1964). Interference in visual recognition. Science, 144,

424-425.

Bruner, J. S., & Tagiuri, R. (1954). The perception of people. [w:] G. Lindzey [red.],

Handbook of social psychology (Vol. 2, str. 634-654). Reading, MA: Addison-Wesley.

Byrne, D. (1962). Response to attitude similarity-dissimilarity as a funetion of affiliation

need. Journal of Personality, 30, 164-177.

Byrne, D. (1969). Attitudes and attraction. [w:] L. Berkowitz [red.], Advances in Experi-

mental Social Psychology, Vol. 4 (str. 35-89). New York: Academic.

Byrne, D., Clore, G. L., & Smeaton, G. (1986). The attraction hypothesis: Do similar

attitudes affect anything? Journal of Personality and Social Psychology, 5l, 1167-
1170.

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

Campbell, D. T. (1950). The indirect assessment of social attitudes. Psychological Bulle-

tin, 13, 291-429.

Campbell, D. T. (1963). Social attitudes and other acquired behavioral dispositions, [w:]

S. Kich [red.] Psychology: A study of a science (Vol. 6. str. 94-172). New York; McGraw-

Hill.

Campbell, D. T., Kruskal, W., & Wallace, W. (1966). Seating aggregation as an index of

attitude. Sociometry, 29, 1-15.

Cash, T. F, & Duncan, N. C. (1984). Physical attractiveness stereotyping among Black

American college students. The Journal of Social Psychology, 122, 71-77.

Chaiken, S. (.1987). The heuristic model of persuasion, [w:] M. P. Zanna, J. M. Olson, &

C. P. Herman [red.], Social influence: The Ontario Symposium (Vol. 5, str. 3-39).

Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Cialdini, R. B. (1993). Influence: Science and practice (3rd ed.). New York: Harper Collins.
Cialdini, R. B., Borden, R. J., Thome, A., Walker, M. R.. Freeman, S., & Sloan, L. R. (1976).

Basking in reflected glory: Three (football) field studies. Journal of Personality and

Social Psychology, 34, 366-375.

Cialdini, R. B., & Richardson, K. D. (1980). Two indirect tactics of image management:

Basking and blasting. Journal of Personality and Social Psychology, 39, 406-415.

Cohen, J. (1988). Statistical power analysis for the behavioral sciences (2nd. ed.). Hillsda-

le, NJ: Erlbaum.

Cooley, C. H. (1902/1964). Human order and the social order. New York: Seribner's.
Cooper, W. H. (1981). Ubiquitous halo. Psychological Bulletin, 90, 218-244.
Crocker, J., Thompson, L. L., McGraw, K. M., & Ingermnan, C. (1987). Downward

comparison, prejudice, and evaluations of others: Effects of self-esteem and threat.

Journal of Personality and Social Psychology, 52, 907-916.

Crosby, F. (1984). The denial of personal discrimination. American Behavioral Scientist,

27, 371 -386.

Crosby, E, Bromley, S., & Saxe, L. (1980). Recent unobtrusive studies of Black and White

discrimination and prejudice: A literature review. Psychological Bulletin, 87, 546-563.

Crosby, F. J., Pufall, A., Snyder, R. C., O'Connell, M, & Whalen, P. (1989). The denial of

personal disadvantage among you, me, and all the other ostriches, [w:] M. Crawford

& M. Gentry [red.], Gender and thought: Psychological perspectives (str. 79-99). New

York: Springer-Verlag.

Cullen, D. M. (1968). Attitude measurement by cognitive sampling. Unpublished doctoral

dissertation. Ohio State University.

Darley, J. M., & Gross, P H. (1983). A hypothesis-confirming bias in labeling effects.

Journal of Personality and Social Psychology, 44, 20-33.

Dawes, R. M., & Smith, T. L. (1985). Attitude and opinion measurement, [w:] G. Lindzey

& E. Aronson [red.], Handbook of social psycliology (3rd ed, Vol. 1, str. 509-566). New

York: Random House.

Deutsch, M., Krauss, R., & Rosenau, N. (1962). Dissonance or defensiveness? Journal of

Personality, 30, 16-28.

Devine, R G. (1989). Stereotypes and prejudice: Their automatic and controlled compo-

nents. Journal of Personality and Social Psychology, 56, 5-18.

Dion, K., Berscheid, E., & Walster, E. (1972). What is beautiful is good. Journal of

Personality and Social Psychology, 24, 207-213.

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

Dollard, J., & Miller, N. E. (1950). Personality and psychotherapy. New York: McGraw-

Hill.

Donders, F. C. (1868/1969). Over de snelheid van psychische processen. Onderzoekingen

gedaan in het Psychologish Laboratorium der Utrechtsche Hoogeschool; 1868-1869

[On the speed of mental processes] (W. G. Koster, red. i tlum.), Ada Psychologica, 30,

412-431.

Doob, L. (1947). The behavior of attitudes. Psychological Review, 54, 135- 156.

Dovidic, J. F., & Fazio. R. H. < 1992). New technologies for the direct and indirect

assessment of attitudes, [w:] J. Tanur [red.]. Questions about questions: Meaning,
memory, expression, and social interactions in surveys (str. 204-237). New York:
Russell Sage Foundation.

Dovidio, J. F., Evans. N. E., & Tyler, R. B. (.1986). Racial stereotypes: The contents of their

cognitive representations. Journal of Experimental Social Psychology, 22, 22-37.

Downs, A. C, & Lyons, P M. (.1991). Natural observations of the links between attracti-

veness and initial legal judgments. Personality and Social Psychology Bulletin, 17,
541-547.

Eagly, A. H., Ashmore, R. D., Makhijani, M. G., & Longo, L. C. (1991) What is beautiful is

good, but...: A meta-analytic review of research on the physical attractiveness stereo-
type. Psychological Bulletin, 110, 109- 128.

Eagly A. H., & Chaiken, S. (1993). The psychology of attitudes. Fort Worth, TX: Harcourt

Brace.

Eagly. A. H., Makhijani, M. G.. & Klonsky, B. G. (.1992). Gender and the evaluation of

leaders: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 111, 3-22.

Eagly, A. H., & Mladinic, A. (1989). Gender stereotypes and attitudes toward women and

men. Personality and Social Psychology Bulletin, 15, 543-558.

Eagly. A. H., Mladinic, A., & Otto, S. (1991). Are woman evaluated more favorably than

men? An analysis of attitudes, beliefs, and emotions. Psychology of Women Quarterly,
15. 203-216.

Edwards, A. L. (1957). Techniques of attitude scale construction. New York: Appleton-

Century-Crofts.

Edwards, K. (1990). The interplay of affect and cognition in attitude formation and

change. Journal of Personality and Social Psychology, 59, 212-216.

Efran, J. S. (1974). The effect of physical appearance on the judgment of guilt, interper-

sonal attraction, and severity of recommended punishment in a simulated jury trial.

Journal of Research in Personality, 8, 45-54.

Epstein, S. (1973). The self-concept revisited: Or a theory of a theory. American Psycho-

logist, 28, 404-416.

Epstein, S. (1991). Cognitive-experimential self-theory: An integrative theory of persona-

lity, [w:] R. Curtis [red.]. The relational self: Convergences in psychoanalysis and
social psychology (str. 111-137). New York: Guilford Press.

Erdelyi, M. H. (1974). A new look at the New Look: Perceptual defense and vigilance.

Psychological Review, 81, 1-25.

Erdelyi, M. H. (1985). Psychoanalysis: Freud's cognitive psychology. New York: W. H.

Freeman.

Erdelyi, M. H., & Kleinbard, J. (1978). Has Ebbinghaus decayed with time? The growth

of recall (hypermnesia) over days. Journal of Experimental Psychology: Human

Learning and Memory, 4, 275-289.

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

Fazio, R. H. (1986). How do attitudes guide behavior? [w:] R. M. Sorrentino & E. T.

Higgins [red.], Handbook of motivation and cognition: Foundations of social behavior

(str. 204-243). New York: Guilford Press.

Fazio, R. H. (1990a). A practical guide to the use of response latency in social psychologi-

cal research, [w:] C. Hendrick & M. S. Clark [red.], Research methods in personality

and social psychology (str. 74-97). Newbury Park, CA: Sage.

Fazio, R. H. (1990b). Multiple proceses by which attitudes guide behavior: The MODE model

as an integrative framework. Advances in Experimental Social Psychology, 23, 75-110.

Fazio, R. H. (1993). Variability in the likelihood of automatic attitude activation: Data

re-analysis and commentary on the paper by Bargh, Chaiken, Govender, and Pratto.

Journal of Personality and Social Psychology, 64, 753-758.

Fazio, R H., Sanbonmatsu, D. M., Powell, M. C, & Kard, F. R. (1986). On the automatic

activation of attitudes. Journal of Personality and Social Psychology. 50, 229-238.

Fazio, R. H, & Znna, M. P: (1981). Direct experience and attitude-behavior consistency.

Advances in Experimental Social Psychology, 14, 161-202.

Feingold, A. (1990). Gender diffrences in effects of physical attractiveness on romantic

attraction: A comparison across five research paradigms. Journal of Personality and

Social Psychology, 59, 981 -993.

Festinger, L. (1954). A theory of social comparison processes. Human Relations, 7,

117-140.

Festinger, L. (1964). Behavioral support for opinion change. Public Opinion Quarterly,

28, 404-417.

Festinger, L. & Walster, E. (1964). The post-decision process (str. 100-112). [w:] L.

Festinger [red.], Conflict, decision, and dissonance. Stanford, CA: Stanford Universi-

ty Press.

Feys, J. (1991). Briefly induced belongingness to self and preference. European Journal

of Social Psychology, 21, 547-552.

Finch, J. F., & Cialdini, R. B. (1989). Another indirect tactic of (self-) image management:

Boosting. Personality and Social Psychology Bulletin, 15, 222-232.

Fishbein, M. (1967). A consideration of beliefs and their role in attitude measurement,

[w:] M. Fishbein [red.], Readings in attitude theory and measurement (str. 257-266).

New York: Wiley.

Fishbein, M, & Ajzen, I. (1974). Attitudes toward objects as predictors of single and

multiple behavior criteria. Psycliological Review, 81, 59-74.

Fiske, S. T. (1982). Schema-triggered affect: Applications to social perception, [w:] M.S.

Clark & S. T. Fiske [red.], Affect and cognition: The seventeenth annual Carnegie

Symposium on Cognition (str. 55-76). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Fiske, S. T. (1989). Examining the role of intent: Toward understanding its role in

stereotyping and prejudice, [w:] J. S. Uleman & J. A. Bargh [red.], Unintended

thought (str. 253-283). New York: Guilford Press.

Fiske, S. T. (1993). Controlling other people: The impact of power on stereotyping.

American Psychologist, 48, 621-628.

Fiske, S. T. & Neuberg, S. L. (1990). A continuum of impression formation, from

category-based to individuating processes: Influences of information and motivation

on attention and interpretation. Advances in Experimental Social Psychology, 23, 1-74.

Frank, M. G., & Gilovich, T. (1988). The dark side of self- and social perception: Black

uniforms and aggression in professional sports. Journal of Personality and Social

Psychology, 54, 74-85.

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

Gaertner, S. L., & Bickman, L. (1971). Effects of race on the elicitation of helping

behavior: A focus on ,,Liberals." [w:] P. Katz [red.] Toward the elimination of racism
(str. 183-211). New York: Pergamon Press.

Gaertner, S. L., & Dovidio, J. F. (.1986). The aversive form of racism, [w:] S. L. Gaertner

& J. F. Dovidio [red.], Prejudice, discrimination, and racism (str. 61-89). New York:

Academic Press.

Gaertner, S. L. , Mann, J. A., Dovidio, J. F., Murrell, A. J., & Pomare, M. (1990). How does

cooperation reduce intergroup bias? Journal of Personality and Social Psychology, 59,
692-704.

Gaertner, S. L., & McLaughlin, J. P. (1983). Racial stereotypes: Associations and ascrip-

tions of positive and negative characteristics. Social Psychology Quarterly, 46, 23-30.

Geis, F. (1993). Self-fulfilling prophecies: A social psychological view of gender, [w:] A. E.

Beall & R. J. Sternberg [red.], Perspectives on the psychology of gender (str. 9-54). New
York: Guilford.

Gilbert, D. T. (1989). Thinking lightly about others: Automatic components of the social

inference process, [w:] J. S. Uleman & J. A. Bargh [red.], Unintended thought
(str. 189-211). New York: Guilford Press.

Gilbert, D. T. (1991). How mental systems believe. American Psychologist, 46. 107-119.

Gilbert, D. T, & Hixon, J. G. (1991). The trouble of thinking: Activation and application

of stereotypic beliefs. Journal of Personality and Social Psychology, 60, 509-517.

Goldberg, P. (1968). Are women prejudiced against women? Transaction, 5, 28-30.

Graf, P, & Mandler, G. (1984). Activation makes words more accessible, but not necessa-

rily more retrievable. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 23, 553-568.

Graf, P & Schacter, D. (1985). Implicit and explicit memory for new associations in normal

and amnesic subjects. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory &
Cognition, 11, 501 -518.

Green, D. M., & Swets, J. A. (1966). Signal detection theory and psychophysics. New York:

Wiley.

Greenwald, A. G. (1968). Cognitive learning, cognitive response to persuasion, and

attitude change. [w:] A. G. Greenwald, T. C. Brock, & T. M. Ostrom [red.], Psycholo-

gical foundations of attitudes (str. 147-170). New York: Academic Press.

Greenwald, A. G. (1969). The open-mindedness of the counter-attitudinal role player.

Journal of Experimental Social Psychology, 5, 375-388.

Greenwald, A. G. (1980). The totalitarian ego: Fabrication and revision of personal

history. American Psychologist, 35, 603-618.

Greenwald, A. G. (1990). What cognitive representations underlie social attitudes? Bulle-

tin of the Psychonomic Society, 28, 254-260.

Greenwald, A. G. (1992a). New Look 3: Unconscious cognition reclaimed. American

Psychologist, 47, 766-779.

Greenwald, A. G. (1992b). Using student ratings to assess instructional quality. Unpub-

lished manuscript, University of Washington.

Greenwald, A. G., & Albert, R. D. (1968). Acceptance and recall of improvised arguments.

Journal of Personality and Social Psychology, 8, 31-34.

Greenwald, A. G., Klinger, M. R., & Liu, T. J. (1989). Unconscious processing of dichopti-

cally masked words. Memory and Cognition, 17, 35-47.

Greenwald, A. G., & Pratkanis, A. R. (1984). The self [w:] R. S. Wyer & T. K. Srull [red.],

Handbook of social cognition (Vol. 3, str. 129-178). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

Greenwald, A. G., & Ronis, D. L. (1978). Twenty years of cognitive dissonance: Case study

of the evolution of a theory. Psychological Review, 85, 53-57.

Greenwald, A. G, & Schuh, E. S. (in press). An ethnic bias in scientific citations. European

Journal of Social Psychology.

Guimond, S. & Dube-Simard, L. (1983). Relative deprivation theory and the Quebec

nationalist movement: The cognitive-emotion distinction and the personal-group

deprivation issue. Journal of Personality and Social Psychology, 44, 526-535.

Hamilton, D. L., & Gifford, R. K. (1976). Illusory correlation in interpersonal perception:

A cognitive basis of stereotype judgments. Journal of Experimental Social Psycholo-

gy, 12, 392-407.

Hamilton, D. L., & Sherman, J. W. (1994). Stereotypes. [w:] R. S. Wyer, Jr., & T. K. Srull

[red.], Handbook of social cognition (2nd ed., Vol. 2, str. 1-68). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Hamilton, D. L., & Trolier, T. K. (1986). Stereotypes and stereotyping: An overview of the

cognitive approach. [\v:] S. L. Gaertner & J. F. Dovidio [red.], Prejudice, discrimina-

tion, and racism (str. 127-157). New York: Academic Press.

Hammond, K. (1948) Measuring attitudes by error-choice: An indirect method. Journal

of Abnormal and Social Psychology, 43, 38-48.

Hasher, L., Goldstein, D., & Toppino, T. (1977). Frequency and the conference of referen-

tial validity. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior; 16, 107-112.

Hawkins, S. A., & Hoch, S. J. (1992) Low-involvement learning: Memory without

evaluation. Journal of Consumer Research, 19, 212-225.

Heider, E (1944). Social perception and phenomenal causality. Psychological Review. 51,

358-374.

Heider, F (1958). Interpersonal relations. New York: John Wiley.
Helmreich, R., Stapp, J., & Ervin, C. (1974). The Texas Social Behavior Inventory, an

objective measure of self-esteem. JSAS Catalog of Selected Documents in Psychology,

4, 79.

Higgins, E. T. (1989). Knowledge accessibility and activation: Subjectivity and suffering

from unconscious sources, [w:] J. S. Uleman & J. A. Bargh [red], Unintended thought

(str. 75-123). New York: Guilford.

Higgins, E. T, Rholes, W. S., & Jones, G. R. (1977). Category accessibility and impression

formation. Journal of Experimental Social Psychology, 13. 141-154.

Hoorens, V. (1990). Nuttin's affective selfparticles hypothesis and the name letter effect:

A review. Psychologica Belgica, 30, 23-48.

Howard, D. J. (1992). Gift-wrapping effects on product attitudes: A mood-biasing expla-

nation. Journal of Consumer Psychology, 3, 197-224.

Hull, C. L. (1943). Principles of behavior. New York: Appleton-Century-Crofts.
Hull, C. L. (1952). A behavior system. New Haven, CT: Yale University Press.
Jacoby, L. L., & Dallas, M. (1981). On the relationship between autobiographical memory

and perceptual learning. Journal of Experimental Psychology: General, 110, 306-340.

Jacoby & Kelley(1987). Unconscious influences of memory for a prior event. Personality

and Social Psychology Bulletin, 13, 314-336.

Jacoby, L. L., Kelley, G. M., Brown, J., & Jasechko, J. (1989). Becoming famous overnight:

Limits on the ability to avoid unconscious influences of the past. Journal of Persona-

lity and Social Psychology, 56, 326-338.

Jacoby, L. L., Lindsay, D. S., & Toth, J. E (1992). Unconscious influences revealed:

Attention, awareness, and control. American Psychologist, 47, 802-809.

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

Jacoby, L. L., Toth, J. P., Lindsay, D. S., & Debner, J. A. (.1992). Lectures for a layperson:

Methods for revealing unconscious processes. [w:] R. F. Bernstein & T. S. Pittman
[red.], Perception without awareness (str. 81 120). New York: Guilford Press.

Jacoby, L. L., & Witherspoon, D. (1982). Remembering without awareness. Canadian

Journal of Psychology, 36, 300-324.

Jahoda, M., Deutsch, M., & Cook, S. (1951). Research methods in social relations: With

special reference to prejudice, Part 1; Basic processes. New York: The Dryden Press.

James, W. (1890). The principles of psychology. New York: Holt.

Jamieson, D. A., & Zanna, M. P. (1989). Need for structure in attitude formation and

expression, [w:] A. R. Pratkanis, S. J. Breckler, & A. G. Greenwald [red.], Attitude
stucture and function (str. 383-406). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Janis, I. L., & King, B. (1954). The influence of role-playing on opinion change. Journal

of Abnormal and Social Psychology. 49, 211-218.

Johnson, J. D., Jackson, L. A., & Gatto, L. (in press). Justice is still not colorblind:

Differential racial effects of exposure to inadmissible evidence. Personality and Social

Psychology Bulletin.

Johnson, M. M. S. (1986). The initial letter effect: Ego-attachment or mere exposure?

Unpublished doctoral dissertation, Ohio State University, Department of Psychology.

Jones, E. E. (1964). Ingratiation: A social psychological analysis. New York: Appleton-

Century-Crofts.

Jost, J. T. & Banaji, M. R. (1994). The role of stereotyping in system-justification and the

production of false consciousness. British Journal of Social Psychology, 33, 1-27.

Judd, C. M., & Park, B. (1993). Definition and assessment of accuracy in social stereoty-

pes. Psychological Review, 100, 109-128.

Kahneman, D., Knetsch, J. L., & Thaler, R. H. (1990). Experimental test of the endow-

ment effect and the coase theorem. Journal of Political Economy, 98, 1325-1347.

Kasof J. (1993). Sex bias in the naming of stimulus persons. Psychological Bulletin, 113,

140-163.

Katz, D. & Braly, K. (.1933). Racial stereotypes of 100 college students. Journal of

Abnormal and Social Psychology, 28, 280-290.

Katz, D. & Braly, K. (1935). Racial prejudice and racial stereotypes. Journal of Abnormal

and Social Psychology, 30, 175-193.

Kihlstrom, J. F. (1987). The cognitive unconscious. Science, 237, 1445-1452.
Kihlstrom, J. F. (1990). The psychological unconscious, [w:] L. A. Pervin [red.], Handbook

of personality: Theory and research (str. 445-464). New York: Guilford Press.

King, B. T., & Janis, I. L. (1956) Comparison of the effectiveness of improvised versus

non-improvised role-playing in producing opinion changes. Human Relations, 9,
177-186.

Klinger, M. R. & Beall, P M. (1992, May). Conscious and unconscious effects of stereotype

activation. Paper presented at the annual meetings of the Midwestern Psychological
Association, Chicago.

Krech, D., Crutchfield, R. S., & Ballachey, E. L. (1962). Individual in society. New York:

McGraw-Hill Book Company, Inc.

Krosnick, J. A., Betz, A. L., Jussim, L. J., & Lynn, A. R. (1992). Subliminal conditioning

of attitudes. Personality and Social Psychology Bulletin, 18, 152-162.

Kruglanski, A. W, & Freund, T. (1983). The freezing and unfreezing of lay-inferences:

Effects on impressional primacy, ethnic stereotyping, and numerical anchoring.

Journal of Experimental Social Psychology, 19, 448-468.

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

Kunda, Z. & Sanitioso, R. (1989). Motivated changes in the self-concept. Journal of

Experimental Social Psychology, 25, 272-285.

Landy, D., & Sigall, H. (1974). Beauty is talent: Task evaluation as a function of the

performer's physical attractiveness. Journal of Personality and Social Psychology, 29,

299-304.

Langer, E. J. (1975). The illusion of control. Journal of Personality and Social Psychology,

32, 311 -329.

LaPiere, R. (1934). Attitudes versus actions. Social Forces, 13. 230-237.
Lerner, M. (1980). The belief in a just world: A fundamental delusion. New York: Plenum

Press.

Lewicki, P. (1986). Nonconscious social information processing. New York: Academic

Press.

Lombardi, W. J., Higgins,E. T., &Bargh, J. A. (1987). The role of consciousness in priming

effects on categorization: Assimilation versus contrast as a function of awareness of

the priming task. Personality and Social Psycliology Bulletin, 13. 411-429.

Lord, C. G., Ross, L., Lepper, M. R. (1979). Biased assimilation and attitude polarization:

The effects of prior theories on subsequently considered evidence. Journal of Perso-

nality and Social Psychology, 37, 2098-2109.

Madigan, S. (1976). Reminiscence and item recovery in free recali. Memory and Cogni-

tion, 4, 233-236.

Mandler, G. (in press). On remembering without really trying: Hypernnesia, incubation,

and mind-popping, [w:] C. Umlta & M. Moscovitch [red.], Attention and performance

XV: Conscious and unconscious information processing. Cambridge, MA: MIT Press.

Marcel, A. (1983). Conscious and unconscious perception: An approach to the relations

between phenomenal experience and perceptual processes. Cognitive Psychology, 15,

238-300.

Martin L. L., & Achee, J. W. (1992). Beyond accessibility: The role of processing objectives

in judgment, [w:] L. L. Martin & A. Tesser [red.], The construction of social judgments

(str. 195-216). Hillsdale, NJ: Eribaum.

Martin, L. L., Seta, J. J., & Crelia, R. A. (1990). Assimilation and contrast as a function of

people's willingness and ability to expend effort in forming an impression. Journal of

Personality and Social Psychology, 59, 27-37.

Martin, L. L., & Tesser, A. [red.] (1992). The construction of social judgments. Hillsdale,

NJ: Eribaum.

May, M., & Doob, L. W (1937). Competition and cooperation. New York: Social Science

Research Council.

McClelland, D. C. Atkinson, J. W, Clark, R. A., & Lowell, E. L. (1953). The achievement

motive. New York: Appleton-Cenmtury-Crofts.

McClelland, D. G., Koestner, R., & Weinberger, J. (1989). How do self attributed and

implicit motives differ? Psycliological Review, 96, 690-702.

McGuire, W J. (1973). The yin and yang of progress in social psychology: Seven koan.

Journal of Personality and Social Psychology, 26, 3, 446-456.

McGuire, W. J. (1985). Attitudes and attitude change, [w:] G. Lindzey & E. Aronson [red.],

Handbook of social psychology (3rd ed., Vol. 2, str. 233-346). New York: Random

House.

Messick, D. M., & Mackie, D. M. (1989). Intergroup relations. Annual Review of Psycho-

logy, 40, 45-81.

A. G. GREENWALD. M. R BANAJI

Milgram, S., Mann, L., & Harter, S. (.1965). The lost-letter technique: A tool for social

science research. Public Opinion Quarterly, 29, 437-438.

Mowrer, 0. H. (1960). Learning theory and symbolic processes. New York: Wiley.
Mullen, B., Brown, R. J., & Smith, G. (19921. Ingroup bias as a function of salience,

relevance, and status: An integration. European Journal of Psychology, 22, 103-122.

Murphy, S. T., & Zajonc, R. B. (1993). Affect, cognition, and awareness: Affective priming

with optimal and suboptimal stimulus exposures. Journal of Personality and Social

Psychology, 64, 723-739.

Murray, H. A. (1943). Thematic apperception test. Cambridge, MA: Harvard University

Press.

Myers, D. G. (1990). Social psychology (3rd ed.). New York: McGraw-Hill.
Myers, D. G. & Ridl, J. R. (1979). A better than average insight into pride. Psychology

Today, August, 89; 95-96; 98.

Neuberg, S. L. (1989). The goal of forming accurate impressions during social interac-

tions: Attenuating the impact of negative expectancies. Journal of Personality and
Social Psychology, 56, 374-386.

Niedenthal, P. M. (.1990). Implicit perception of affective information. Journal of Experi-

mental Social Psychology, 26, 505-527.

Niedenthal, P M. (1992). Affect and social perception: On the psychological validity of

rose-colored glasses (str. 211-235). [w:] R. F. Bornstein & T. S. Pittman [red.],

Perception without awareness: Cognitive, clinical, and social perspectives. New York:

Guilford Press.

Nisbett, R. E., & Wilson, T. D. (1977a). Telling more than we can know: Verbal reports on

mental processes. Psychological Review, 84, 231-259.

Nisbett, R. E., & Wilson, T. D. (1977b). The halo effect: Evidence for unconscious

alteration of judgments. Journal of Personality and Social Psychology, 35, 250-256.

Nuttin, J. M. (1985). Narcissism beyond Gestalt and awareriess: The name letter effect.

European Journal of Social Psychology, 15, 353-361.

Nuttin, J. M. (1987). Affective consequences of mere ownership: The name letter effect

in twelve European languages. European Journal of Social Psychology, 17, 381-402.

Onodera, T., & Miura, M. (1990). Physical attractiveness and its halo effects on a partner:

,,Radiating beauty" in Japan also? Japanese Psychological Research, 32, 148-153.

Orne, M. T. (1962). On the social psychology of the psychological experiment: With

particular reference to demand characteristics and their implications. American
Psychologist, 17, 776-783.

Osgood, C. E. (1957). A behavioristic analysis of perception and language as cognitive

phenomena, [w:] J. S. Bruner et al., Contemporary approaches to cognition (str.
75-118). Cambridge: Harvard University Press.

Osgood, C. E., Suci, G. J., & Tannenbaum, P H. (1957). The measurement of meaning.

Urbana, IL: University of Illinois Press.

Ostrom, T. M. & Sedikides, C. (1992). Out-group homogeneity effects in natural and

minimal groups. Psychological Bulletin, 112, 536-552.

Overson, C, & Mandler, G. (1987). Indirect word priming in connected semantic and

phonological contexts. Bulletin of the Psychonomic Society, 25, 229-232.

Paulhus, D. L., Martin, L. C, & Murphy, G. K. (1992). Some effects of arousal on sex

stereotyping. Personality and Social Psychology Bulletin, 18, 325-330.

Paulhus, D. L., & Levitt, K. (1987). Desirable responding triggered by affect: Automatic

egotism? Journal of Personality and Social Psychology, 52, 245-259.

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

Perdue, C. W., Dovidio, J. F., Gurtman, M. B., & Tyler, R. B. (.1990). Us and them: Social

categorization and the process of intergroup bias. Journal of Personality and Social

Psychology, 59, 475-466.

Perdue, G. W, & Gurtman, M. B. (1990). Evidence for the automaticity of ageism. Journal

of Experimental Social Psychology, 26, 199-216.

Peters, D. E, and Ceci, S. J. (1982). Peer-review practices of psychological journals: The

fate of published articles, submitted again. Behavioral and Brain Sciences, 5, 187-

255.

Petty, R. E., & Cacioppo, J. T. (1981). Attitudes and persuasion: Classic and contemporary

approaches. Dubuque, LA: Brown.

Petty, R. E., & Cacioppo, J. T. (1986). Communication and persuasion. Central and

peripheral routes to persuasion. New York: Springer-Verlag.

Petty, R. E., & Wegener, D. T. (1993). Flexible correction processes in social judgment:

Correcting for context-induced contrast. Journal of Experimental Social Psychology,

29, 137-165.

Porter, N., Geis, F. L., & Jennings-Walstedt. J. (1983). Are women invisible as leaders?

Sex Roles, 9, 1035-1049.

Posner. M. I. (1978). Chronometric explorations of mind. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Pratkanis, A. R. (1988). The attitude heuristic and selective fact identification. British

Journal of Social Psychology, 27, 257-263.

Pratto, F, & Bargh, J. A. (.1991). Stereotyping based on apparently individuating infor-

matino: Trait and global components of sex stereotypes under attention overload.

Journal of Experimental Social Psychology, 27, 2647.

Prentice, D., & Miller, D. T. (1992). The psychology of ingroup attachment. Presented at

the conferrence on The Self and The Collective, Princeton University.

Regan, D. T. (1971). Effects of a favor and liking on compliance. Journal of Experimental

Social Psychology, 7, 627-639.

Reingold, E. M., & Merikle, E M. (.1988). Using direct and indirect measures to study

perception without awareness. Perception and Psychophysics, 44, 563-575.

Richardson-Klavehn, A., & Bjork, R. A. (1988). Measures of memory. Annual Review of

Psychology, 39, 474- 543.

Roediger, H. L. (1990). Implicit memory: Retention without awareness. American Psycho-

logist, 45, 1043-1056.

Roediger, H. L., & Blaxton, T. A. (1987). Effects of varying modality, surface features, and

retention interval on priming in word fragment completion. Memory and Cognition,

15, 379-388.

Roediger, H. L., Weldon, M. S., & Challis, B. H. (1989). Explaining dissociations between

measures of retention: A processing account, [w:] H. L. Roediger & E I. M. Craik

[red.], Varieties of memory and consciousness (str. 3-42). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Rogers, C . (1951). Client-centered therapy. Boston: Houghton-Mifflin.
Rosenbaum, M. (1986). The repulsion hypothesis: On the nondevelopment of relations-

hips. Journal of Social and Personality Psychology, 51, 1156-1166.

Rosenberg, M. J. (1965). When dissonance fails: On eliminating evaluation apprehension

from attitude measurement. Journal of Personality and Social Psychology, 1, 28-42.

Rosenberg, M. J. (1969). The conditions and consequences of evaluation apprehension,

[w:] R. Rosenthal & R. L. Rosnow [red.], Artifact in behavioral research (str. 279-349).

New York: Academic Press.

Rosenberg, M. J. (1979). Conceiving the self. New York: Basic Books.

A. G. GREENWALD, M. R. BANAJI

Roskos-Ewoldsen, D. R., & Fazio, R. H. (1992). On the orienting value of attitudes:

Attitude accessibility as a determinant of an object's attraction of visual attention.
Journal of Personality and Social Psychology, 63, 198-21.

Sanitioso, R., Kunda, Z. & Fong, G. T. (1990). Motivated recruitment of autobiographical

memories. Journal of Personality and Social Psychology, 59, 229-241.

Sarnoff, I (1960). Psychoanalytic theory and social attitudes. Public Opinion Quarterly,

24, 251 -279.

Schacter, D. (1987). Implicit memory: History and current status. Journal of Experimen-

tal Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 12, 432-444.

Scheier, M. F., & Carver, C. S. (1992). Effects of optimism on psychological and physical

well-being: Theoretical overview and empirical update. Cognitive Therapy and Re-
search, 16, 201-228.

Schooler, J. W. & Engstler-Schooler, T. Y. (.1990). Verbal overshadowing of visual memo-

ries: Some things are better left unsaid. Cognitive Psychology, 12, 36-71.

Schwarz N. (1990). Feelings as information: Informational and motivational functions of

affective states, [w:] E. T. Higgins & R. M. Sorrentino [red.], Handbook of motivation
and cognition: Foundations of social behavior (Vol. 2, str. 527-561). New York:
Guilford.

Schwarz, N., & Bless, H. (1992). Constructing reality and its alternatives: An inclu-

sion/exclusion model of assimilation and contrast effects in social judgment, [w:] L.
L. Martin & A. Tesser [red.], The construction of social judgments (str. 217-245).
Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Schwarz, N, & Clore, G. L. (1983). Mood, misatribution, and judgments of well-being:

Informative and directive functions of affective states. Journal of Personality and
Social Psychology, 45, 513-523.

Schwarz, N., Strack, F, & Mai, H. E (1991). Assimilation and contrast effects in part-who-

le question sequences: A conversational logic analysis. Public Opinion Quarterly, 55,

3-23.

Secord, P (1959). Stereotyping and favorableness in the perception of Negro faces.

Journal of Abnormal and Social Psychology. 59, 309-315.

Seligman, M. E. P. (1991). Learned optimism, New York: Knopf.

Sherif, M., & Caniril, H. (1947). The psychology of ego-involvements. New York: Wiley.
Sherif, M., & Hovland, C. I. (1961). Social judgment: Assimilation and contrast effects in

communication and attitude change. New Haven: Yale University Press.

Sherman, S. J., Mackie, D. M., & Driscoll, D. M. (1990). Priming and the differential uses

of dimensions in evaluation. Personality and Social Psychology Bulletin, 16, 405-418.

Sigall, H. & Ostrove, N. (1975). Beautiful but dangerous: Effects of offender attractive-

ness and nature of the crime on juridic judgment. Journal of Personality and Social
Psychology, 31, 410-414.

Smith, E. R. (1984). Model of social inference processes. Psychological Review, 91,

392-413.

Smith, E. R. (1990). Content and process specificity in the effects of prior experiences.

[w:] T. K. Srull & R. S. Wyer [red.], Advances in social cognition (Vol. 3, str. 1-60).
Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Smith, E. R. (1994). Procedural knowledge and processing strategies in social cognition.

[w:] R. S. Wyer & T. K. Srull [red.], Handbook of social cognition (2nd ed., Vol. 1 ,
str. 99-151). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE..

Smith, E. R, & Brandscombe, N. R. (1988). Category accessibility as implicit memory.

Journal of Experimental Social Psychology, 2, 490-504,

Smith, E. R., Stewart, T. L. & Buttram, R. T. (1992). Inferring traits from a behavior has

long-term highly specific effects. Journal of Personality and Social Psychology, 62,

753-759.

Smith, M. B., Bruner, J. S., & White, R. W. (1956). Opinions and personality. New York:

John Wiley & Sons, Inc.

Snyder, M. (1981). On the self-perpetuating nature of social stereotypes, [w:] D. Hamilton

[red.], Cognitive processes in stereotyping and intergroup behavior (str. 183-212).

Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Spangler, W. D. (1992). Validity of questionnaire and TAT measures of need for achieve-

ment: Two metaanalyses. Psychological Bulletin, 112, 140-154.

Spence, K. W. (1956). Behavior theory and conditioning. New Haven, CT: Yale University

Press.

Srull, T. K., & Wyer, R. S. (1979). The role of category accessibility in the interpretation

of information about persons: Some determinants and implications. Journal of

Personality and Social Psychology, 37, 1660-1672.

Steele, C . M. (1988). The psychology of self affirmation: Sustaining the integrity of the

self. Advances in Experimental Social Psychology, 21, 261-302.

Steele, C. M., Spencer, S. J, & Lynch, M. (1992). Self-image resilience and dissonance: The

role of affirmational resources. Unpublished manuscript, Stanford University.

Sternberg, S. (1969). Memory scanning: Mental processes revealed by reaction-time

experiments. American Scientist, 57, 421-457.

Strack, F. (.1992). The different routes to social judgments: Experimental versus informa-

tional strategies, [w:] L. L. Martin & A. Tesser [red.], The construction of social

judgments (str. 249-275). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Strack, E, Schwarz, N, Bless, H., Kubler, A., & Wanke, M. (1993). Awareness of the

influence as a determinant of assimilation versus contrast. European Journal of

Social Psychology, 23, 53-62.

Suls, J. (1991). Similarity and self-esteem in downward comparison, [w:] J. Suls & T. A.

Wills [red.], Social comparison: Contemporary theory and research (str. 51-78). Hiil-

lsdale, NJ: Erlbaum.

Suls, J. & Wills, T. A. (1991). Social comparison: Contemporary theory and research.

Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Swim, J., Borgida, E., Maruyama, G., & Myers, D. G. (1989). Joan McKay versus John

McKay: Do gender stereotypes bias evaluation? Psychological Bulletin, 105, 409-129.

Tajfel, H. (1970). Experiments in intergroup discrimination. Scientific American, 223,

96-102.

Tajfel, H., & Turner, J. G. (1986). The social identity theory of intergroup behavior, [w:]

S. Worchel and W G. Austin [red.], Psychology of intergroup relations (str. 7-24).

Chicago: Nelson-Hall.

Taylor, D. M., Wright, S. C, Moghaddam, F. M., & Lalonde, R. N. (1990). The personal/gro-

up discrimination discrepancy: Perceiving my group, but not myself to be the target

of discrimination. Personality and Social Psychology Bulletin, 16, 254-262.

Taylor, S. E., & Brown. J. D. (1988). Illusion and well-being: A social psychological

perspective on mental health. Psychological Bulletin, 103, 193-210.

Tesser, A. (1988). Toward a self-evaluation maintenance model of social behavior. Advan-

ces in Experimental Social Psychology, 21, 181-227.

A. G. GREENWALD. M. R. BANAJI

Tesser. A., & Campbell, J. (1983). Self-definition and self evaluation maintenance. [w:] J.

Suls & A. G. Greenwald [red.], Psychological perspectives on the self (Vol. 2. str. 1-32) .
Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Thorndike, E. L. (1920 . A constant error in psychological ratings. Journal of Applied

Psychology, 4. 25-29.

Thurstone, L. L. (1931). The measurement of attitudes. Journal of Abnormal and Social

Psychology, 26, 249-269.

Thurstone, L. L. & Chave. E. J. (1929). The measurement of attitude. Chicago: University

of Chicago Press.

Tolman, E. C. (1959). Principles of purposive behavior. [w:] S. Koch [red.], Psychology:

A study of a science (Vol. 2, str. 92-157). New York: McGraw-Hill.

Tsui. A. S., & Barry, B. 19861. Interpersonal affect and rating errors. Academy of

Management Journal. 29, 586-599.

Tulving, E., & Schacter. D. (1990). Priming and human memory systems. Science. 267.

301-306.

Uleman, J. S. (1987). Consciousness and control: The case of spontaneous trait inferen-

ces. Personality and Social Psychology Bulletin. 13. 337-354.

Uleman, J. S. & Bargh. J. A. .(1989). Unintended thought. New York: Guilford Press.

Vallone, R. P, Ross, L,. & Lepper, M. R. (1985). The hostile media phenomenon: Biased

perception and perceptions of media bias in coverage of the "Beirut Massacre."

Journal of Personality and Social Psychology. 49, 577-585.

Wallston B., & O'Leary. V (1981). Sex makes a difference: Differential perceptions of men

and women. Review of Personality and Social Psychology. 2. 9-41.

Webb. E. J., Campbell. D. T, Schwartz, R. D., Sechrest, L. B., & Grove, J. B. '.1981 .

Nonreactive measures in the social sciences. Boston: Houghton-Mifflin.

Wegner, D. M., & Vallacher. R. R. (1977). Implicit psychology. New York: Oxford.

Wegner, D. M., & Vallacher, R. R. (1981). Common-sense psychology, [w:] J. P Forgas

[red.], Social cognition: Perspectives on everyday understanding (str. 225-246). Lon-
don: Academic Press.

Who's Who in America (1988). Wihmette, IL: R. R. Bowker.

Wicker, A. W. (1969). Attitudes vs. actions: The relationship of verbal and overt behavio-

ral responses to attitude objects. Journal of Social Issues, 25, 41 -78.

Wilder, D. A., & Shapiro. P. N. (1984). Role of out-group cues in determining social identity.

Journal of Social and Personality Psychology. 47, 342-348.

Wills. T. A. (1981). Downward comparison principles in social psychology. Psychological

Bulletin, 90, 245-271.

Wilson, R R. (1968). Perceptual distortion of height as a function of ascribed academic

status. Journal of Social Psychology, 74, 97-102.

Wilson, T. D., Dunn, D. S., Kraft, D., & Lisle, D. J. (1989). Introspection, attitude change,

attitude-behavior consistency: The disruptive effects of explaining why we feel the
way we do. Advances in Experimental Social Psychology, 22 , 287-343.

Wilson, T. D. & Schooler, J.W. (1991). Thinking too much: Introspection can reduce the

quality of preferences and decisions. Journal of Personality and Social Psychology, 60,

181-192.

Winter, L., & Uleman, J. S. (1984). When are social judgments made? Evidence for the

spontaneousness of trait inferences. Journal of Personality and Social Psychology, 47,
237-252.

UTAJONE POZNANIE SPOŁECZNE...

Wood, J. V. Taylor, K. L.. Michela, J. L.. & Gaus, V (1993)\ Measuring self-esteem

indirectly: Personality correlates and responses to threats to self-esteem. Unpublished
manuscript. University of Waterloo, Ontario, Canada.

Word, G. O., Zanna. M. R. & Cooper. J. (1974 . The nonverbal mediation of self-fulfilling

prophecies in interacial interaction. Journal of Experimental Social Psychology. 10.

109-120.

Wyatt, D. F.. & Campbell. D. T. 1951 . On the liability of stereotype or hypothesis. Journal

of Abnormal and Social Psychology, 46, 496-500.

Wylie, R.C. (1974). The self-concept (Vol. 1). Lincoln: University of Nebraska Press.
Wylie, R. G. 1979 . The self-concept (Vol. 2). Lincoln: Univeristy of Nebraska Press.

Zajonc, R. B. (1968). Attitudinal effects of mere exposure. Journal of Personality and

Social Psychology, 9 (No. 2. Pt.2).

Zanna, M. R. & Fazio, R. H. 19S2i. The attitude-behavior relation: Moving reward

a third generation of research. [w:] M. P. Zanna, E. T. Higgins, & C. R Herman [red.],

Consistency in social behavior: The Ontario Symposium (Vol. 2, str. 283-301). Hills-

dale, NJ: Erlbaum.

Zanna, M. P. & Rempel. J. K. (1988). Attitudes: A new look at an old concept. [w:] D

Bar-Tal & A. W. Kruglanski [red.], The social psychology of knowledge (str. 315-334).

Cambridge, England: Cambridge University Press.

data otrzymania: 30 maja 1995

data akceptacji: 1 września 1995