operator maszyn i urzadzen odlewniczych 812[03] o1 02 u

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ

Paweł Krawczak

Posługiwanie się dokumentacją techniczną 812[03].O1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:

mgr inż. Ewa Pogorzelska
mgr inż. Ryszard Łoin

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Paweł Krawczak

Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 812[03].O1.02
„Posługiwanie się dokumentacją techniczną”, zawartej w modułowym programie nauczania
dla zawodu operator maszyn i urządzeń odlewniczych.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Normalizacja w rysunku technicznym

4.1.1. Materiał nauczania
4.1.2. Pytania sprawdzające
4.1.3. Ćwiczenia
4.1.4. Sprawdzian postępów

13
13
14

4.2. Szkicowanie i rysowanie linii, okręgów, elips i łuków

4.2.1. Materiał nauczania
4.2.2. Pytania sprawdzające
4.2.3. Ćwiczenia
4.2.4. Sprawdzian postępów

15
20
20
22

4.3. Rzutowanie aksonometryczne i prostokątne

4.3.1. Materiał nauczania
4.3.2. Pytania sprawdzające
4.3.3. Ćwiczenia
4.3.4. Sprawdzian postępów

23
26
27
28

4.4. Widoki, przekroje i kłady

4.4.1. Materiał nauczania
4.4.2. Pytania sprawdzające
4.4.3. Ćwiczenia
4.4.4. Sprawdzian postępów

29
34
34
35

4.5. Wymiarowanie przedmiotów na rysunkach

4.5.1. Materiał nauczania
4.5.2. Pytania sprawdzające
4.5.3. Ćwiczenia
4.5.4. Sprawdzian postępów

36
39
39
40

4.6. Zapis wymiarów tolerowanych, pasowań i tolerancji. Oznaczanie stanu

powierzchni

4.6.1. Materiał nauczania
4.6.2. Pytania sprawdzające
4.6.3. Ćwiczenia
4.6.4. Sprawdzian postępów

41
49
49
50

4.7. Dokumentacja technologiczna i konstrukcyjna

4.7.1. Materiał nauczania
4.7.2. Pytania sprawdzające
4.7.3. Ćwiczenia
4.7.4. Sprawdzian postępów

51
56
57
58

4.8. Rysunki surowego odlewu i form odlewniczych

4.8.1. Materiał nauczania
4.8.2. Pytania sprawdzające
4.8.3. Ćwiczenia
4.8.4. Sprawdzian postępów

59
61
61
62

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o posługiwaniu się

dokumentacją techniczną. W poradniku znajdziesz:
–

wymagania wstępne określające umiejętności, jakie powinieneś posiadać, abyś mógł bez
problemów rozpocząć pracę poradnikiem,

–

cele kształcenia czyli wykaz umiejętności, jakie opanujesz w wyniku kształcenia
w ramach tej jednostki modułowej,

–

materiał nauczania, czyli wiadomości teoretyczne konieczne do opanowania treści
jednostki modułowej,

–

zestaw pytań sprawdzających, abyś mógł sprawdzić czy opanowałeś już materiał
nauczania,

–

wiczenia zawierające polecenia, sposób wykonania oraz wyposażenie stanowiska pracy,

które pozwolą Ci ukształtować określone umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów pozwalający sprawdzić Twój poziom wiedzy po wykonaniu
ć

wiczeń,

–

sprawdzian osiągnięć opracowany w postaci testu, który umożliwi Ci sprawdzenie
Twoich wiadomości i umiejętności opanowanych podczas realizacji programu danej
jednostki modułowej,

–

literaturę związaną z programem jednostki modułowej umożliwiającą pogłębienie Twej
wiedzy z zakresu programu tej jednostki.
Materiał nauczania został podzielony na osiem części. W pierwszej części zawarte

zostały podstawowe informacje na temat normalizacji w rysunku technicznym. Szkicowanie
i rysowanie linii, okręgów, elips i łuków zostało opisane w rozdziale drugim poradnika.
W rozdziale trzecim znajdziesz informacje poświecone rzutowaniu aksonometrycznemu
i prostokątnemu. Widoki, przekroje i kłady są tematem rozdziału czwartego. Piąty rozdział
poświęcony został wymiarowaniu przedmiotów na rysunkach. Zapis wymiarów
tolerowanych, pasowań i tolerancji został opisany w rozdziale szóstym.
Podstawowe informacje na temat dokumentacji technologicznej i konstrukcyjnej zawarto
w rozdziale siódmym. W rozdziale ósmym znajdziesz informacje poświecone wykonywaniu
rysunków surowego odlewu i form odlewniczych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

812[03].O1.01

Przestrzeganie wymagań

bezpieczeństwa i higieny pracy,

ochrony przeciwpożarowej

i ochrony środowiska

812[03].O1.02

Posługiwanie się

dokumentacją techniczną

812[03].O1.04

Rozpoznawanie elementów maszyn

i mechanizmów

812[03].O1.05

Analizowanie układów

elektrycznych i automatyki

przemysłowej

812[03].O1.06

Stosowanie podstawowych technik

wytwarzania części maszyn

812[03].O1

Techniczne podstawy zawodu

812[03].O1.03

Stosowanie materiałów

konstrukcyjnych

i narzędziowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

stosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach dydaktycznych oraz na

stanowiskach pracy,

−

rozpoznawać podstawowe przybory kreślarskie,

−

korzystać z różnych źródeł informacji technicznej, jak: Polskie Normy, poradniki,

−

analizować treść zadania, dobierać metody i plan rozwiązania,

−

komunikować się i pracować w zespole,

−

samodzielnie podejmować decyzje,

−

dokonywać oceny swoich umiejętności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

przygotować przybory kreślarskie i materiały rysunkowe do wykonywania szkiców,

–

wykonać szkice brył geometrycznych w rzutach prostokątnych i aksonometrycznych,

–

wykonać szkice typowych części maszyn,

–

zwymiarować szkice części maszyn,

–

wykonać rysunki typowych części maszyn,

–

odczytać uproszczenia rysunkowe,

–

odczytać na rysunkach technicznych oznaczenia chropowatości powierzchni, sposób
obróbki, powłoki ochronne oraz tolerancję kształtu i położenia, pasowanie,

–

odczytać rysunki konstrukcyjne i technologiczne,

–

rozróżnić rysunki techniczne: wykonawcze, złożeniowe, zestawieniowe, montażowe,
zabiegowe, operacyjne,

–

odczytać rysunek surowego odlewu i formy odlewniczej,

–

skorzystać z norm rysunku technicznego,

–

posłużyć się dokumentacją Techniczno – Ruchową, konstrukcyjną, technologiczną,
warsztatową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Normalizacja w rysunku technicznym

4.1.1. Materiał nauczania

Tworzenie i użytkowanie wyrobów (urządzeń, maszyn) wymaga specyficznej

dokumentacji technicznej składającej się z dwóch rodzajów dokumentacji: dokumentacji
konstrukcyjnej i dokumentacji technologicznej. Zarówno w dokumentacji konstrukcyjnej jak
i dokumentacji technologicznej spotykamy rysunki techniczne. Rysunek techniczny jest
specjalnym rodzajem rysunku wykonywanego według ustalonych zasad i przepisów.
Dzięki zwięzłemu i przejrzystemu wyrażaniu kształtów i wymiarów odwzorowywanego
przedmiotu rysunek techniczny dokładnie wskazuje, jak ma wyglądać przedmiot
po wykonaniu, oraz informuje, jak należy przygotować się do jego wykonania. Wszystkie
rysunki techniczne muszą spełniać szereg wymagań gwarantujących ich przydatność
w technice. Podstawowy wymóg to jednoznaczność graficznego zapisu zapewniająca
jednoznaczny odczyt. W rysunku technicznym posługujemy się liniami różnego rodzaju
i grubości, znakami graficznymi, ujednoliconymi metodami przedstawiania obiektów.
Rysunek powinien być wykonany starannie, przejrzyście, bez poprawek, z użyciem
właściwych linii oraz właściwego kroju pisma. Rysunek techniczny jest zapisem, którym
posługuje się wielu ludzi nie tylko w obrębie jednego zakładu pracy czy szkoły, ale używa się
go na terenie całego kraju czy w skali międzynarodowej. Z tego powodu reguły i zasady
rysowania zostały ujednolicone i ujęte w normach. Obecnie niemal wszystkie elementy
rysunku, rozmiary arkuszy, rodzaje linii, opisy rysunków podlegają ogólnopaństwowym
przepisom nazywanym Polskimi Normami (PN), opracowanymi przez Polski Komitet
Normalizacyjny (PKN). Zagadnienia terminologiczne związane z rysunkami technicznymi
reguluje Polska Norma PN-ISO 10209-1.

W normie PN-ISO 10209-1 zdefiniowano następujące pojęcia podstawowe dotyczące

rysunków:

−

rysunek techniczny jest informacją podaną na nośniku informacji, przedstawioną
graficznie zgodnie z przyjętymi zasadami i zazwyczaj w podziałce,

−

szkic jest rysunkiem wykonanym na ogół odręcznie i niekoniecznie w podziałce,

−

schemat to rysunek, w którym zastosowano symbole graficzne w celu pokazania funkcji
części składowych układu i ich współzależność.

Norma PN-ISO 10209-1 opisuje również rodzaje rysunków. Wyróżnia ona między innymi:

−

rysunek powykonawczy - stosowany do zapisów szczegółów konstrukcji po jej
zakończeniu,

−

rysunek złożeniowy - przedstawiający wzajemne usytuowanie i/lub kształt zespołu na
wyższym poziomie strukturalnym zestawianych części,

−

rysunek elementu - przedstawiający pojedynczy element składowy, zawierający
wszystkie informacje wymagane do określenia tego elementu,

−

rysunek zestawu elementów - przedstawiający wymiary, sposób wyróżniania (rodzaj
elementu i numer identyfikacyjny) oraz zawierający dane dotyczące wykonania zestawu
elementów danego rodzaju,

−

rysunek szczegółu - przedstawiający na ogół w powiększeniu część konstrukcji (element)
i zawierający specyficzne informacje dotyczące kształtu i konstrukcji albo montażu
i połączeń,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

rysunek szkicowy, rysunek wstępny - rysunek służący za podstawę do wyboru
końcowego rozwiązania i/lub do dyskusji między zainteresowanymi stronami,

−

rysunek złożeniowy ogólny - przedstawiający wszystkie zespoły i części całego wyrobu,

−

rysunek połączenia - podający informację potrzebną do złożenia i dopasowania dwu
części, odnoszącą się, np. do ich wymiarów, ograniczenia kształtu, wymagań
dotyczących eksploatacji i prób,

−

wykaz części - kompletna lista pozycji tworzących zespół (lub podzespół) albo
poszczególnych części przedstawionych na rysunku,

−

rysunek części - przedstawiający pojedynczą część (która nie może być dalej rozłożona)
i zawierający wszystkie informacje niezbędne do określenia tej części,

−

rysunek podzespołu - rysunek złożeniowy na niższym poziomie strukturalnym,
przedstawiający tylko ograniczoną liczbę dróg lub części.

Znormalizowanymi elementami rysunku technicznego określonymi przez Polskie Normy

są również: formaty arkuszy, na których wykonuje się rysunki techniczne, tabliczki
rysunkowe, podziałki w jakich odwzorowujemy rzeczywisty przedmiot na rysunku, linie
rysunkowe oraz pismo rysunkowe.

Formaty arkuszy rysunkowych

Wielkość rysowanego przedmiotu decyduje o doborze formatu arkusza rysunkowego.

Formaty arkuszy przeznaczonych do wykonania rysunków technicznych są znormalizowane
(PN-EN ISO 5457:2002). Prostokątny kształt arkusza rysunkowego został tak dobrany, żeby
każdy arkusz dwa razy większy lub dwa razy mniejszy był podobny do pierwotnego, to jest,
aby stosunek boku dłuższego do krótszego był zawsze taki sam. Jako format zasadniczy
przyjęto arkusz o wymiarach 297 x 210 mm i oznaczono go symbolem A4. Inne formaty
(zwane podstawowymi) są wielokrotnością formatu zasadniczego, tzn. są 2, 4, 8 lub 16 razy
większe od A4 i oznaczone symbolami A3, A2, A1, A0.

Tabela 1. Wymiary formatów rysunkowych

Rys. 1. Formaty rysunkowe [5, s. 18]

Format

Wymiary arkusza (mm)

841 x 1189

594 x 841

420 x 594

297 x 420

210 x 297

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na każdym rysunku technicznym bez względu na to, jakiego jest formatu, należy

wykonać obramowanie oraz tabliczkę rysunkową. Ramka powinna być wykonana linią ciągłą
w odległości 5 mm od krawędzi arkusza. Tabliczkę rysunkową umieszcza się w prawym
dolnym polu arkusza.

Rys. 2. Układ arkusza

Tabliczka rysunkowa

Objaśnienia i uwagi dotyczące rysunku zawarte są w tabliczce rysunkowej, którą

umieszcza się w prawym dolnym rogu arkusza tak, aby przylegała do linii obramowania.
Tabliczka rysunkowa jest nieodzownym elementem graficznym każdego rysunku i zawiera
zgodnie z Polską Normą PN-EN ISO 7200:2005:

−

numer rysunku,

−

nazwę przedmiotu lub dokumentu,

−

nazwę lub znak przedsiębiorstwa,

−

podziałkę,

−

format arkusza,

−

rodzaj materiału, z jakiego jest wykonany przedmiot,

−

zapisy zmian rysunkowych,

−

datę.

Wzór tabliczki dla rysunków szkolnych przedstawia rys. 3.

Rys. 3. Wzór tabliczki do rysunków szkolnych [1, str. 91]

TABLICZKA

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podziałki rysunkowe

Jeżeli przedmiotu nie można przedstawić na rysunku w rzeczywistej wielkości z powodu

jego zbyt dużych lub bardzo małych wymiarów, to posługujemy się rysunkiem
w odpowiedniej podziałce. Stosunek liczbowy wymiarów liniowych przedstawionych na
rysunku do odpowiednich rzeczywistych wymiarów liniowych przedmiotu nazywa się
podziałką rysunkową. Podziałki rysunkowe mogą być:

−

zwiększające - 2:1; 5:1; 10:1; 20:1; 50:1; 100:1,

−

naturalna - 1:1,

−

zmniejszające - 1:2; 1:5; 1:10; 1:20.

Pismo rysunkowe

Ponieważ rysunek techniczny zawiera nie tylko informacje graficzne, ale także jego opis

celem uzyskania przejrzystości tych opisów wprowadzono znormalizowane elementy pisma
jak: wysokość, grubość, pochylenie. Zgodnie z PN-EN ISO 3098-0:2002 „Dokumentacja
techniczna wyrobu – Pismo”,

znormalizowana wysokość h pisma wynosi: 1,8; 2,5; 3,5; 5; 7;

10; 14; 20 mm. Grubość linii pisma d wynosi:

−

dla pisma rodzaju A ~ 0.07 h (tabela 2),

−

dla pisma rodzaju B ~ 0.01 h (tabela 3).

Na przykład, gdy wysokość pisma wynosi 20 mm to grubość linii rodzaju A wynosi 1,4 mm,
rodzaju B 2 mm. Szerokość g dla różnych liter i cyfr jest zależna od rodzaju litery lub cyfry
oraz od rodzaju pisma. Pismo użyte na rysunkach może być pismem pochyłym (α = 75°)
i pismem prostym (rys. 4).

Rys. 4. Konstrukcja pisma prostego i pochyłego: h - wysokość pisma (wysokość liter wielkich i cyfr),

c - wysokość liter małych, d - grubość linii pisma, b - minimalna podziałka wierszy (wysokość siatki
pomocniczej), g - szerokość liter, a - odstęp między literami, e - minimalny odstęp między wyrazami i
liczbami, f- przewyższenie liter i cyfr [1, s.93]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 2. Charakterystyczne wielkości pisma rodzaju A

Wielkości charakterystyczne

Nazwa

Oznaczenie

Wymiary, mm

Wysokość pisma

(wysokość liter wielkich i cyfr)

Wysokość liter małych

(14/14) h

(10/14) h

14d

10d

2,5

1,8

3,5

2,5

5,0

3,5

7,0

5,0

10,0

7,0

14,0

10,0

20,0

14,0

Odstęp między literami
i cyframi

Minimalna podziałka wierszy
(wysokość siatki pomocniczej)

Minimalny odstęp między wy-
razami i liczbami

(2/14) h

(22/14) h

(6/14) h

22d

0,35

4,0

1,1

0,5

5,5

1,5

0,7

8,0

2,1

1,0

11,0

3,0

1,4

16,0

4,2

2,0

22,0

6,0

2,8

31,0

8,4

Grubość linii pisma

(1/14) h

—

0,18

0,25

0,35

0,5

0,7

1,0

1,4

Tabela 3. Charakterystyczne wielkości pisma rodzaju B

Wielkości charakterystyczne

Nazwa

Oznaczenie

Wymiary, mm

Wysokość pisma (wysokość
liter wielkich i cyfr)

Wysokość liter małych

(10/10) h

(7/10) h

10d

1,8

1,3

2,5

1,8

3,5

2,5

5,0

3,5

7,0

5,0

10,0

7,0

14,0

10,0

20,0

14,0

Odstęp między literami i cy-
frami

Minimalna podziałka wierszy
(wysokość siatki pomocniczej)

Minimalny odstęp między
wyrazami i liczbami

(2/10) h

17/10) h

(6/10) h

17d

0,35

3,1

1,1

0,5

4,3

1,5

0,7

6,0

2,1

1,0

8,5

3,0

1,4

12,0

4,2

2,0

17,0

6,0

2,8

24,0

8,4

4,0

34,0

12,0

Grubość linii pisma

(1/10) h

—

0,18

0,25

0,35

0,5

0,7

1,0

1,4

2,0

Na formatach A4 zaleca się stosowanie następujących wysokości pisma h:
–

w napisach głównych h = 5,

–

w napisach pomocniczych h = 3,5,

–

w wymiarowaniu h = 2,5.

Linie rysunkowe

Najważniejszymi elementami graficznymi każdego rysunku są linie, które ten rysunek

tworzą. W zależności od zastosowania rozróżniamy następujące rodzaje linii rysunkowych:
ciągłe, kreskowe, z długą kreską i kropką, z długą kreską i dwoma kropkami. Rysunki
techniczne wykonuje się za pomocą linii o znormalizowanych grubościach: 0,13; 0,18; 0,25;
0,35; 0,5; 0,7; 1,4; 2 mm. Grubość linii ma w rysunku bardzo duże znaczenie, należy ją
dobierać w zależności od wielkości rysowanego przedmiotu i stopnia złożoności jego
budowy, zagęszczenie linii, przeznaczenia i podziałki rysunku. Wybrana grupa grubości linii
(grubych i cienkich) powinna być jednakowa dla wszystkich rysunków wykonanych na
jednym arkuszu. Np. jeżeli grubość linii grubej wynosi 0,5 mm, to linia cienka powinna mieć
grubość 0,25 mm lub jeżeli linia gruba ma grubość 0,7 mm to linia cienka 0,35 mm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 4. Grupy grubości linii rysunkowych

Grupy grubości linii rysunkowych

Odmiana

grubości

cienka

0,18

0,25

0,35

0,5

0,7

gruba

0,35

0,5

0,7

1,0

1,4

bardzo gruba

0,7

1,0

1,4

2,0

Tabela 5. Rodzaje i zastosowanie linii rysunkowych

Lp.

Rodzaj linii

(nazwa)

Odmiana

grubości

Linia - budowa

Podstawowe zastosowanie

w rysunku technicznym

maszynowym

cienka

- linie wymiarowe,
- pomocnicze linie wymiarowe,
- linie odniesienia,
- linie kreskowania przekrojów,

gruba

- widoczne zarysy i krawędzie
przekrojów,
- linie przekrojów,
- zarysy kładów przesuniętych,
- obramowanie rysunków

cienka

odręczna

- zakończenia lub przerwania
urwanego widoku, przekroju,
- linia oddzielająca widok od
przekroju,

ciągła

cienka

zygzakowata

- jak linia cienka odręczna

cienka

- zarysy i krawędzie niewidoczne

kreskowa

gruba

- oznaczenie dopuszczalnych
obszarów obróbki cieplnej

cienka

- linie środkowe i symetrii,
- koła i linie podziałowe,

z długą

kreską

i kropką

gruba

- ograniczenie obszarów obróbki
powierzchniowej,
- położenie płaszczyzn przekrojów

z długą

kreską

i dwiema

kropkami

cienka

- zarys pierwotny przed
kształtowaniem,
- skrajne położenie części
ruchomych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaki rysunek nazywamy rysunkiem technicznym?

Jaki rysunek nazywamy szkicem?

Do rysowania jakich elementów używamy linii ciągłej grubej?

Do rysowania jakich elementów używamy linii ciągłej cienkiej?

Jakie są wymiary arkusza podstawowego A4?

Jakie informacje zawarte są w tabliczce rysunkowej?

Jaki rodzaj pisma stosujemy do opisania rysunku technicznego?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wypisz litery alfabetu łacińskiego pismem technicznym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z instrukcją wykonania ćwiczenia,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

wpisać alfabet łaciński,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Polskie Normy,

−

ołówki,

−

papier milimetrowy,

−

gumka.

Ćwiczenie 2

Masz do dyspozycji obcięty arkusz A4. Narysuj ramkę rysunku. Zaprojektuj tabliczkę

rysunkową i narysuj ją w formatce. Następnie posługując się pismem technicznym wpisz dane
w tabliczkę rysunkową.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

wykreślić ramkę formatu A4 na papierze,

narysować tabliczkę rysunkową,

opisać pismem technicznym tabliczkę rysunkową,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

papier rysunkowy,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki,

−

gumka.

4.1.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić zastosowanie linii rysunkowych ?

wskazać wymiary formatu A4?

narysować ramkę rysunkową o odpowiednich wymiarach?

narysować tabliczkę rysunkową?

zastosować odpowiednie pismo do opisania rysunku?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Szkicowanie i rysowanie linii, okręgów, elips i łuków

4.2.1.

Materiał nauczania

Szkic jest przedstawieniem przedmiotu, wykonanym odręcznie i stanowi podstawę do

wykonania rysunku. Podstawowe cechy szkicu:

−

szkic wykonuje się odręcznie,

−

grubości szkicowanych linii nie są istotne,

−

nie obowiązuje stosowanie podziałki, ale powinny być zachowane proporcje
odwzorowanego przedmiotu,

−

odwzorowywany przedmiot musi być dokładnie zwymiarowany bez konieczności
zachowywania zasad dotyczących wymiarowania,

−

szkic powinien być przejrzysty i czytelny.
Płaskie przedmioty o jednakowej grubości przedstawia się na szkicu w sposób taki, jak

gdyby leżały na płaszczyźnie rysunku. Zarysy krawędzi szkicowanych przedmiotów są
przeważnie odcinkami prostych, przecinających się pod różnymi kątami lub łukami kół oraz
innych krzywych. Najprostszym przypadkiem szkicowania jest odwzorowanie rysunkowe
przedmiotu w jego rzeczywistych wymiarach. Nie zawsze jest to możliwe, dlatego zazwyczaj
przedmiot zbyt duży szkicuje się w proporcjonalnym zmniejszeniu, a zbyt mały
– w proporcjonalnym zwiększeniu względem odpowiednich wymiarów naturalnych.
Szkic powinien być wykonany tak, żeby można było na jego podstawie wyobrazić sobie
odwzorowywany przedmiot i poprawnie sporządzić jego rysunek wykonawczy oraz jak to się
często zdarza – użyć go bezpośrednio jako rysunku wykonawczego. Szkic musi zawierać
wszystkie informacje niezbędne do wykonania przedmiotu. Do szkicowania zalicza się
następujące czynności:

−

dokonanie analizy szkicowanego przedmiotu,

−

wykonanie szkicu,

−

opisanie wykonanego szkicu,

−

sprawdzenie szkicu.

Rys. 5. Etapy szkicowania [1, s. 20]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Szkicowanie stanowi podstawę do wykonania rysunku i jest to swojego rodzaju

opracowanie wstępne. Szkic staje się rysunkiem, jeżeli odwzorowuje przedmiot w określonej
podziałce z uwzględnieniem wszystkich zasad zawartych w normach dotyczących rysunku
technicznego. Podstawowe cechy rysunku:

−

rysunki wykonuje się w znormalizowanej podziałce przy użyciu przyborów kreślarskich,

−

na rysunku obowiązują znormalizowane grubości linii,

−

na rysunku obowiązuje rzutowanie prostokątne,

−

rzut główny musi przedstawiać przedmiot w położeniu użytkowym,

−

na rysunku obowiązuje zgodne z normą wymiarowanie.

Przedmioty odwzorowywane na rysunku technicznym mają bardzo często złożone

kształty, składające się jednak najczęściej z linii prostych, okręgów, łuków, owali oraz
różnorodnych kombinacji tych elementów. Umiejętność wykreślania prostych konstrukcji
geometrycznych, takich jak np. podział odcinka, kąta, i okręgu na równe części, konstrukcja
prostej stycznej do okręgu jest niezbędnym warunkiem do wykonywania rysunku
technicznego.

Podział dowolnego odcinka na 2, 4, 8 itd. równych części dokonuje się tzw. metodą

połowienia. Odcinek prostej AB dzieli się na 2 równe części. Ramię cyrkla ustawia się
w punkcie A i promieniem większym niż połowa odcinka zatacza łuk. Następnie ramię cyrkla
przenosi się do punktu B i nie zmieniając długości promienia, zatacza łuk do przecięcia
z poprzednim łukiem. Otrzymane punkty C i D łączy się linia prostą. Powstały w przecięciu
z odcinkiem AB punkt E jest środkiem odcinka AB. Prostą odcinka CD nazywamy
symetralną odcinka AB. Jeżeli odcinek AB należy podzielić na 4 równe części, powtarza się
te same czynności, co uprzednio dla jednej i drugiej połowy.

Rys. 6. Podział odcinka na dwie równe części [3, s. 34]

Dowolny kąt dzieli się na połowy w następujący sposób: z wierzchołka O zatacza się łuk

dowolnym promieniem r do przecięcia z ramionami kąta w punktach A i B. Z otrzymanych
punktów A i B zakreśla się kolejno łuki promieniem r większym niż połowa odległości
między tymi punktami, do przecięcia się ze sobą w punkcie C. Otrzymany punkt przecięcia C
łączy się z wierzchołkiem O. Prosta poprowadzona przez punkty O i C dzieli kąt na połowy,
jest to tzw. dwusieczna kąta.

Rys. 7. Podział kąta na dwie równe części: a) ostrego, b) rozwartego [3, s.36]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podział kąta prostego na trzy równe części odbywa się w następujący sposób):

z wierzchołka O kąta prostego kreśli się łuk o dowolnym promieniu r, przecinający ramiona
kąta w punktach B i A. Z otrzymanych punktów tym samym promieniem r rysuje się kolejno
2 łuki, otrzymując punkty C i D, które po połączeniu z wierzchołkiem O dzielą kąt na trzy
równe części.

Rys. 8. Podział kąta na trzy równe części [3, s.36]

Podział okręgu na cztery i osiem równych części

odbywa się

w następujący sposób:

po narysowaniu dowolnego okręgu przez środek O prowadzi się dwie prostopadłe do siebie
proste, które przetną okrąg w punktach l, 2, 3, 4 i podzielą go na cztery równe części.
Po połączeniu punktów l, 2, 3, 4 liniami prostymi powstaje kwadrat wpisany w okrąg.

Jeśli po

narysowaniu okręgu i dwóch prostopadłych do siebie linii przechodzących przez środek O
narysuje się następną parę prostopadłych przesuniętą w stosunku do poprzednich o kąt 45°,
to linie te - łącznie z narysowanymi poprzednio - przetną okrąg, dzieląc go na 8 równych
części. Po połączeniu punktów podziału l, 5, 2, 6 itd. powstaje ośmiokąt foremny wpisany
w okrąg.

Rys. 9. Podział okręgu na cztery i osiem części [1, s.43]

W podobny sposób dokonuje się podziału okręgu na trzy, sześć i dwanaście części.

Rys. 10. Podział okręgu na trzy, sześć i dwanaście części [1, s. 43]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jeżeli przez punkt A leżący na okręgu mamy poprowadzić styczną do okręgu, to należy

wykonać następujące czynności: punkt A łączy się ze środkiem okręgu promieniem OA
i z punktu A wystawia prostą prostopadłą do promienia OA. Wyznaczona prosta jest szukaną
styczną. Jeżeli styczną do okręgu należy poprowadzić z punktu A leżącego poza okręgiem,
punkt A łączy się ze środkiem O okręgu. Na odcinku OA, jak na średnicy, rysuje się okrąg do
przecięcia się z danym okręgiem w punktach Ci D. Po połączeniu punktów przecięcia C i D
z punktem A otrzymuje się dwie proste styczne do danego okręgu, bo kąty ACO i ADO są
proste, jako kąty wpisane, oparte na średnicy.

Rys. 11. Styczna do okręgu przechodzącego przez punkt na nim leżący oraz przez punkt zewnętrzny [1, s.47]

Styczną do dwóch okręgów o promieniu R i r prowadzi się następująco: z punktu O

promieniem R - r rysuje się okrąg, następnie z punktu O

kreśli w znany sposób styczną O

do tego okręgu. Odcinek OA przedłuża się do przecięcia z okręgiem o promieniu R w punkcie
B. Przez punkt B kreśli się prostą równoległą do O

A. Prosta przechodząca przez punkty

B i C jest żądaną styczną (zewnętrzną). Do danych dwóch okręgów o promieniach R i r
można też poprowadzić styczną wewnętrzną. Z punktu O promieniem R + r kreśli się okrąg,
a z punktu O

- styczną O

A. Promień O A poprowadzony przez punkt styczności przecina

okrąg o promieniu R w punkcie B. Przez punkt B kreśli się prostą równoległą do O

A. Prosta

przechodząca przez punkty B i C jest żądaną styczną.

Rys. 12. Styczne do dwóch okręgów: a) z zewnątrz, b) wewnątrz [1, s. 47]

Dwie proste prostopadłe można połączyć łukiem o założonym promieniu r

. Połączenie

polega na wyznaczeniu dwóch punktów styczności A i B łuku z prostymi oraz punktu C
będącego środkiem tego łuku .

Rys. 13. Łączenie linii prostopadłych łukiem [3, s.40]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dwie proste przecinające się pod katem ostrym można połączyć łukiem o promieniu r
stycznym do nich.

Rys. 14. Łączenie łukiem linii ukośnych [3, s.40]

Dwie proste równoległe można połączyć łukiem stycznym o promieniu

, gdzie a jest

odległo

dzy prostymi.

Rys.15. Łączenie prostych równoległych łukiem [3, s. 41]

Aby poł

czy

okr

gi łukiem wkl

słym o okre

lonym promieniu

nale

y z punktu C

i C

wykre

łuki o promieniu

oraz

do przeci

cia si

, a nast

pnie wykre

proste przechodz

ce przez punkt przeci

cia i punkty C

i C

oraz poł

czy

punkty przeci

cia

łukiem o promieniu

. Podobnie ł

czymy okr

gi łukiem wypukłym, tym razem jednak

promienie odejmuje si

Rys. 16. Kreślenie łuku okręgu stycznego do dwóch okręgów [1, s. 48]

Owal to krzywa płaska zamkni

ta, składaj

ca si

z czterech łuków okr

gu,

symetrycznych wzgl

dem dwu osi owalu: du

ej i małej. Ka

de dwa łuki owalu le

żą

naprzeciw siebie s

sobie równe. Konstruowanie owalu, gdy dane s

obie osie wykonuje si

w nast

puj

cy sposób: po narysowaniu dwóch wzajemnie do siebie prostopadłych osi AB

i CD, przecinaj

cych si

w punkcie O, promieniem OA zakre

la si

łuk do przeci

cia si

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

z przedłużeniem osi OC w punkcie E. Punkt A łączy się prostą z punktem C, po czym pro-
mieniem CE = OE - OC rysuje łuk do przecięcia z prostą AC w punkcie F. Następnie kreśli
się

symetralną

odcinka

AF,

która

przetnie

oś

punkcie

i przedłużenie osi CD w punkcie O

. Punkty O

i O

są szukanymi środkami łuków okręgów

o promieniach r i R. Drugą połowę owalu wykonujemy analogicznie do pierwszej.

Rys. 17. Kreślenie owalu [1, s. 49]

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Na czym polega szkicowanie?

Jaka jest różnica pomiędzy szkicem a rysunkiem?

W jaki sposób dokonuje się podziału okręgu na cztery równe części?

W jaki sposób rysuje się styczne do okręgu?

W jaki sposób łączy się okręgi łukami?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj szkic przedmiotu przedstawionego na rysunku.

Rysunek do ćwiczenia 1 [3, s. 43]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

dobrać odpowiedni format arkusza rysunkowego,

dobrać przybory kreślarskie,

naszkicować przedmiot przedstawiony na rysunku,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

–

arkusz papieru,

–

przybory kreślarskie,

–

gumka,

–

ołówki.

Ćwiczenie 2

Wykonaj szkic przedmiotu przedstawionego na rysunku.

Rysunek do ćwiczenia 2 [1, s. 52]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

dobrać odpowiedni format arkusza rysunkowego,

dobrać przybory kreślarskie,

naszkicować przedmiot przedstawiony na rysunku,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

–

arkusz papieru,

–

przybory kreślarskie,

–

gumka,

–

ołówki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wykonać szkic części maszynowej?

wykonać rysunek części maszynowej?

dobrać odpowiedni format arkusza rysunkowego?

zastosować odpowiednią konstrukcję geometryczną?

zastosować odpowiedni rodzaj i grubość linii rysunkowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Izometria

Dimetria
prostokątna

Dimetria
ukośna

4.3. Rzutowanie aksonometryczne i prostokątne

4.3.1.

Materiał nauczania

Rzutem nazywamy rysunkowe odwzorowanie przedmiotu lub bryły geometrycznej na

płaszczyźnie rzutów, zwanej rzutnią, którą jest płaszczyzna rysunku. Istnieją dwie metody
rzutowania:

−

rzutowanie aksonometryczne,

−

rzutowanie prostokątne.

Rzut i rzutowanie w rysunku technicznym opisuje norma PN-EN ISO 5456, w której
zdefiniowano następujące pojęcia:

−

rzut - to graficzne przedstawienie przedmiotu, wykonanego według ustalonego sposobu
rzutowania zgodnie z zasadami opisanymi w PN,

−

rzutowanie - to czynność wykonywana według określonych zasad prowadząca do
otrzymania dwuwymiarowego obrazu przedmiotu trójwymiarowego,

−

rzut aksonometryczny - to poglądowe przedstawienie przedmiotu na jednej płaszczyźnie,
dające trójwymiarowe wyobrażenie rysowanego obiektu.

Aksonometrią nazywamy rzutowanie modelu na jedną rzutnię. W rysunku technicznym

znajdują zastosowanie trzy rodzaje aksonometrii - dimetria ukośna, dimetria prostokątna
i izometria. Poszczególne rzuty różnią się między sobą sposobem ustawienia przedmiotu
względem rzutni, co wiąże się ze zmianą długości niektórych krawędzi. Rysunki
aksonometryczne stosowane są do kreślenia rysunków poglądowych. Rzadko wykorzystuje
się je jako rysunki wykonawcze, gdyż przedstawienie wymiarów jest tu trudne i nie zawsze
możliwe.

Rys. 18. Położenie osi współrzędnych X, Y, Z oraz zmiana wymiarów w aksonometriach: a) izometrii,

b) dimetrii prostokątnej c) dimetrii ukośnej [3, s. 56]

W rzutach aksonometrycznych główne krawędzie przedmiotu - długość, wysokość

i szerokość - rysuje się równolegle do osi aksonometrycznych i stosuje się obowiązujące na
nich skrócenia aksonometryczne. Z trzech rodzajów rzutów najłatwiejsze do rysowania są
rzuty ukośne (dimetria ukośna). Krawędzie przedmiotu równoległe do osi Z (wysokości) i Y
(szerokości) rysuje się bez skróceń, czyli w rzeczywistych wymiarach. Natomiast krawędzie
równoległe do osi (głębokości) skraca się o połowę i rysuje je nachylone pod kątem 45° do
pozostałych osi (poziomej i pionowej).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 19. Przykład figur płaskich w dimetrii ukośnej [3, s.59]

Rys. 20. Przykłady brył narysowanych w rzutach aksonometrycznych [7]

Rzutowanie prostokątne umożliwia przedstawienie przedmiotu na płaszczyźnie rysunku

za pomocą rzutów, które są figurami płaskimi. Każdy punkt rysowanego przedmiotu jest
przenoszony na rzutnię, którą jest płaszczyzna rysunku, za pomocą prostych rzutujących
prostopadłych do rzutni. Przyjęto układ rzutowania wykorzystujący trzy płaszczyzny (rzutnie)
wzajemnie prostopadłe. Na każdej z nich przedstawiamy rzut prostokątny przedmiotu.
Płaszczyzny te nazywamy: I - rzutnia pionowa zwana główną, II - rzutnia pozioma, III -
rzutnia boczna. Rzut prostokątny powstaje w następujący sposób:

−

przedmiot ustawiony zostaje równolegle do rzutni, tak aby znalazł się pomiędzy
obserwatorem a rzutnią,

−

patrzymy na przedmiot prostopadle do płaszczyzny rzutni,

−

z każdego widocznego punktu prowadzimy linię prostopadłą do rzutni,

−

punkty przecięcia tych linii z rzutnią łączymy odpowiednimi odcinkami otrzymując rzut
prostokątny tego przedmiotu na daną rzutnię.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 21. Rzutowanie odcinka na trzy rzutnie [1, s. 64]

Rys. 22. Rzutowanie trójkąta leżącego w płaszczyźnie równoległej do rzutni pionowej [1, s. 67]

Rzutowane bryły należy ustawiać względem płaszczyzn rzutów (rzutni) tak, aby jak

najwięcej krawędzi i ścian zajmowało położenie równoległe do płaszczyzn rzutów. Rzuty
w tym ustawieniu odtwarzają rzeczywiste wymiary i kształty brył. Podczas rzutowania należy
pamiętać o następujących zasadach:

−

w rzucie głównym odwzorowujemy tę płaszczyznę, która ma najwięcej elementów
konstrukcyjnych,

−

na rysunku wykonawczym nie rysujemy linii rzutni i nie oznaczamy rzutów,

−

zawsze rysujemy przedmiot w tylu rzutach ile jest potrzebnych do jednoznacznego
odwzorowania przedmiotu na rysunku.

Rys. 23. Prostopadłościan w rzutach na trzy rzutnie [1, s. 69]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 24. Przykład rzutu prostokątnego bryły złożonej [3, s. 71]

Jeżeli trzy rzuty nie wystarczają do odwzorowania przedmiotu, zwłaszcza o budowie

niesymetrycznej i skomplikowanej stosuje się rzutowanie prostokątne na sześć rzutni.

Rys. 25. Przykład rzutu prostokątnego na sześć rzutni [1, s. 73]

Podstawową zasadę wyboru liczby rzutów potrzebnych do odwzorowania rysunkowego

danego przedmiotu jest zasada ograniczenia tej liczby do minimum niezbędnego do
przejrzystego przedstawienia przedmiotu oraz jego zwymiarowania. Rzut główny rysuje się
zawsze, a z pozostałych najczęściej stosuje się rzut z góry na rzutnie II i rzut od lewej strony
na rzutnię III.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co nazywamy aksonometrią?

Jakie znasz rodzaje aksonometrii?

Jak zachowują się wymiary przedmiotów rysowanych w aksonometrii?

Co nazywamy rzutowaniem prostokątnym?

Na ilu rzutniach możemy odwzorować przedmiot?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymasz model bryły. Narysuj ten model w rzucie aksonometrycznym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

zmierzyć wymiary modelu,

dobrać format arkusza rysunkowego,

posługując

się

przyborami

kreślarskimi

narysować

przedmiot

rzucie

aksonometrycznym,

narysować i wypełnić tabliczkę rysunkową,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

modele brył,

−

narzędzia pomiarowe,

−

arkusze papieru,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki,

−

gumka.

Ćwiczenie 2

Otrzymasz model bryły. Narysuj ten model za pomocą rzutowania prostokątnego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

zmierzyć wymiary modelu,

dobrać format arkusza rysunkowego,

posługując się przyborami kreślarskimi narysować przedmiot w rzucie prostokątnym,

narysować i wypełnić tabliczkę rysunkową,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

modele brył,

−

narzędzia pomiarowe,

−

arkusze papieru,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki, gumka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) odwzorować przedmiot w rzucie aksonometrycznym?

2) odwzorować przedmiot płaski w rzucie prostokątnym?

3) odwzorować bryłę za pomocą rzutowania prostokątnego?

4) zastosować odpowiedni rodzaj i grubość linii rysunkowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Widoki, przekroje i kłady

4.4.1.

Materiał nauczania

Widoki są to rzuty odwzorowujące przedmioty widziane z zewnątrz, przekroje natomiast

odzwierciedlają wewnętrzną budowę przedmiotu. Kład to zarys figury utworzonej przez
przecięcie przedmiotu tylko jedną płaszczyzną przekroju. Zasady tworzenia przekrojów
i kładów opisuje Polska Norma PN-ISO 128 - 44:2006 Rysunek techniczny - Zasady ogólne
przedstawiania - Część 44: Przekroje i kłady na rysunkach technicznych maszynowych.

W zależności od potrzeb i kształtów rysowanych przedmiotów rozróżniamy następujące

rodzaje widoków:

−

podstawowy - jest to rzut główny przedmiotu w rzutowaniu prostokątnym na rzutnię
podstawową,

−

kompletny - odzwierciedla całą powierzchnię przedmiotu,

−

częściowy - odzwierciedla tylko fragment przedmiotu. Po stronie urwania należy go
ograniczyć linią falistą,

−

pomocniczy - służy do odzwierciedlenia tych płaszczyzn przedmiotu, które nie są
równoległe do rzutni. Widok ten jest oznaczony strzałką opisaną dużą literą, prostopadle
skierowaną do powierzchni, która zostanie przedstawiona w formie widoku,

−

cząstkowy - służy do odzwierciedlenia szczegółów przedmiotów, powinien być
wykonany linią ciągłą grubą i połączony z widokiem głównym linią osiową,

−

cząstkowy w zwiększonej podziałce - jest rzutem obrazującym drobne szczegóły
przedmiotu, których w normalnej podziałce nie możemy dokładnie przedstawić ani
zwymiarować, widok ten należy oznaczyć, a na rysunku w zwiększonej podziałce należy
wpisać wartość tej podziałki,

−

widok rozwinięty - jest rzutem przedmiotu wygiętego przedstawionego przed zagięciem
lub rzutem rozwiniętego przedmiotu walcowego lub stożkowego,

−

półwidok i ćwierćwidok - jest rzutem obrazującym tylko połowę lub jedną czwartą
przedmiotu.

Rys. 26. Przykład widoków: a) podstawowego, b) kompletnego, c) częściowego, d) pomocniczego,

e) cząstkowego [3, s. 92]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 27. Przykład zastosowania widoku o zwiększonej podziałce [3, s. 93]

Rys. 28. Przykład widoku rozwiniętego [3, s. 93]

Rys. 29. Przykłady zastosowania: a) półwidoku, b) ćwierćwidoku, c) inny sposób rysowania półwidoku [l, s. 94]

Kształty i zarysy wewnętrzne przedmiotów można odzwierciedlać na dwa sposoby:

−

metodą linii kreskowej,

−

metodą przekrojów.

Metoda linii kreskowej polega na tym, że na tle widoku, linią kreskową cienką, rysuje się
zarys wewnętrzny przedmiotu utworzony przez otwory lub wnęki. Podstawową wadą tej
metody jest to, iż wraz ze stopniem złożoności kształtów wewnętrznych, zmniejsza się
czytelność takiego rzutu.

Rys. 30. Wewnętrzne zarysy przedmiotów odwzorowane linią kreskową [3, s. 94]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przekroje rysunkowe stosuje się w celu dokładnego przedstawienia na rysunkach

technicznych wewnętrznych zarysów przedmiotów. Przekrój powstaje przez przecięcie
przedmiotu wyobrażalną płaszczyzną i odrzuceniu przedniej część przeciętego przedmiotu,
drugą część rysuje się w rzucie prostokątnym z widocznym już wewnętrznym
ukształtowaniem. Miejsce, w którym dokonano przekroju oznaczamy równoległymi liniami
ciągłymi cienkimi rysowanymi pod kątem 45º.

Rys. 31. Zasada powstawania przekrojów [3, s. 95]

Położenie płaszczyzny przekroju oznacza się w rzucie dwiema krótkimi grubymi

kreskami nieprzecinającymi zarysu przedmiotu oraz strzałkami wskazującymi kierunek
rzutowania przekroju, umieszczonymi w odległości 2 - 3 mm od zewnętrznych końców
kresek. Płaszczyznę przekroju oznacza się dwiema jednakowymi wielkimi literami, które
pisze się obok strzałek, a nad rzutem przekroju powtarza się te litery, rozdzielając je poziomą
kreską. Rzut przekroju kreskujemy. Pochylenie linii powinno wynosi 45° do linii zarysu
przedmiotu. Odległość kresek wynosi od 0,5 mm dla małych przekrojów do 5 mm dla
przekrojów dużych przedmiotów. W przekrojach dwóch (lub większej liczby) części
stykających się ze sobą - przylegających do siebie - kreskowanie powinno różnić się kierun-
kiem lub podziałką

Należy pamiętać, że ten sposób kreskowania dotyczy przedmiotów

wykonanych ze stali, żeliwa, metali kolorowych, inne materiały mają inne znormalizowane
oznaczenia.

Liczba przekrojów przedmiotu powinna być ograniczona do liczby niezbędnej do

jednoznacznego określenia jego konstrukcji. Zależy ona od trafnego wyboru płaszczyzn
przecięcia. Płaszczyzny te mogą bowiem przebiegać pionowo, poziomo lub ukośnie wzdłuż
lub w poprzek przedmiotu, mogą przecinać go całkowicie, po linii prostej lub łamanej.
Zależnie od tego, jaką część przedmiotu płaszczyzna przekroju obejmuje, przekroje bywają:
całkowite i cząstkowe oraz półprzekroje i ćwierćprzekroje.
Zależnie od liczby płaszczyzn tworzących przekrój rozróżnia się przekroje: proste, gdy użyto
jednej płaszczyzny, złożone, gdy płaszczyzn jest więcej (przekroje: łamany i stopniowy).

Przekrój całkowity powstaje w wyniku przecięcia przedmiotu umowną płaszczyzną

przechodzącą przez cały przedmiot. Ponieważ na rysunku ślad płaszczyzny cięcia stanowi
linię prostą przekrój taki nazywamy przekrojem prostym.

W przedmiotach niewymagających rysunkowego odwzorowania w postaci całkowitego

przekroju, by pokazać istotne szczegóły, stosuje się przekroje cząstkowe. Linię obrysu
przekroju cząstkowego rysuje się linią cienką falistą lub cienką zygzakową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jeśli szczegóły przedmiotu nie mogą być dokładnie przedstawione w przyjętej podziałce

rysunku, to należy wykonać odrębny przekrój szczegółu w zwiększonej podziałce.
Szczegół należy ograniczyć okręgiem wykonanym linią cienką i oznaczyć na linii odniesienia
wielką literą alfabetu łacińskiego, np. A. Takie samo oznaczenie powinno być powtórzone
nad odpowiednim powiększeniem szczegółu z podaniem podziałki. Przekrój narysowany
w zwiększonej podziałce, może zawierać szczegóły przedmiotu niepokazane na rysunku
wykonanym w ogólnej podziałce.

Rys. 32. Przykłady przekrojów: a) całkowitego prostego, b) przekroju cząstkowego, c) cząstkowego

powiększonego [3, s. 99]

Przekrój przedmiotu o zarysie zaokrąglonym może być wykonany płaszczyzną walcową,

a potem wyprostowany - jest to tzw. przekrój rozwinięty W przypadku przedmiotów
o powierzchniach walcowych można na jednym z rzutów narysować przedmiot w rozwinięciu
podając kierunek rzutowania oraz znak graficzny rozwinięcia.

Rys. 33. Przykład przekroju rozwiniętego [1, s. 107]

Jeżeli przekrój wykonuje się trzema lub więcej płaszczyznami, których ślady tworzą

linię łamaną o kątach prostych, to przekrój taki nazywa się przekrojem złożonym
stopniowym. W rzucie takiego przekroju przedstawia się te części przekroju, które leżą

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w płaszczyznach równoległych do rzutni. Miejsca przecinania się płaszczyzn przekroju
oznaczamy krótkimi cienkimi liniami grubymi.

Jeżeli przekrój przedmiotu wykonuje się dwiema lub więcej płaszczyznami, których

lady tworzą linię łamaną o kątach rozwartych, to przekrój należy sprowadzić do jednej

płaszczyzny rzutów. Taki przekrój nazywa się przekrojem złożonym łamanym.

Rys. 34. Przykład przekroju złożonego: a) stopniowego, b) łamanego [1, s. 109]

Bardzo często na jednym rzucie rysuje się przedmiot w półwidoku i półprzekroju. Należy

wtedy pamiętać, że przy poziomym położeniu osi symetrii półwidok rysujemy nad osią,
a półprzekrój pod osią, natomiast przy pionowym położeniu osi symetrii półwidok rysuje się
z lewej strony osi, a półprzekrój z prawej. Linią odgraniczającą półwidok od półprzekroju jest
cienka linia punktowa osi symetrii. Wszystkie krawędzie należy rysować linią grubą. Przekrój
połówkowy stosujemy, gdy na jednym rzucie, ze względu na prostotę budowy przedmiotu,
chcemy pokazać zarówno jego widok zewnętrzny jak i wewnętrzny.

Rys. 35. Przykład przekroju połówkowego [3, s. 101]

Jeśli płaszczyzna przekroju przechodzi wzdłuż ścian, żeber i ramion kół, to wówczas te

elementy rysuje się zawsze w widoku, czyli w taki sposób jak gdyby leżały one tuż za
płaszczyzną przekroju. Nie wykonuje również przekrojów wzdłużnych przez nity, kołki,
ś

ruby, wkręty, wałki, kliny i zawleczki oraz ogniwa łańcuchów - rysuje się je zawsze

w widoku. Na rysunkach złożeniowych również nakrętki i podkładki należy rysować
w widoku.

Rys. 36. Przykłady rysunkowe elementów, których nie kreskujemy na przekrojach [1, s. 105]

A-A

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Polska Norma określa kład jako zarys figury geometrycznej powstałej w wyniku

przecięcia przedmiotu tylko jedną płaszczyzną przekroju, z pominięciem zarysów i krawędzi
leżących za tą płaszczyzną. Kład jest przekrojem poprzecznym o zmniejszonej liczbie
szczegółów geometrycznych. Polska Norma wyróżnia dwa rodzaje kładów: miejscowy
i przesunięty.

Rys. 37. Przykłady kładów: a) przesunięty, b) miejscowy [3, s. 105]

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co nazywamy widokiem?

Jakie znasz rodzaje widoków?

W jakim celu stosujemy przekroje na rysunku technicznym?

Jakie znasz rodzaje przekrojów?

W jakich przypadkach stosuje się przekroje łamane i stopniowe?

Kiedy stosuje się przekroje i widoki cząstkowe?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymasz model tulei. Narysuj ten model w wybranym przez Ciebie przekroju zgodnie

z instrukcją wykonania ćwiczenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z treścią zadania (tekst przewodni do wykonania ćwiczenia),

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

wykonać pomiary modelu,

dobrać format arkusza rysunkowego,

posługując się przyborami kreślarskimi narysować przedmiot w przekroju,

narysować i wypełnić tabliczkę rysunkową,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

modele brył,

−

narzędzia pomiarowe,

−

arkusze papieru,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki,

−

gumka.

Ćwiczenie 2

Otrzymasz model płytki z wykonanymi otworami. Narysuj płytkę w przekroju

stopniowym zgodnie z instrukcją wykonania ćwiczenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z treścią zadania (tekst przewodni do wykonania ćwiczenia),

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

wykonać pomiary modelu,

dobrać format arkusza rysunkowego,

posługując się przyborami kreślarskimi narysować przedmiot w przekroju stopniowym,

narysować i wypełnić tabliczkę rysunkową,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

modele brył,

−

narzędzia pomiarowe,

−

arkusze papieru,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki, gumka.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić rodzaje widoków?

wymienić rodzaje przekrojów?

narysować widok cząstkowy?

narysować model w przekroju prostym?

narysować model w przekroju złożonym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Wymiarowanie przedmiotów na rysunkach

4.5.1.

Materiał nauczania

Wymiarowanie, czyli podawanie wymiarów na rysunkach technicznych jest objęte

normą: PN-ISO 129:1996 „Rysunek techniczny - Wymiarowanie - Zasady ogólne - Definicje
- Metody wykonania i oznaczenia specjalne”. Wymiar rysunkowy to wielkość liniowa lub
kątowa wyrażona w określonych jednostkach miary, której formę graficzną stanowi zespół
linii, znaków i liczb. Wymiar przedstawiamy za pomocą: linii wymiarowej, ograniczonej
znakami ograniczenia linii wymiarowych, pomocniczych linii wymiarowych, liczby
wymiarowej oraz często znaków wymiarowych.

Rys. 38. Elementy wymiaru rysunkowego: 1 – linia wymiarowa, 2- znak ograniczający wymiar, 3 – liczba

wymiarowa, 4 – pomocnicza linia wymiarowa, 5 – znak wymiarowy, 6 – oznaczenie początku linii
wymiarowej, 7 – linia odniesienia [3, s. 124]

Linie wymiarowe i linie pomocnicze rysowane są linią cienką ciągłą. Linię wymiarową

prowadzi się równolegle do wymiarowanego odcinka prostoliniowego. Przy wymiarowaniu
kąta linią wymiarową jest łuk okręgu, zatoczonego z wierzchołka tego kąta. Liniami
wymiarowymi

nie

powinny

być

linie

zarysu,

pomocnicze

linie

wymiarowe

i osie symetrii oraz ich przedłużenia. Linie wymiarowe nie powinny się przecinać
z wyjątkiem linii wymiarowych średnic okręgów współśrodkowych. W przypadku
wymiarowania średnicy okręgu dopuszcza się urywanie linii wymiarowych w odległości
2 ÷10 mm poza środkiem okręgu lub osią symetrii.

Rys. 39. Przykłady położenia linii wymiarowych [1, s. 76]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odstęp między równoległymi liniami wymiarowymi powinien być jednakowy i nie

mniejszy niż 7 mm, a odstęp między linią wymiarową a linią zarysu - nie mniejszy niż
10 mm. Linie wymiarowe można umieszczać w obrębie zarysu przedmiotu, jeżeli nie
zaciemnia to rysunku. Pomocnicze linie wymiarowe prowadzi się prostopadle do kierunku
odpowiadających im wymiarów. Pomocnicze linie wymiarowe mogą również przechodzić
przez tzw. teoretyczne krawędzie przedmiotu, jeżeli rzeczywiste krawędzie dotyczą
powierzchni zbieżnych i są zaokrąglone. Przy wymiarowaniu długości luku okręgu opartego
na kącie nie większym niż 90° pomocnicze linie wymiarowe są prostopadłe do cięciwy łuku.
Przy wymiarowaniu długości łuku opartego na kącie większym od 90° pomocnicze linie
wymiarowe prowadzi się promieniowo. Należy unikać wzajemnego przecinania się linii
zarówno wymiarowych, jak i pomocniczych oraz prowadzenia ich równolegle do linii
kreskowania przekroju. Znakami ograniczenia linii wymiarowych mogą być groty, ukośne
kreski i oznaczenia początków linii wymiarowych. W przypadku braku miejsca na groty na
końcach linii wymiarowej linię tę przedłuża się, a groty rysuje na zewnątrz wymiarowanego
elementu. W rysunku technicznym najczęściej wykorzystywanym jest grot zamknięty
zaczerniony oraz w uzupełnieniu przy małych wymiarach ukośne kreski.

Rys. 40. Przykłady zakończeń linii wymiarowych

Liczby wymiarowe wyrażają długości wymiarów w milimetrach z pominięciem przy

liczbie skrótu mm. Wartości kątów podaje się w stopniach, minutach i sekundach kątowych.
Liczby wymiarowe występujące na jednym arkuszu rysunkowym należy pisać cyframi
o jednakowej wysokości i umieszczać nad liniami wymiarowymi w odległości 0,5 ÷ 1,5 mm
od linii w pobliżu jej środka. Odstępstwem od tego jest wpisywanie liczby wymiarowej na
przedłużeniu linii wymiarowej lub odnośniku. Zasadę tą stosujemy, gdy liczba wymiarowa
nie mieści się pomiędzy pomocniczymi liniami wymiarowymi. Liczby wymiarowe nie
powinny być przecięte żadnymi liniami. W przypadkach koniecznych w miejscu mieszczenia
liczby wymiarowej należy przerwać linie rysunkowe zarysu, osie symetrii czy linie
kreskowania. Przy liczbach wymiarowych stosuje się także znaki wymiarowe
np.: Ø – średnica, R – promień X – grubość przedmiotu. Znaki wymiarowe pisze się przed
liczbami wymiarowymi z wyjątkiem znaku długości łuku, który powinien być umieszczony
nad liczbą wymiarową.

Rys. 41. Przykłady rozmieszczania linii i liczb wymiarowych [1, s. 78]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prócz już wymienionych sposobów i zasad wymiarowania istnieją jeszcze ogólne reguły

prawidłowego wymiarowania przedmiotów zwane zasadami wymiarowania. Są one
następujące:

−

zasada niepowtarzania wymiarów – nie należy podawać tego samego wymiaru
przedmiotu więcej niż jeden raz, bez względu na liczbę rzutów,

−

zasada pomijania wymiarów oczywistych – nie podajemy wymiarów takich jak kąt 0° lub
90º oraz podziałkę elementów równomiernie rozmieszczonych na okręgu,

−

zasada grupowania wymiarów – wymiary dotyczące tego samego szczegółu
konstrukcyjnego przedmiotu, np. rowka, występu itp. Jeżeli to możliwe powinny być
zgrupowane na jednym rzucie,

−

zasada otwartych łańcuchów wymiarowych – w łańcuchu wymiarowym należy pominąć
jeden z wymiarów przyjęty jako wypadkowy,

−

zasada wymiarowania od baz wymiarowych – wymiary różnych elementów należy
podawać od przyjętej bazy wymiarowej. Baza wymiarowa jest to element geometryczny
przedmiotu ( powierzchnia, krawędź, oś symetrii lub punkt).

Poniżej zostały przedstawione przykłady wymiarowania części maszynowych.

Rys. 42. Przykłady wymiarowania powierzchni walcowych [3, s. 134]

Rys 43. Przykłady wymiarowania powierzchni kulistych [3, s. 134]

Rys. 44. Przykłady wymiarowania łuków i promieni [3, s. 139]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 45. Przykłady wymiarowania stożków [3, s. 136]

Rys. 46. Przykłady wymiarowania ścięć [3, s. 139]

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie są podstawowe zasady wymiarowania?

Jak brzmi zasada niepowtarzania wymiarów?

Jakie wymiary zalicza się do grupy wymiarów oczywistych?

Jaki symbol umieszczony przy liczbie wymiarowej wskazuje: średnicę, przedmiot
kwadratowy, promień, kulę?

Jaka zasada obowiązuje przy umieszczaniu liczb wymiarowych?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymasz rysunek techniczny części maszynowej. Zwymiaruj rysunek zgodnie

z zasadami wymiarowania i instrukcją wykonania ćwiczenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z treścią zadania (tekst przewodni do wykonania ćwiczenia),

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

posługując się przyborami kreślarskimi zwymiarować rysunek,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

rysunek części maszynowej,

−

narzędzia pomiarowe,

−

arkusze papieru,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki,

−

gumka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Otrzymasz rysunek techniczny części maszynowej. Sprawdź poprawność naniesionych

wymiarów na rysunku i wskaż ewentualne błędy oraz nanieś wymiary zgodnie z zasadami
wymiarowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

dobrać partnerów do pracy w grupie,

zapoznać się z rysunkiem,

dokonać analizy rysunku,

wskazać błędnie naniesione wymiary,

dokonać korekty błędnie naniesionych wymiarów,

uporządkować wyszukane błędy,

zaprezentować efekty pracy grupy na forum grupy,

brać udział w podsumowaniu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

rysunek części maszynowej,

−

arkusze papieru,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki,

−

gumka.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

scharakteryzować zasady wymiarowania?

zinterpretować symbole umieszczone przy liczbach wymiarowych?

zwymiarować powierzchnie walcowe zgodnie z zasadami
wymiarowania?

zwymiarować powierzchnie kuliste zgodnie z zasadami wymiarowania?

zwymiarować łuki i promienie zgodnie z zasadami wymiarowania?

zwymiarować stożki i ścięcia zgodnie z zasadami wymiarowania?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Zapis wymiarów tolerowanych, pasowań i tolerancji.

Oznaczanie stanu powierzchni

4.6.1.

Materiał nauczania

Na rysunkach technicznych, prócz wymiarowania powinny być zawarte informacje

niezbędne do wykonywania wszystkich wymagań narzuconych przez konstruktora.
Do informacji tych zaliczamy:

−

tolerancje kształtu,

−

tolerancje położenia,

−

tolerancje wymiarów liniowych,

−

pasowania wymiarów,

−

oznaczenia stanu powierzchni,

−

informacje o obróbce cieplnej elementu,

−

oznaczenia powłok nałożonych na powierzchnię,

−

oznaczenia spoin w przypadku rysunku wykonawczego elementów spawanych.

Tolerancje kształtu i położenia

Oznaczenie graficzne tolerancji kształtu i położenia stanowią:

−

ramka tolerancji,

−

znak tolerancji,

−

wartość liczbowa tolerancji,

−

literowe oznaczenie elementu odniesienia (tylko w przypadku tolerancji położenia
i tolerancji złożonych).

Tolerowanie kształtu podaje się na rysunkach umownie w postaci ramki prostokątnej,

wykonanej linią ciągłą cienką, podzielonej na dwa pola. W pierwszym polu umieszcza się
znak (symbol) rodzaju tolerancji, w drugim - wartość liczbową odchyłki wyrażoną
w milimetrach. Ramkę tolerancji łączy się z elementem tolerowanym (linią konturową lub
linią pomocniczą) za pomocą linii odniesienia zakończonej strzałką. Linia odniesienia jest
doprowadzana do elementu tolerowanego zawsze pod kątem prostym. Linia odniesienia jest
przedłużeniem jednego z boków ramki lub może być doprowadzona do środka jednego
z boków (lewego lub prawego) ramki.

Rys. 47. Przykładowy zapis tolerancji

Rys. 48. Sposoby rysowania linii łączącej ramkę tolerancji z zarysem części [3, s. 133]

0,1 A

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W poniższej tabeli znajdują się przykłady oznaczeń tolerancji kształtu.

Tabela 6. Przykłady tolerancji kształtu [1, s. 157]

Tolerancja

Znak

Przykład oznaczania

Prostoliniowości

Płaskości

Okrągłości

Walcowości

Zarysu przekroju

wzdłużnego walca

Tabela 7. Przykłady tolerancji położenia [1, s. 159]

Tolerancja

Znak

Przykład oznaczania

Równoległości

Prostopadłości

Nachylenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Współosiowości

i współśrodkowości

Symetrii

Przecinania się osi

Pozycji punktu

Tolerancja bicia

promieniowego i osiowego

Tolerancję położenia oznacza się identycznie jak w przypadku tolerowania kształtu przez

podanie w ramce znaku tolerancji i jej wartości liczbowej. Stosuje się natomiast kilka
sposobów łączenia ramki z elementami tolerowanymi:

−

gdy elementy są wzajemnie tolerowane i traktuje się je jako równorzędne, ramkę łączy
się liniami odniesienia zakończonymi strzałkami z obydwoma elementami; gdy
elementami tolerowanymi są osie lub płaszczyzny symetrii, linie odniesienia są
przedłużeniem linii wymiarowych,

−

gdy jeden z elementów tolerowanych jest elementem odniesienia, linię odniesienia
dochodzącą do tego elementu zakańcza się zaczernionym trójkątem, którego podstawa
leży na konturze tego elementu lub na odpowiedniej linii pomocniczej; zaczerniony
trójkąt może zastąpić jedną ze strzałek wymiarowych,

−

gdy ramki nie można połączyć w sposób prosty z elementem tolerowanym, jeden
z elementów tolerowanych oznacza się dużą literą obwiedzioną kwadratową ramką.

Ramkę litery łączy się z elementem tolerowanym krótką linią zakończoną strzałką

w przypadku elementów wzajemnie tolerowanych, trójkątem zaczernionym lub pustym
w przypadku elementu odniesienia. Taką samą literę wpisuje się w dodatkowe, trzecie pole
ramki podstawowej (za rodzajem tolerowania i wartością tolerancji). Jeżeli dwa elementy
przedmiotu tworzą wspólny element odniesienia, to każdy z tych elementów należy oznaczyć
oddzielnie wielką literą, a w trzecim polu ramki tolerancji wpisać te litery oddzielając je
poziomą kreską.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tolerancje i pasowania wymiarów

Wykonanie przedmiotu ściśle według żądanych wymiarów podanych na rysunku jest

prawie niemożliwe. Konstruktor przewiduje, jakie mogą być największe dopuszczalne
odchyłki wymiarów, aby przedmiot spełniał swoje zadanie. Ważne wymiary na rysunkach
wykonawczych powinny zawierać wymiar nominalny oraz dopuszczalne odchyłki wymiarów.
Ustalenie odchyłek i wpisywanie ich na rysunkach nazywa się tolerowaniem wymiarów.
Wymiar, który ma podaną granicę górną i dolną, nazywa się wymiarem tolerowanym.

Przy tolerowaniu swobodnym wymiarów wartości odchyłek są dobierane przez

konstruktora, zwykle w głąb materiału. W rysunkach technicznych podaje się odchyłki za
wymiarem nominalnym, pisząc je cyframi o wysokości równej liczbie wymiarowej. Górną
odchyłkę należy pisać u góry, dolną u dołu poprzedzone znakiem + lub

−

, odchyłkę graniczną

równą zeru podaje się bez znaku + lub

−

. Jeżeli odchyłki górna i dolna mają równe wartości

bezwzględne i różnią się tylko znakiem, to za wymiarem nominalnym pisze się wartość
bezwzględną odchyłek poprzedzoną znakiem ±

Rys. 49. Sposoby wpisywania odchyłek [1, s. 133]

Przy tolerowaniu normalnym w projektowaniu oraz w budowie maszyn i urządzeń

obowiązuje stosowanie znormalizowanych wymiarów nominalnych: średnic wałków,
otworów oraz wymiarów długościowych. Właściwy dobór wartości odchyłek związany
z doborem odpowiedniej tolerancji wymiaru ma bezpośrednie znaczenie dla pracy
i współpracy poszczególnych części maszyny oraz stwarza możliwość pełnej ich zamienności.
Układ tolerancji normalnych został opracowany przez Polski Komitet Normalizacyjny
i określa go Polska Norma. W układzie tolerancji normalnych przyjęto położenia pól
tolerancji względem wymiaru nominalnego, które oznacza się dla otworów – dużymi literami
alfabetu łacińskiego, dla wałków – małymi literami alfabetu łacińskiego.
Tolerowanie normalne wymiaru może być:
–

symbolowe,

–

liczbowe,

–

mieszane.

Tolerowanie symbolowe obejmuje oznaczenie składające się z:

–

wymiaru nominalnego,

–

symbolu literowego położenia pola tolerancji,

–

symbolu cyfrowego klasy dokładności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 50. Graficzne przedstawienie położeń pól tolerancji względem wymiaru nominalnego [1, s. 134]

Tolerowanie liczbowe wymaga podania po wymiarze nominalnym wartości odchyłek

ustalonych w normach w zależności od przyjętego położenia tolerancji i klasy dokładności.

Tolerowanie mieszane jest połączeniem tolerowania symbolowego i liczbowego,

tzn. za wymiarem nominalnym należy podać symbol położenia pola tolerancji i klasę
dokładności oraz ujęte w nawias odchyłki odpowiadające tej tolerancji.

Na rysunkach często podaje się symbol tolerancji normalnej przy wymiarze nominalnym,

a odpowiadające tej tolerancji odchyłki umieszcza się dodatkowo w odpowiednich ramkach
w lewym górnym rogu rysunku.

Rys. 51. Sposoby tolerowania normalnego wymiarów [1, s. 135]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oznaczanie stanu powierzchni

Stan powierzchni przedmiotu określa się przede wszystkim przez oznaczenie jej

chropowatości. W przypadkach szczególnych - dodatkowo oznacza się kierunkowość
struktury oraz falistość powierzchni. Chropowatość powierzchni oznacza się znakiem
ogólnym w postaci dwóch nierównych ramion tworzących kąt 60°. Znak rysuje się liniami
cienkimi, a wierzchołek znaku (kąta) umieszcza się na rozpatrywanej powierzchni przedmiotu
lub na odpowiedniej linii odniesienia.

Rys. 52. Oznaczenia chropowatości: a) znak ogólny chropowatości (h - wysokość pisma na rysunku), b) pełne

oznaczenie chropowatości powierzchni: 1 – znak chropowatości, 2 - półka znaku, 3 – wartość liczbowa
parametru R

, 4 – informacja o sposobie obróbki, 5 - odcinek elementarny (o ile jest inny niż podany

w PN), 6 - oznaczenie graficzne kierunkowości struktury powierzchni, 7 – parametr chropowatości inny
niż R

) [1, s.144]

Tabela 8. Oznaczenia chropowatości powierzchni zależnie od sposobu wytwarzania [1, s.144]

Lp.

Znak

chropowatości

Zastosowanie

Sam znak może być stosowany tylko w zbiorczych oznaczeniach chro-
powatości

Chropowatość powierzchni określona wartością liczbową a parametru
chropowatości (R

) może być uzyskana przez zdjęcie lub bez zdjęcia

warstwy materiału

Chropowatość powierzchni określona wartością liczbową a parametru
chropowatości (R

) powinna być uzyskana przez zdjęcie warstwy

materiału

Chropowatość powierzchni określona wartością liczbową a parametru
chropowatości (R

) powinna być uzyskana bez zdjęcia warstwy materiału

Chropowatość powierzchni bez wartości liczbowej a parametru
chropowatości (R

) powinna być zachowana z poprzedniego procesu

technologicznego lub w przypadku przedmiotów wykonanych z
materiałów hutniczych o określonym profilu i wymiarach

Jeżeli określona chropowatość ma być uzyskana przez zdjęcie warstwy materiału, to znak

ogólny zamyka się kreską, a gdy powinna uzyskana bez usuwania materiału - w znak ogólny
wpisuje się okrąg. Sposób obróbki (np. szlifowanie, polerowanie), wymagany do uzyskania
określonej chropowatości powierzchni, podaje się słownie nad półką znaku chropowatości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Chropowatość powierzchni określa się za pomocą parametru R

zwanego średnią

arytmetyczną odchylenia profilu od linii średniej. Wartość liczbową w mikrometrach
parametru R

wpisuje się nad znakiem w rozwidleniu ramion kąta. Uprzywilejowane wartości

liczbowe parametru R

według PN są następujące: 400; 200; 100; 50; 25; 12,5; 6,3; 1,60;

0,80; 0,40; 0,20; 0,100; 0,050; 0,025; 0,012

Znak chropowatości wstawia się tak, aby można było go odczytać patrząc z dołu lub

z prawej strony rysunku.
Na rysunku przedmiotu znak chropowatości powierzchni należy umieszczać:

−

na liniach zarysu,

−

na pomocniczych liniach wymiarowych,

−

nad półkami linii odniesienia,

−

na liniach wymiarowych lub ich przedłużeniach,

−

w przerwie pomocniczych linii wymiarowych w miejscu umieszczenia znaku.

Rys. 53. Przykłady umieszczania znaków chropowatości [1, s.146]

Zbiorcze oznaczenia chropowatości różnych powierzchni stosowane są, gdy:

−

chropowatość wszystkich powierzchni przedmiotu jest jednakowa; oznaczenie
chropowatości podawane jest tylko raz, w górnym prawym rogu rysunku,

−

przeważająca liczba powierzchni przedmiotu ma taką samą chropowatość; oznaczenie
chropowatości tych powierzchni umieszcza się w prawym górnym rogu rysunku przed
znakiem ogólnym ujętym w nawiasy; znak ogólny ujęty w nawiasy informuje, że oprócz
chropowatości określonej znakiem zbiorczym (przed nawiasem) istnieją jeszcze
powierzchnie, których chropowatość jest inna niż zbiorcza podana bezpośrednio na
rysunku.

Wysokość zbiorczych znaków chropowatości powinna być 1,4 - 2 razy większa niż oznaczeń
indywidualnych pozostałych powierzchni.

Rys. 54. Zbiorcze oznaczenia chropowatości powierzchni [1, s.145]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kierunkowość struktury powierzchni

Kierunkowość

struktury

powierzchni

jest

cechą

powierzchni

wynikającą

z zastosowanego sposobu obróbki powierzchni a polegającą na tym, że przeważająca część
nierówności tej powierzchni układa się w określonym kierunku. Przykładowe oznaczenie
struktury powierzchni wymienione zostały w tabeli poniżej.

Tabela 9. Oznaczenia kierunkowości struktury powierzchni [1, s.149]

Symbol graficzny

Interpretacja

Przykład oznaczenia

Nierówności powierzchni
równoległe do widoku płaszczyzny
rzutowania, do której stosuje się
symbol

Nierówności powierzchni
prostopadłe do widoku płaszczyzny
rzutowania, do której stosuje się
symbol

Nierówności powierzchni
skrzyżowane w dwóch ukośnych
kierunkach do widoku płaszczyzny
rzutowania, do której stosuje się
symbol

Nierówności powierzchni
wielokierunkowe

Nierówności powierzchni,
w przybliżeniu współśrodkowe
względem środka powierzchni,
do której stosuje się symbol

Nierówności powierzchni,
w przybliżeniu promieniowe
względem środka powierzchni,
do której stosuje się symbol

Nierówności powierzchni
szczególne, bez określonego
kierunku lub punktowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oznaczanie obróbki cieplno-chemicznej i galwanicznej

Jeżeli przedmiot ma być poddany obróbce cieplnej, to na rysunku podaje się wymagania

dotyczące jego własności mechanicznych. Na przykład, gdy istotna jest twardość materiału
podaje się wymagania (HRC, HV, HB) wynikające z prób twardości. Jeżeli obróbce cieplnej
ma być poddany cały przedmiot, to oznaczenie tej obróbki podaje się nad tabliczką
rysunkową. W przypadku, gdy tylko część powierzchni przedmiotu ma być poddana obróbce
cieplnej, to kontury tych powierzchni oznacza się grubą linią punktową w odległości nie
mniejszej niż 0.8 mm od konturu. Opis obróbki cieplnej bądź czynności technologicznych
powinien być podany nad linią odniesienia doprowadzoną do grubej linii punktowej.

Rys. 55. Przykłady zapisu: a) obróbki cieplnej nad tabliczką rysunkową, b) informacji w wymaganiach

technicznych o powłoce nałożonej na powierzchnię przedmiotu [3, s.148]

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

W jaki sposób umieszczamy na rysunkach znaki chropowatości?

Z czego składa się graficzne oznaczenie tolerancji kształtu?

Jakie znasz rodzaje tolerancji położenia?

Jakie są trzy sposoby tolerowania wymiarów?

W jaki sposób oznacza się obróbkę cieplno-chemiczna na rysunkach?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymasz rysunek wykonawczy części. Zapoznaj się z rysunkiem i udziel odpowiedzi

na następujące pytania: Jakie tolerancje kształtu i położenia oznaczone są na rysunku? Jakie
chropowatości powierzchni oznaczono na rysunku? Czy są wymiary tolerowane? Czy
powinna być wykonana obróbka cieplno-chemiczna?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dobrać partnerów do pracy w grupie,

zapoznać się z rysunkiem,

dokonać analizy rysunku,

odpowiedzieć na pytania podane w treści zadania,

uporządkować odpowiedzi,

zaprezentować efekty pracy grupy na forum grupy,

brać udział w podsumowaniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

rysunek wykonawczy,

−

Polskie Normy,

−

arkusze papieru,

−

pisaki.

Ćwiczenie 2

Otrzymasz rysunek techniczny części maszynowej. Nanieś znaki chropowatości

powierzchni, tolerancji kształtu i położenia oraz wymiarów tolerowanych zgodnie z zasadami
i instrukcją wykonania ćwiczenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z treścią zadania (tekst przewodni do wykonania ćwiczenia),

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

posługując się przyborami kreślarskimi oznaczyć chropowatości powierzchni, tolerancji
kształtu i położenia oraz wymiarów tolerowanych,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

rysunek części maszynowej,

−

Polskie Normy,

−

arkusze papieru,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki,

−

gumka.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

odczytać i oznaczyć wymiary tolerowane?

odczytać i oznaczyć tolerancje kształtu?

odczytać i oznaczyć tolerancje położenia?

odczytać i oznaczyć chropowatości powierzchni?

odczytać i oznaczyć obróbkę cieplno-chemiczną?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Dokumentacja technologiczna i konstrukcyjna

4.7.1.

Materiał nauczania

Tworzenie i użytkowanie wyrobów (urządzeń, maszyn) wymaga specyficznej

dokumentacji technicznej składającej się z dwóch rodzajów dokumentacji: dokumentacji
konstrukcyjnej i dokumentacji technologicznej. W skład każdej z tych dokumentacji wchodzą
różnego rodzaju dokumenty i rysunki, których zestawienie zawiera poniższy schemat.

Rys. 56. Schemat dokumentacji wyrobu maszynowego

W dokumentacji konstrukcyjnej zawarte są między innymi:

–

podstawowe dane do projektowania, np. moc urządzenia, zakres prędkości obrotowych,
rozstaw osi, wymiary gabarytowe, jakie ruchy wykonuje urządzenie itp.,

–

szkice różnych rozwiązań i wariantów konstrukcji urządzenia,

–

obliczenia mechaniczne i wytrzymałościowe urządzenia,

–

rysunki schematyczne: kinematyczne, montażu, połączeń – zwykle rysowane za pomocą
symboli graficznych i w różnych stopniach uproszczeń rysunkowych,

–

rysunki złożeniowe i wykonawcze przedstawiające całe zespoły urządzenia lub
pojedyncze elementy,

–

dokumentacja techniczno – ruchowa, która jest zbiorem dokumentów dotyczących zasad
eksploatacji: smarowania, czyszczenia, przeglądów, remontów.

−

założenia konstrukcyjne,

−

warianty rozwiązań, szkice,

−

obliczenia sprawdzające,

−

warunki analizy wykreślnej, rozkłady sił
i łańcuchy sił,

−

schematy strukturalne i kinematyczne,

−

schematy montażowe, połączeń,

−

rysunki złożeniowe całości wyrobów,
z podanymi warunkami technicznymi,

−

rysunki złożeniowe zespołów głównych
i zespołów rzędów niższych, wykazy
części,

−

rysunki wykonawcze części,

−

warunki techniczne odbioru
i dokumentacja techniczno – ruchowa
DTR,

−

rysunek ofertowy wyrobu.

−

karty technologiczne,

−

instrukcja obróbki,

−

instrukcje uzbrojenia (ustawienia)
narzędzi i przyrządów w obrabiarce,

−

instrukcje obróbki cieplnej,

−

instrukcje obróbki powierzchni, np.
galwanicznej,

−

instrukcje kontroli (opracowane na
podstawie rysunku konstrukcyjnego),

−

instrukcje montażu,

−

karty kalkulacyjne,

−

spis pomocy warsztatowych
(przyrządów i uchwytów, narzędzi
i sprawdzianów).

Dokumentacja techniczna wyrobu

Dokumentacja konstrukcyjna

Dokumentacja technologiczna

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dokumentacje

technologiczną

stanowią

dokumenty

związane

procesem

technologicznym elementów maszyn i urządzeń. Do podstawowych dokumentów należy karta
technologiczna oraz instrukcja obróbki.

Karta technologiczna jest dokumentem opisującym proces technologiczny obróbki lub

montażu, poczynając od materiału wyjściowego do gotowego wyrobu i zawiera:
–

nazwę części,

–

rodzaj i stan materiału wyjściowego,

–

ilość wykonywanych sztuk,

–

zestawienie wszystkich operacji w kolejności ich wykonania,

–

symbole oprzyrządowania,

–

parametry czasowe.

Rysunki wykonawcze

Rysunki wykonawcze są to rysunki poszczególnych części danego mechanizmu. Przy

projektowaniu nowego urządzenia lub maszyny rysunki wykonawcze opracowuje się na
podstawie zatwierdzonego rysunku złożeniowego. Rysunek wykonawczy musi być
szczegółowo opracowany pod względem rysunkowym, wymiarowym oraz technologicznym,
gdyż jest on podstawą do bezpośredniego wykonania danej części w warsztacie, jej kontroli
i odbioru.

Rysunek wykonawczy zawiera tabliczkę rysunkową umieszczoną w prawym dolnym

rogu arkusza. Tabliczka rysunku wykonawczego zawiera dane dotyczące części
przedstawionej na rysunku, podziałkę rysunku, nazwę firmy oraz nazwiska kreślarza.

Rys. 57. Rysunek wykonawczy koła zębatego [1, s.275]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na rysunku wykonawczym, prócz wymiarowania muszą być zawarte informacje, które

pozwolą na dotrzymanie podczas ich wykonywania wszystkich wymagań narzuconych przez
konstruktora danego elementu. Do informacji tych zaliczamy:

−

oznaczenia stanu powierzchni,

−

tolerancje kształtu,

−

tolerancje położenia,

−

tolerancje wymiarów liniowych,

−

pasowania wymiarów,

−

informacje o obróbce cieplnej elementu,

−

oznaczenia powłok nałożonych na powierzchnię,

−

oznaczenia spoin w przypadku rysunku wykonawczego elementów spawanych.

Rysunki złożeniowe

Rysunek złożeniowy przedstawia złożenie poszczególnych części mechanizmu, maszyny

lub urządzenia oraz ich wzajemne usytuowanie. Rysunki złożeniowe mogą przedstawiać całą
maszynę lub urządzenie oraz poszczególne zespoły.

Na każdym rysunku złożeniowym musi być umieszczona w prawym dolnym rogu

arkusza tabliczka rysunkowa o szerokości nieprzekraczającej 180 mm. Tabliczka ta składa się
z tabliczki podstawowej (zaznaczonej linią grubą) z dodatkowych rubryk z wykazem części
umieszczonych nad tabliczką podstawową. Wszystkie części wchodzące w skład mechanizmu
przedstawionego na rysunku złożeniowym muszę być ponumerowane zgodnie z wykazem
części. Numer części podkreśla się linią grubą, łącząc ją cienką linią odniesieniową
z odpowiednią częścią na rysunku złożeniowym. Cyfry numerów części powinny być
1,5 - 3 razy wyższe od cyfr wymiarowych oraz rozmieszczone w pionowych kolumnach lub
poziomych rzędach wokół rysunku. Kolejność numeracji części może być wykonana na dwa
sposoby: pierwszy, polega na numerowaniu części według ich wielkości i ważności,
rozpoczynając od części odlewanych i kończąc na elementach znormalizowanych, jak śruby,
nakrętki itp. Drugi system polega na kolejnym numerowaniu części bez względu na ich
znaczenie i wielkość. Ułatwia on odszukanie danej części na rysunku złożeniowym,
szczególnie, gdy jest ich wiele.

Rysunek złożeniowy może zawierać pewne wymiary będące charakterystycznymi

wymiarami dla danej maszyny czy urządzenia lub też określające żądane i konieczne
wzajemne położenie części po zmontowaniu. Na rysunkach złożeniowych całych maszyn lub
urządzeń można podać ich wymiary zewnętrzne oraz niektóre wymiary charakterystyczne.
Na rysunkach złożeniowych zespołów można podać wymiary mające bezpośredni związek
i wpływ na wymiary w innych zespołach (np. położenie osi).

Na rysunku złożeniowym części ruchowych danego mechanizmu można przedstawić ich

położenie krańcowe, rysując je linią cienką dwupunktową. Na rysunkach złożeniowych często
podaje się uwagi dotyczące operacji, takich jak malowanie, czernienie itp., które mają być
wykonane po całkowitym zmontowaniu danego zespołu. Uwagi te wpisuje się w prawej
dolnej części arkusza obok tabliczki lub nad tabliczką rysunkową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 58. Rysunek złożeniowy wspornika z kołem łańcuchowym [1, s. 268]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rysunki montażowe

Rysunki montażowe przedstawiające obrazowo wzajemne położenie poszczególnych

części oraz sposób ich montażu w przyrządach wyjaśniają i uzupełniają stronę opisową
instrukcji montażowych. Sposób wykonywania rysunków montażowych jest całkowicie
uzależniony od wielkości i rodzaju produkcji oraz kwalifikacji pracowników montażowych.

W produkcji jednostkowej i małoseryjnej nie opracowuje się specjalnych rysunków

montażowych, lecz zastępuje je rysunkami złożeniowymi z dodatkowymi uwagami, które
dotyczą kolejności i sposobu montażu ważniejszych oraz bardziej skomplikowanych
elementów. W produkcji wielkoseryjnej i masowej opracowuje się szczegółowo plany oraz
instrukcje montażowe z odpowiednimi rysunkami montażowymi. Każdy rysunek montażowy
obejmuje tylko te części, które należy zmontować w danej operacji montażowej. Rysunek
montażowy do danej operacji montażowej może być umieszczony w instrukcji w postaci
szkicu odręcznego lub wykonanego za pomocą cyrkla i liniału, albo też jako osobny rysunek
montażowy. Rysunki montażowe rysowane na kartach instrukcyjnych montażu mogą być
uzupełnione rysunkami przyrządów i uchwytów używanych w danej operacji. Przyrządy
i uchwyty rysuje się liniami cienkimi w sposób uproszczony, podając w zarysie
charakterystyczny kształt i położenie podczas pracy.

Wszystkie części na rysunku montażowym muszą być zaopatrzone w odpowiednie

numery połączone liniami odniesionymi z odpowiednią częścią. Numer części na rysunku
montażowym powinien odpowiadać numerowi magazynowemu danej części i z zasady
pokrywać się z numerem rysunku części według rysunku złożeniowego. Osobny rysunek
montażowy załączony do instrukcji montażowej, jak wszystkie rysunki, powinien mieć numer
zamieszczony w odpowiedniej tabliczce rysunkowej.

Rysunki montażowe są z zasady rysunkami bezwymiarowymi, mogą one jednak zawierać

pewne wymiary, które ustalają wzajemne położenie części w toku montażu.

Rys. 59. Przykład rysunku montażowego [8]

1) łożysko rolkowe równolegle typu

otwartego

2) wałek wyjściowy z kołem

napędowym mechanizmu
różnicowego

3) koło 1 biegu
4) synchronizator podwójny 1 biegu
5) synchronizator 1/2 biegu i koła biegu

wstecznego

6) synchronizator podwójny 2 biegu
7) koło 2 biegu
8) koło 3 biegu
9) synchronizator podwójny 3 biegu
10) synchronizator 3/4 biegu
11) synchronizator pojedynczy, koła

4 biegu

12) łożysko kulkowe (obustronnie

zamknięte)

13) pierścień osadczy
14) synchronizator pojedynczy, koła

5 biegu

15) podkładka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rysunki schematyczne

W celu wyjaśnienia ogólnych zasad budowy i działania różnych mechanizmów maszyn

i urządzeń, instalacji i urządzeń elektrycznych oraz procesów technologicznych używa się
rysunków schematycznych. Schemat, jest to rysunek, w którym zastosowano symbole
graficzne w celu pokazania funkcji części składowych układu i ich współzależność.

Rysunek schematyczny (schemat) powinien obrazować w sposób najprostszy ogólne

zasady budowy i sposoby działania mechanizmu, maszyny lub urządzenia; nie powinien
zawierać szczegółów konstrukcyjnych.

Rys. 60. Schemat kinematyczny: a) strukturalny, b) funkcjonalny, c) zasadniczy [3, s. 210]

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Czym charakteryzuje się rysunek wykonawczy?

Jakie informacje są zawarte na rysunku wykonawczym?

Czym charakteryzuje się rysunek złożeniowy?

Jakie informacje są zawarte na rysunku złożeniowym?

Co przedstawiają rysunki montażowe?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymasz rysunek złożeniowy zespołu. Zapoznaj się z rysunkiem i udziel odpowiedzi na

następujące pytania: Jak nazywa się zespół przedstawiony na rysunku? W jakiej podziałce
został narysowany? Z ilu składa się elementów? Jakie są wymiary gabarytowe zespołu
przedstawionego na rysunku?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dobrać partnerów do pracy w grupie,

zapoznać się z rysunkiem,

dokonać analizy rysunku,

odpowiedzieć na pytania podane w treści zadania,

uporządkować zapisane pomysły,

zaprezentować efekty pracy grupy na forum grupy,

brać udział w podsumowaniu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

rysunek złożeniowy,

−

Polskie Normy,

−

arkusze papieru,

−

pisaki.

Ćwiczenie 2

Otrzymasz rysunek wykonawczy części. Zapoznaj się z rysunkiem i udziel odpowiedzi

na następujące pytania: Jak nazywa się część przedstawiona na rysunku? W jakiej podziałce
została narysowana? Z jakiego materiału powinna być wykonana? Jakie są wymiary
gabarytowe części przedstawionej na rysunku?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dobrać partnerów do pracy w grupie,

zapoznać się z rysunkiem,

dokonać analizy rysunku,

odpowiedzieć na pytania podane w treści zadania,

uporządkować zapisane pomysły,

zaprezentować efekty pracy grupy na forum grupy,

brać udział w podsumowaniu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

rysunek wykonawczy,

−

Polskie Normy,

−

arkusze papieru,

−

pisaki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

odczytać informacje zawarte na rysunku wykonawczym?

odczytać informacje zawarte na rysunku złożeniowym?

odczytać informacje zawarte na rysunku montażowym?

odczytać informacje zawarte na schematach?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Rysunki surowego odlewu i form odlewniczych

4.8.1. Materiał nauczania

Uruchomienie produkcji odlewu poprzedza opracowanie odpowiedniej dokumentacji

technologicznej. Skład i sposób przygotowywania dokumentacji powinien zależeć głównie od
wielkości produkcji, kształtu i wymaganej dokładności odlewu. W skład dokumentacji
technicznej odlewu wchodzi:

−

rysunek konstrukcyjny przedmiotu,

−

rysunek koncepcyjny rozwiązania technologicznego odlewania,

−

rysunek surowego odlewu,

−

rysunki konstrukcyjne modeli i rdzennic,

−

rysunek formy odlewniczej,

−

rysunki oprzyrządowania specjalnego.

Rysunek konstrukcyjny przedmiotu jest podstawą do opracowania dokumentacji

technologicznej odlewnia. Na jego podstawie przeprowadza się analizę technologiczności
odlewu, koszty wykonania itp.

Rysunek koncepcyjny rozwiązania technologicznego odlewania wykonuje się w zasadzie

tylko dla odlewów o skomplikowanych kształtach. Jest to szkic określający sposób
wykonania odlewu, na którym podaje się powierzchnię podziału, liczbę i kształt rdzeni,
budowę formy, miejsce doprowadzenia ciekłego metalu, kształt i liczbę nadlewów,
przelewów itp. Najczęściej szkice te wykonuje się kolorowymi ołówkami, bezpośrednio na
odbitce rysunku konstrukcyjnego z podaniem zmian kształtu odlewu, naddatków na obróbkę,
pochyleń odlewniczych wynikających z określonej płaszczyzny podziału itp. W niektórych
przypadkach rysunek koncepcyjny obejmuje wykonanie na oddzielnych arkuszach
zestawienia modeli itp.

Rysunek surowego odlewu stanowi powtórzenie rysunku konstrukcyjnego przedmiotu po

naniesieniu wszelkich zmian wynikających z analizy technologiczności konstrukcji oraz
z przyjętej technologii odlewania, a więc: pochyleń i zbieżności odlewniczych, naddatków na
obróbkę skrawaniem, naddatków technologicznych itp. Rysunek surowego odlewu stanowi
podstawę opracowania kolejnych składników dokumentacji oraz odbioru odlewów pod
względem wymiarów, kształtu oraz wymagań specjalnych. Na rysunku surowego odlewu
powinny być podane:

−

dane rozpoznawcze,

−

materiał odlewu,

−

miara skurczowa,

−

klasa dokładności odlewu,

−

powierzchnia podziału formy odlewniczej,

−

podstawy obróbkowe,

−

naddatki na obróbkę,

−

naddatki technologiczne,

−

pochylenia ścian i zbieżności,

−

układ wlewowy,

−

dopuszczalne odchyłki wymiarowe dla tych powierzchni nie obrabianych, dla których
odchyłki te odbiegają od normy,

−

dane dotyczące specjalnych wymagań, np. odnośnie gładkości, twardości niektórych
powierzchni itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podstawę do wykonania rysunku surowego odlewu, poza rysunkiem konstrukcyjnym

przedmiotu, stanowią: sposób odlewania (np. w piasku, w kokili) oraz wielkość produkcji
(jednostkowa, seryjna). Dane te decydują o klasie odlewu, a tym samym o wielkości
naddatków na obróbkę.

Rys. 61. Przykład rysunku surowego odlewu tulei [5, s. 235]

Rysunki konstrukcyjne modeli i rdzennic stanowią podstawę wykonania modelu

odlewniczego. Sposób wykonania rysunków oraz ich uszczegółowienie zależą od wielkości
serii produkowanych odlewów, stopnia skomplikowania kształtu odlewu, sposobu
wytwarzania modelu, rodzaju materiałów używanych do wykonania modelu oraz kwalifikacji
pracowników zatrudnionych w modelarni.

Rysunek formy odlewniczej określa kształt i liczbę wnęk, sposób doprowadzenia

ciekłego metalu, rodzaj materiałów do wykonania form, liczbę, kształt i kolejność montażu
rdzeni w formie, sposób odpowietrzania formy, miejsca ustawienia ochładzalników itp.
Rysunki form metalowych, grawitacyjnych, odśrodkowych i ciśnieniowych wykonuje się jako
rysunki konstrukcyjne z kompletem rysunków detali, zgodnie z zasadami rysunku
technicznego. Podstawę do opracowania rysunku formy odlewniczej stanowi rysunek

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

surowego odlewu lub rysunek koncepcyjny sposobu odlewania oraz rysunek modelu.
Na rysunku formy odlewniczej powinny być podane:

−

dane rozpoznawcze,

−

materiał odlewu, miara skurczowa, klasa dokładności odlewu, kształt oraz wymiary
formy i rdzeni, budowa formy i rdzeni, zbrojenie, sposób łączenia i mocowania rdzeni,
odpowietrzenie, ochładzalniki, sposób i kolejność montażu rdzeni w formie, sposób
składania formy,

−

rodzaj materiału, z którego ma być wykonana forma i rdzenie oraz stopień zagęszczenia
masy w formie,

−

układ wlewowy,

−

rodzaj i wymiary skrzynek formierskich,

−

sposób kontroli wymiarowej formy.

Rysunki

oprzyrządowania

specjalnego

obejmują

rysunki

wykonawcze

płyt

podformowych, obciążników do form, kształtowych podstawek do suszenia rdzeni,
przyrządów do szlifowania i sklejania rdzeni, sprawdzianów, specjalnych skrzynek
formierskich itp.

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie rysunki wchodzą w skład dokumentacji technicznej odlewu?

Na jakiej podstawie opracowuje się dokumentacje technologiczną odlewania?

Jaki dane powinien zawierać rysunek surowego odlewu?

Jaki dane powinien zawierać rysunek formy odlewniczej?

Co przedstawiają rysunki oprzyrządowania specjalnego?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymasz rysunek surowego odlewu. Zapoznaj się z rysunkiem i udziel odpowiedzi na

następujące pytania: Jak nazywa się część odlewana przedstawiona na rysunku? Z jakiego
materiału będzie odlana? Jaka jest klasa dokładności odlewu? W którym miejscu przebiega
powierzchnia podziału formy odlewniczej? Jakie są pochylenia ścian i zbieżności?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dobrać partnerów do pracy w grupie,

zapoznać się z rysunkiem,

dokonać analizy rysunku,

odpowiedzieć na pytania zawarte w treści zadania,

uporządkować zapisane odpowiedzi,

zaprezentować efekty pracy grupy na forum grupy,

brać udział w podsumowaniu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

rysunek surowego odlewu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

Polskie Normy,

−

arkusze papieru,

−

pisaki.

Ćwiczenie 2

Otrzymasz rysunek formy odlewniczej. Zapoznaj się z rysunkiem i udziel odpowiedzi na

następujące pytania: Z jakiego materiału będzie wykonana forma? Jakie są wymiary skrzynek
formierskich? Jakie są wymiary rdzeni formierskich? Wskaż sposób i kolejność montażu
rdzeni w formie oraz sposób składania formy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dobrać partnerów do pracy w grupie,

zapoznać się z rysunkiem,

dokonać analizy rysunku,

odpowiedzieć na pytania zawarte w treści zadania,

uporządkować zapisane odpowiedzi,

zaprezentować efekty pracy grupy na forum grupy,

brać udział w podsumowaniu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

rysunek formy odlewniczej,

−

Polskie Normy,

−

arkusze papieru,

−

pisaki.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

scharakteryzować dokumentację technologiczną odlewnia?

odczytać informacje zawarte na rysunku surowego odlewu?

odczytać informacje zawarte na rysunku formy odlewniczej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj dokładnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Odpowiedzi udzielaj wyłącznie na karcie odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań.

Do każdego zadania podane są cztery odpowiedzi, z których tylko jedna jest prawidłowa.

Zaznacz prawidłową według Ciebie odpowiedź wstawiając literę X w odpowiednim
miejscu na karcie odpowiedzi.

W przypadku pomyłki zaznacz błędną odpowiedź kółkiem, a następnie literą X zaznacz
odpowiedź prawidłową.

Za każde poprawne rozwiązanie zadania otrzymujesz jeden punkt.

10.

Za udzielenie błędnej odpowiedzi, jej brak lub zakreślenie więcej niż jednej odpowiedzi -
otrzymujesz zero punktów.

11.

Uważnie czytaj treść zadań i proponowane warianty odpowiedzi.

12.

Nie odpowiadaj bez zastanowienia; jeśli któreś z zadań sprawi Ci trudność – przejdź do
następnego. Do zadań, na które nie udzieliłeś odpowiedzi możesz wrócić później.

13.

Pamiętaj, że odpowiedzi masz udzielać samodzielnie.

14.

Na rozwiązanie testu masz 40 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Format rysunkowy A4 posiada wymiary
a)

210 x 297mm.

180 x 277 mm.

420 x 330 mm.

210 x 277 mm.

Szkic jest częścią dokumentacji
a)

technologicznej.

konstrukcyjnej.

techniczno - ruchowej.

technicznej.

Rysunek techniczny jest to

informacja podana na nośniku informacji, przedstawiona graficznie zgodnie
z przyjętymi zasadami i zazwyczaj w podziałce.

rysunek wykonany na ogół odręcznie i niekoniecznie w podziałce.

rysunek, w którym zastosowano symbole graficzne w celu pokazania funkcji części
składowych układu i ich współzależność.

schemat elektryczny.

Do rysowania kreskowania przekrojów na rysunku technicznym stosuje się linię
a)

grubą ciągłą.

cienką kreskową.

cienką ciągłą.

grubą kreskową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat, jest to rysunek w którym
a)

przedstawiono wzajemne usytuowanie i kształt zespołu na wyższym poziomie
strukturalnym zestawianych części.

przedstawiono wszystkie zespoły i części całego urządzenia elektrycznego.

zastosowano symbole graficzne w celu pokazania funkcji części składowych układu
i ich współzależność.

zawarto wszystkie informacje wymagane do określenia budowy urządzenia
elektrycznego.

Rzut aksonometryczny jest to
a)

poglądowe przedstawienie przedmiotu na jednej płaszczyźnie, dające trójwymiarowe
wyobrażenie rysowanego obiektu.

graficzne przedstawienie przedmiotu, wykonanego według ustalonego sposobu
rzutowania.

rzutowanie na trzy rzutnie.

rzutowanie na cztery rzutnie.

Widoki są to
a)

rzuty odwzorowujące przedmioty widziane z zewnątrz.

rysunki odzwierciedlające wewnętrzną budowę przedmiotu.

rzuty przedmiotu na trzy rzutnie.

powiększenia szczegółów rysunku narysowane w podziałce.

Rysunek przedstawia
a)

półprzekrój,

przekrój cząstkowy.

przekrój złożony.

półwidok.

Rysunek przedstawia przekrój
a)

wygięty.

rozwinięty.

łukowy.

kołowy.

10.

Formę graficzną wymiaru rysunkowego stanowi zespół
a)

linii, znaków i liczb.

linii i liczb.

znaków i liczb.

linii i znaków.

11.

Zasada pomijania wymiarów oczywistych polega na

grupowaniu wymiarów dotyczących tego samego szczegółu konstrukcyjnego
przedmiotu.

nie podawaniu tego samego wymiaru przedmiotu więcej niż jeden raz, bez
względu na liczbę rzutów.

nie podawaniu wymiarów takich jak kąt 0

lub 90

oraz podziałki elementów

równomiernie rozmieszczonych na okręgu.

pomijaniu jednego z wymiarów przyjętego jako wypadkowy w łańcuchu
wymiarowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12.

Rysunki wykonawcze są to
a)

rysunki zespołów mechanicznych.

rysunki operacji technologicznych.

osobne rysunki poszczególnych części danego mechanizmu.

rysunki urządzeń elektrycznych.

13.

Rysunek złożeniowy przedstawia

złożenie poszczególnych części mechanizmu, maszyny lub urządzenia oraz ich
wzajemne usytuowanie.

szczegółowo opracowany pod względem rysunkowym, wymiarowym oraz
technologicznym rysunek części lub zespołu.

oznaczenia stanu powierzchni, tolerancje kształtu i położenia, pasowania itp.

szkic mechanizmu lub urządzenia elektrycznego.

14.

Symbol chropowatości informuje, że chropowatość powierzchni powinna być
uzyskana
a)

bez zdjęcia warstwy materiału,

przez zdjęcie lub bez zdjęcia warstwy materiału.

przez zdjęcie warstwy materiału,

dowolnym sposobem.

15.

Rysunek przedstawia tolerancję
a)

prostopadłości.

równoległości.

symetrii.

współosiowości.

16.

Rysunek przedstawia tolerowanie wymiarów
a)

mieszane.

liczbowe.

symbolowe.

literowe.

17.

Wskaż prawidłowy rzut poziomy bryły przedstawionej na rysunku

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18.

Jeżeli prostokąt o wymiarach a = 20mm i b = 10mm przedstawimy na rysunku
w podziałce 2:1, to jego wymiary po narysowaniu będą wynosić

a = 10mm i b = 5mm.

a = 30mm i b = 15mm.

a = 40mm i b = 20mm.

a = 50mm i b = 25mm.

19.

Rysunek przedstawia

kład.

przekrój cząstkowy.

półwidok.

półprzekrój.

20.

Rysunek przedstawia tolerancję
a)

płaskości.

prostoliniowości.

walcowości.

liniowości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ............................................................................................................................

Posługiwanie się dokumentacją techniczną

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedzi

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Buksiński T., Szpecht A., Rysunek techniczny. WSiP, Warszawa 1998

Dobrzański T.: Rysunek techniczny maszynowy.

WNT, Warszawa 2005

Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. WSiP, Warszawa 2003

Paprocki K.: Rysunek techniczny. WSiP, Warszawa 1999

Waszkiewiczowie E. i S.: Rysunek zawodowy. WSiP, Warszawa 1999

PN-ISO 10209-1:1994 Dokumentacja techniczna wyrobu – Terminologia – Terminy
dotyczące rysunków technicznych: ogólne i rodzaje rysunków

PN-EN ISO 5457:2002 Dokumentacja techniczna wyrobu – Wymiary i układ arkuszy
rysunkowych

Normę PN-EN ISO 7200 Dokumentacja techniczna wyrobu – Pola danych
w tabliczkach rysunkowych i dokumentacyjnych

PN-EN ISO 3098 – Dokumentacja techniczna wyrobu – Pismo – Część 0: Zasady ogólne

10.

PN-EN ISO 5456–1:2002 Rysunek techniczny – Metody rzutowania – Część 1:
Postanowienia ogólne

11.

PN-EN ISO 5456–2:2002 Rysunek techniczny – Metody rzutowania – Część 2:
Przedstawianie prostokątne

12.

PN-EN ISO 5456–3:2002 Rysunek techniczny – Metody rzutowania – Część 3:
Przedstawianie aksonometryczne

13.

PN-EN ISO 5456–4:2006 Rysunek techniczny – Metody rzutowania – Część 4:
Rzutowanie środkowe

14.

PN-EN ISO 129:1996 Rysunek techniczny – Wymiarowanie – Zasady ogólne
– Definicje – Metody wykonania i oznaczenia specjalne

15.

PN-ISO 128-44:2006 Rysunek techniczny - Zasady ogólne przedstawiania – Część 44:
Przekroje i kłady na rysunkach technicznych maszynowych

16.

www.czajek3.republika.pl

17.

www.zkue.ime.pw.edu.pl