ZMYSŁ WZROKU
ZMYSŁ SŁUCHU
ZMYSŁ WĘCHU
ZMYSŁ DOTYKU
ZMYSŁ SMAKU

1. Zmysły człowieka:

a. Wzrok - narządem tego zmysłu jest oko,
b. Słuch – narządem jest ucho,
c.

Węch – narządem jest nos,

d. Dotyk – narządem jest skóra,
e. Smak – narządem jest język.

Udział
poszczególnych
zmysłów w
percepcji bodźców
z otoczenia.

2. Aparat ochronny oka.

Oko umieszczone jest w
oczodole – kostnym zagłębieniu
czaszki. Chroni go to przed
urazami mechanicznymi.
Oczodół wyścielony jest tkanką
tłuszczową, która niweluje
tarcie w czasie ruchu gałki
ocznej. Kolejną barierę ochronną stanowią powieki z rzęsami.
Powieki osłaniają oczy przed działaniem czynników chemicznych np.
dymu oraz rozprowadzają płyn łzowy mający działanie
bakteriobójcze. Łzy wydzielane są przez narządy łzowe umieszczone
w kącikach oczu od strony nosa. Brwi podobnie jak rzęsy maja za
zadanie wychwytywać pył, kurz i pot.
Gałka oczna ma kształt kulisty. Zaopatrzona jest w mięśnie
poruszające gałka oczną.

3. Budowa oka.

i

h

j

b

a

e
d

c

f

g

a. SPOJÓWKA
b. ROGÓWKA
c. TĘCZÓWKA
d. ŹRENICA
e. SOCZEWKA
f. CIAŁO SZKLISTE
g. TWARDÓWKA
h. NACZYNIÓWKA
i.

SIATKÓWKA

j.

NERW
WZROKOWY

4. Funkcje części oka:

a. Twardówka, rogówka i spojówka są to zewnętrzne błony

otaczające oko pełniące funkcje ochronne. Twardówka ma
barwę biała, rogówka jest przezroczysta.

b. Naczyniówka jest błoną środkową, która w przedniej części

oka przechodzi w tęczówkę. Naczyniówka jest silnie
ukrwiona; dostarcza tlen i substancje odżywcze. Tęczówka
może mieć różne zabarwienie.

c. Źrenica jest to otwór w tęczówce zmieniający swoją

wielkość w zależności od natężenia światła.

d. Soczewka załamuje promienie świetlne wpadające do oka

kierując je na siatkówkę.

e. Ciało szkliste jest to przezroczysta, galaretowata substancja

wypełniająca gałkę oczną przez którą przenikają promienie.

f. Siatkówka jest wewnętrzną błoną światłoczułą pokrytą

receptorami odbierającymi bodźce świetlne.

5. Mechanizm widzenia.

Promienie świetlne przechodząc przez soczewkę ulęgają załamaniu
i podrażniają receptory rozmieszczone na siatkówce. Znajdują się
tu dwa rodzaje komórek światłoczułych:

• pręciki - są to komórki wrażliwe na zmianę natężenia światła
(odbierają obraz czarno – biały)
• czopki komórki odpowiedzialne za widzenie barw. Czopki
zawierają trzy rodzaje barwników wrażliwych na różne barwy
światła: czerwone, zielone i niebieskie.

promienie świetlne

plamka żółta

plamka ślepa

Największe skupisko czopków leży w osi optycznej oka – jest to tzw.
plamka żółta, miejsce najlepszego widzenia. Z kolei w miejscu gdzie
od siatkówki odchodzi nerw wzrokowy nie ma receptorów i miejsce
to jest niewrażliwe na bodźce świetlne – plamka ślepa.
Obraz powstający na siatkówce oka człowieka jest pomniejszony,
odwrócony i rzeczywisty. Obraz z jednego oka jest dwuwymiarowy i
płaski. Widzenie dwuoczne pozwala nam na otrzymanie obrazu
przestrzennego (trójwymiarowego)
Obraz z siatkówki jest następnie przekazywany nerwem wzrokowym
do ośrodka wzrokowego w płacie potylicznym mózgu. To nasz mózg
tak naprawdę odpowiada za to co widzimy. Mózg dziecka w ciągu
pierwszych tygodni życia „uczy się” prawidłowo widzieć obrazy.

SPOJÓWKA

ROGÓWKA

ŹRENICA

SOCZEWKA

CIAŁO SZKLISTE

SIATKÓWKA

NERW

WZROKOWY

OŚRODEK

WZROKU

Przebieg bodźca świetlnego w oku

6. Akomodacja i adaptacja oka.

a. Adaptacja oka – jest to zdolność widzenia w różnych

warunkach oświetlenia. Zjawisko to jest możliwe dzięki
rozszerzaniu się i zwężaniu źrenicy. Przy słabym
oświetleniu źrenica oka ma średnicę 7 – 8 mm, a w
jasnym świetle zwęża się do 2 -3 mm.

b. Akomodacja oka – jest to zdolność widzenia

przedmiotów z bliska i z daleka. Odbywa się to poprzez
zmianę wypukłości soczewki.

AKOMODACJA OKA

A – przedmiot znajduje się
daleko – soczewka spłaszczona
B – przedmiot znajduje się
blisko – soczewka wypukła

7. Wady wzroku.

a. Krótkowzroczność – obraz

powstaje przed płaszczyzną
siatkówki. Przedmioty dalekie
widziane są niewyraźnie. W
celu korygowania tej wady
należy używać okularów z
soczewką wklęsłą.

b. Dalekowzroczność – obraz

powstaje za płaszczyzną
siatkówki. Nieostro widziane są
przedmioty z bliska. Wadę tę
koryguje się soczewkami
wypukłymi.

c. Astygmatyzm – polega na zniekształceniu

widzianego obrazu. Przyczyną jest
nieprawidłowa krzywizna soczewki lub
rogówki. Do korekcji tej wady stosuje się
szkła cylindryczne.

c. Zez – jest to odchylenie gałek ocznych od

równoległego położenia. Wadę tę leczy się
poprzez odpowiednie szkła i ćwiczenia.

d. Daltonizm – polega na zaburzeniu

prawidłowego rozpoznawania kolorów.

Jest to choroba genetyczna, częściej
występująca u mężczyzn. Dotyczy

najczęściej nierozpoznawania

koloru czerwonego i zielonego. Do

diagnozy wykorzystuje się karty z
kolorowymi cyframi.

e. Zaćma (katarakta) – jest to

choroba polegająca na
zmętnieniu soczewki, co
powoduje upośledzenie wzroku.
Zaćmę można leczyć poprzez
wszczepienie sztucznej soczewki.

f. Ślepota – całkowity lub częściowy

brak widzenia może być
wywołany wieloma czynnikami
np. urazem, odwarstwieniem
siatkówki czy wadą genetyczną.
Ludzie niewidomi posługują się
tekstami pisanymi specjalnym
wypukłym alfabetem Braille`a.

8. Narząd słuchu.

a

f

e

d

c

b

a. małżowina

uszna

b. przewód

słuchowy
zewnętrzny

c. trąbka słuchowa
d. błona

bębenkowa

e. kosteczki

słuchowe

f. ślimak

UCHO

ZEWNĘTRZNE

UCHO

ŚRODKOWE

UCHO

WEWNĘTRZNE

Ucho zbudowane jest z trzech części:
a. ucho zewnętrzne:

•

małżowina uszna – zbudowana jest z tkanki chrzęstnej.
Kieruje ona fale dźwiękowe do przewodu słuchowego.

•

zewnętrzny przewód słuchowy – wysłany jest włoskami
zatrzymującymi zanieczyszczenia. Znajdują się tu też
gruczoły łojowe produkujące woskowinę. Jej nadmiar może
zatkać przewód słuchowy powodując osłabienie słuchu.

b. Ucho środkowe:

•

błona bębenkowa – zbudowana z tkanki łącznej. Pod
wpływem fali dźwiękowej jest ona wprawiana w drgania,
które przekazuje kosteczkom słuchowym.

•

trąbka słuchowa (trąbka Eustachiusza ) – łączy ucho
środkowe (jamę bębenkową) z gardłem. Umożliwia ona
wyrównywanie ciśnienia po obu stronach błony
bębenkowej. Przełykanie śliny bądź ziewanie otwiera
wejście do trąbki słuchowej pomagając w wyrównywaniu
ciśnienia np. w górach czy podczas startu samolotu.

• kosteczki słuchowe
- młoteczek,
strzemiączko,
kowadełko przenoszą
drgania z błony
bębenkowej do ucha
wewnętrznego.
Strzemiączko jest
najmniejszą kością w
ludzkim organizmie –
około 3 mm.

c. ucho wewnętrzne:

•

błędnik kostny z umieszczonym wewnątrz błędnikiem
błoniastym. Główną jego część stanowi ślimak wypełniony
limfą. Znajdują się tu receptory odbierające bodźce
dźwiękowe.

9. Mechanizm słyszenia.

W procesie słyszenia fala dźwiękowa trzykrotnie zmienia swoja
formę:

• drgania cząsteczek powietrza zamieniają się w drgania błony
bębenkowej i kosteczek słuchowych

•

drgania kosteczki słuchowej przechodzą w drgania płynu

wypełniającego ślimak

•

receptory dźwięku w ślimaku zamieniają drgania limfy na

impulsy elektryczne, które są przekazywane do ośrodka słuchu w
płacie skroniowym mózgu.

MAŁŻOWINA

USZNA

BŁONA

BĘBENKOWA

MŁOTECZEK

KOWADEŁKO

STRZEMIĄCZKO

MEMBRANA

BŁEDNIKA

LIMFA W

ŚLIMAKU

NERW

SŁUCHOWY

OŚRODEK

SŁUCHU

PRZEBIEG IMPULSU DŹWIĘKOWEGO W UCHU

10. Narząd równowagi.

Narząd równowagi składa się z 3 półkolistych kanałów
wypełnionych limfą. Są one ułożone w różnych płaszczyznach.
Wewnątrz znajdują się kamyki słuchowe. Ruch limfy i kamyków
podrażnia komórki czuciowe wyściełające kanały. W ten sposób do
mózgu dociera informacja
o aktualnym położeniu ciała.
Alkohol zaburza działanie
zmysłu równowagi.

11. Higiena słuchu.

Dźwięki które słyszymy maja różną głośność. Zbyt głośne dźwięki,
które dłuższy czas oddziaływają na nas mogą spowodować
uszkodzenie słuchu. Próg wytrzymałości słuchu wynosi 130 dB
(decybeli). Dźwięki o wyższym natężeniu powodują ból i
uszkodzenie słuchu. Przykłady dźwięków o różnym natężeniu:

•

rozmowa – 60 dB

• głośna muzyka z walkmana – 70 dB
• przerwa w szkole, ruch wielkomiejski – 80 dB
• młot pneumatyczny – 100 dB
• muzyka dyskotekowa, piła elektryczna – 110 dB
• wybuch petardy – 120 dB
• startujący odrzutowiec – 130 dB

Aby zachować sprawność narządu słuchu należy unikać hałasu.

12. Narząd smaku.

Smak odbierany jest za pomocą
receptorów zwanych kubkami
smakowymi. Są one
umiejscowione u podstawy
widocznych gołym okiem
brodawek smakowych
rozmieszczonych na języku,
podniebieniu miękkim i tylnej
ścianie gardła.
Smak jest zmysłem chemicznym
reagującym na substancje
zawarte w pokarmach. Kubki
smakowe przekazują impulsy do
ośrodka smaku w płacie
ciemieniowym mózgu. Zmysł
smaku współpracuje z węchem.

KUBEK SMAKOWY

Człowiek rozróżnia 4 podstawowe smaki:

• słodki
• słony
• gorzki
• kwaśny

Są one rozmieszczone w różnych częściach naszego języka.

SŁONY

GORZKI

KWAŚNY

SŁODKI

13. Narząd powonienia.

Węch podobnie jak smak jest zmysłem
chemicznym. Receptory węchu znajdują się
w błonie śluzowej nosa. Bodziec
przekazywany jest nerwami węchowymi do
ośrodka węchowego w korze mózgowej.
Człowiek odróżnia około 3000 zapachów.
Receptory węchowe szybko przyzwyczajają
się do nowego bodźca, dlatego po około 30
sekundach nie rozróżniamy już zapachu.
Katar przytępia zmysł węchu. Jednocześnie
słabiej odczuwamy smaki.

opuszka

węchowa

droga

węchowa

komórka węchowa

14. Zmysł czucia.

Receptory odbierające bodźce czuciowe
rozmieszczone są w skórze. Najwięcej znajduje
się ich na palcach, stopach, wargach i języku.
Narządy czucia można podzielić na dwie grupy:

• narządy czucia powierzchniowego
odbierające wrażenia dotyku, ciepła, zimna
bólu, ucisku, swędzenia.
• narządy czucia głębokiego rozmieszczone
w mięśniach, stawach odbierające wrażenia
bólu z głębszych partii ciała.

Bodźce odbierane przez receptory czucia są
przesyłane nerwami czuciowymi do ośrodków
w płacie ciemieniowym mózgu.

receptor czucia w

skórze

15. Bibliografia i netografia:

• Gołda W., Kłyś M., Wardas J.: Biologia dla gimnazjum część druga,
Wydawnictwo Nowa Era,
• Gulewicz B., Wierbiłowicz E.: Biologia dla klasy I gimnazjum,
Wydawnictwo ABC,
• Michajlik A., Ramotowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka,
Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
• Sylwanowicz W.: Mały atlas anatomiczny, PZWL,
• Szlachetko A., Szlachetko D., Rutkowski P.: Biologia gimnazjum II,
Wydawnictwo M. Rożak,
• Villee C. A.:Biologia, PWRiL,
•

www.wikipedia.pl

,

•

www.encyklopedia.interia.pl

•

www.wiem.onet.pl