13.

Sejmiki szlacheckie (ziemskie, wojewódzkie i prowincjonalne).

na podstawie “historia państwa i prawa polskiego” Juliusza Bardacha, PWN
1987

Słowem wstępu, w XVI wieku w ramach administracji państwowej, a
właściwie królewskiej, współistniały sobie sejmiki ziemskie, sejmy
prowincjonalne i sejm walny. Wszystkie działały “alternatywnie i
równolegle” – formalnie były one równorzędne. Po 1454 (omówienie niżej)
roku na czoło wysunęły się jednak sejmiki ziemskie, co oznaczało
“zwycięstwo szlachty nad władzą królewską”, a tym samym sejmem
walnym.

1. sejmiki ziemskie – Inaczej zwana “rada panów ziemi”, czyli rada

dostojników ziemskich zajmowała się sprawami administracji lokalnej
i ustawodastwem partykularnym. Rozwijała się równolegle z sejmami
walnymi od końca XVI wieku. Składały się nań dwa człony:

a) rada panów ziemi – w miarę rozwoju aktywności politycznej

szlachty osobna rada panów zaczęła zanikać i to sejmik ziemski stał
się „wyrazicielem woli ogółu szlachty”

b) rada ogółu szlachty

W sejmikach ziemskich z czasem znaczącą rolę zaczęli odgrywać piastujący
urzędy możnowładcy.

Najwcześniej sejmiki powstały w Wielkopolsce, na Kujawach, w Sieradzkiem i
Łęczyckiem, ponieważ tam wpływy szlachty były największe. Potem w drugiej
połowie XV w. kształtowały się w Małopolsce, bo tam funkcjonował jeszcze sejm
prowincjonalny w Nowym Mieście Korczynie.

Sejmikom w Małopolsce przewodniczył wojewoda, a w Wielkopolsce starosta.
Na ziemiach, gdzie wojewody nie było – najstarszy godnością urzędnik ziemski.

Kompetencje sejmików:

- były one szerokie

- niekiedy kodyfikowały one prawo zwyczajowe ziemi

- często król zwracał się o pomoc do sejmików ziemskich np. w kwestii
uchwalenia nadzwyczajnego podatku, rezygnując ze zwoływania sejmu walnego
albo prowincjonalnego

- nakładały lokalne podatki na potrzeby ziemi

- przedstawiały kandydatów na stanowiska sędziego, podsędka (tak, tak to się
pisze-to zastępca sędziego ziemskiego) i pisarzy ziemskich.

Wzrost znaczenia sejmików ziemskich nastąpił po 1454 roku. Podstawą ku temu
był przywilej cerekwicki – szlachta wielkopolska uzyskała wtedy „zgodę króla na

skasowanie ceł ustanowionych bez uchwały sejmu oraz zapewnienie aby żadne
nowe prawa nie były powoływane do życia w drodze prywatnych narad…” –
jednym słowem wszystko miało być odtąd ustalane na sejmikach ziemskich.
Nawet pospolite ruszenie.

2.

Sejmy prowincjonalne – zajmowały się ustawodastwem, osobno dla
Wielkopolski z Kujawami i Małopolski. Początkowo były to zjazdy
możnowładców i dostojników królewskich, jednak z czasem zaczęła na nie
przybywać szlachta, a także przedstawiciele miast i kapituł – zaczęły one
wówczas ewoluować w stronę sejmów powszechnych (łac. conventio,
parlamentum).

Istnienie sejmów prowincjonalnych i ogólnopolskich (wspomnianych

powszechnych) i ich alternatywność (czyli to, że król mógł zwołać albo to, albo
to w celu rozstrzygnięcia jakiejś kwestii) stanowi specyfikę ówczesnego
parlamentaryzmu w Polsce. Sejmy prowincjonalne były dogodniejsze dla
króla, bo mógł namówić przedstawicieli jakiejś dzielnicy do przyjęcia swojej
propozycji, a potem posłużyć się tym jako argumentem w innej. Jednocześnie
przedstawicielami sejmów prowincjonalnych była szlachta głównie, a w sejmie
powszechnym trzon stanowiła rada królewska, wyrazicielka poglądów
możnowładców.

3.

14.

Struktura i funkcje Sejmy walnego XVI - XVIII w..

Sejm walny ukształtował się w pierwszej połowie XVI wieku i można w nim
wyróżnić trzy grupy:

•

Pierwsza składała się z dostojników duchownych i świeckich, którzy
stanowili radę królewską (było ich 73 na początku), potem weszli oni
w skład senatu; mieli decydującą rolę w sejmie walnym

•

Urzędnicy ziemscy, których rola nie jest do końca wyjaśniona.
Prawdopodobnie odgrywali oni rolę reprezentantów ziem z racji
pełnionych urzędów (do czasu wykształcenia się posłów ziemskich

•

Trzecia część to szlachta, która nie piastowała urzędów, przedstawiciele
rad miejskich i kapituł katedralnych; liczba ich była zmienna, a
znaczenie małe dopóki miasta i kapituły nie umocniły w sejmie swojej
pozycji

Na sejm walny mógł przybywać ogół szlachty, nie brał on udziału w
ściślejszych naradach, ale aprobował przez aklamację podjęte uchwały.

Wzmocnienie znaczenia sejmików ziemskich w połowie XVI wieku
spowodowało, że szlachta zamiast przybywać tłumnie na sejmy zaczęła na
sejm walny wysyłać swoich pełnomocników. I tak powstała zależność
pomiędzy dwiema instytucjami.

Czas zwoływania: początkowo zwoływano go raz na rok albo kiedy zaszła
taka potrzeba

miejsce: Piotrków

Jeśli sejm walny nie odbył się zastępowały go sejmy prowincjonalne: dla
Wielkopolski w Kole, dla Małopolski w Nowym Mieście Korczynie.

Kompetencje:

-bez jego zgody król nie mógł ustanowić podatków

- sejm miał też znaczącą role w zakresie ustawodawstwa: wszelkie większe
statuty ustalane były na sejmie walnym

- nacisk sejmu na ustanawianie nowych szlacheckich przywilejów

- mógł obradować bez obecności króla, który zatwierdzał je ex post

- rola przy zawieraniu umów międzynarodowych (unia horodelska z
1413 roku przewidywała nawet wspólne obrady sejmów Polski i Litwy
„kiedy będzie tego potrzeba”

Sejm walny jednak ewoluował… od połowy XVI wieku przyjmuje się, że jego
struktura dzieliła się na trzy stany sejmujące:

•

Król

•

Senat

•

Izba poselska

Ta strukturalna zmiana świadczyła o tym, że pozycja sejmu wzrosła i to on stał
się naczelnym organem władzy.

Czas zwoływania: system zwoływania sejmu co dwa lata (nie jak uprzednio co
rok albo kiedy zaszła taka potrzeba) ustanowiły artykuły henrykowskie. Zakładały
również, że można zwołać sejm w sprawach pilnych. Odtąd mieliśmy:

•

Sejmy zwyczajne (co dwa lata); ordynaryjne

•

Sejmy nadzwyczajne (ekstraordynaryjne) – w razie potrzeby

Czas trwania: artykuły ustaliły, że sejm zwyczajny nie ma trwać dłużej niż 6
tygodni, a nadzwyczajny niż dwa. Przedłużenie obrad (prolongacja) wymagało
zgody wszystkich posłów.

Miejsce: po unii lubelskiej: Warszawa; od 1673 roku – co trzeci miał być w
Grodnie, co miało podkreślać równorzędność Polski i Litwy po unii; sejm
koronacyjny nadal odbywał się w Krakowie

Skład senatu:

Został w pełni ustanowiony za Zygmunta I:

•

Arcybiskupi rzymskokatoliccy

•

Biskupi rzymskokatoliccy

•

Wojewodowie

•

Kasztelanowie

•

Dostojnicy tylko ci, którzy zasiadali w radzie królewskiej

•

NIE WESZLI więc doń: hetmani, podskarbi

Liczył on na początku XVII wieku 140 senatorów (łącznie Litwy i Polski).
Teoretycznie był zwoływany łącznie (senatorowie + izba poselska), ale w
praktyce znaczna część senatorów nie przybywała na obrady w odróżnieniu od
posłów.

OBRADY I UCHWAŁY SEJMOWE:

- do podjęcia uchwały sejmowej potrzebna była zgoda powszechna
(jednomyślność) zgodnie z zasadą quo omnes tan git, czyli „na nas bez naszego
zezwolenia nic nowego ustanowionym być nie może”

- posłowie przysięgali na instrukcje poselskie, zgodnie z którą musieli postępować

- w senacie senatorowie nie głosowali, ale tylko wyrażali swoje zdanie (votum).
Na ich podstawie król formułował opinie generalną, a potem konkluzję

- konstytucje sejmu ogłaszano w imieniu króla; dwór przed publikacją mógł
dokonać pożądanych retuszy (moderowanie konstytucji przez króla)

Kompetencje sejmu:

Ustaliła je konstytucja nihil novi z 1505 roku.

- wyłączne prawo sejmu do stanowienia nowych ustaw

- król miał prawo wydawania edyktów TYLKO w sprawach miast królewskich,
Żydów, lenn, chłopów w królewszczyznach i sprawach górniczych

- sejm uchwalał podatki

- wydawał zgodę na nobilitację, pospolite ruszenie

- wysłuchiwał posłów obcych państw

- kształtował polityke zagraniczną

- sprawował kontrolę nad rządem – podskarbowie przed nim składali rachunki

- działalność króla kontrolowali senatorowie-rezydenci

- sąd sejmowy pod przewodnictwem króla miał prawo łaski i amnestii

- później do sejmu tylko należało także zawieranie przymierzy i pokojów;
zwiększyła się też kontrola sejmu nad królem i ministrami

Zrywanie sejmów:

Z biegiem czasu sejm zaczął funkcjonować coraz mniej sprawnie….

- paraliżowały go zasada jednomyślności i trzymania się instrukcji sejmikowych

- nie dochodziło do ustanowienia uchwał, sejm był wielokrotnie zrywany

- problem liberum veto

- załatwianie swoich interesów w sejmie przez kliki magnackie lub pojedynczych
posłów

W latach 1573-1763 uległy zerwaniu 53 sejmy, a wszystkich było 137, a więc aż
40% nie doszło do skutku.