Semestr zimowy 2006/2007

Rodzaj i rok studiów: I rok ekonomia, ZIM, studia stacjonarne

Nazwa przedmiotu: prawo

Prowadzący: dr Grzegorz Chałupczak

Treści programowe w zakresie teorii prawa

1. Prawo. Pojęcie, funkcje oraz systematyka prawa.

1. Definicja prawa.

2. Funkcje prawa - podział:

• ze względu na kierunek oddziaływania prawa:

1. funkcja stabilizacyjna

2. funkcja innowacyjna (dynamizująca)

2. ze względu na rodzaj oddziaływania prawa:

1. funkcja regulacyjna (organizacyjna)

2. funkcje ochronne:

2a) funkcję dystrybucyjna

2b) funkcję gwarancyjna

2c) funkcję opiekuńcza

• ze względu na sposób działania prawa:

1. funkcje ochronne:

1a) funkcja represyj­na

1b) funkcja motywacyjna

2. .funkcje wychowawcze:

2a) funkcja prewencyjna (zapobiegaw­cza)

2b) funkcja resocjalizacyjna.

3. Systematyka prawa:

• Pojęcie systemu prawa.

• Typ prawa kontynentalnego a typ prawa precedensowego.

• Prawo publiczne a prawo prywatne.

• Prawo materialne a prawo formalne.

• Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne.

• Podział prawa na gałęzie:

l) prawo konstytucyjne,

2) prawo administracyjne,

3) prawo finansowe,

4) prawo cywilne,

5) prawo rodzinne

6) prawo pracy,

7) prawo karne,

8) prawo procesowe.

• Prawo europejskie:

• Prawo europejskie sensu largo a sensu stricto.

• Pierwotne a wtórne prawo europejskie.

2. Prawo i inne porządki normatywne.

1. Pozaprawne systemy normatywne.

2. Zasada prymatu prawa stanowionego.

3. Realizowanie, przestrzeganie, wykonywanie i stosowanie prawa.

1. Pojęcie realizowania prawa.

2. Pojęcie przestrzegania prawa.

3. Pojęcie wykonywania prawa.

4. Pojęcie stosowania prawa.

5. Decyzje stosowania prawa:

1. decyzje sądowe,

2. decyzje administracyjne.

4. Wykładnia prawa.

1. Pojęcie wykładni prawa.

2. Cel wykładni prawa.

3. Rodzaje wykładni prawa:

• ze względu na podmiot dokonujący wykładni:

• wykładnia autentyczną;

• wykładnia legalna;

• wykładnia praktyczna;

• wykładnia doktrynalna;

• ze względu na stosowaną metodę wykładni prawa:

• wykładnia językowa;

• wykładnia celowościowa;

• wykładnia systematyczna;

• wykładnia historyczną;

• ze względu na rezultat, jaki wykładnia przynosi:

• wykładnia rozszerzająca;

• wykładnia ścieśniająca

• wykładnia stwierdzająca.

5. Norma prawna, przepis prawny, akt prawny, akt normatywny.

1. Pojęcie i cechy normy prawnej.

2. Klasyczna koncepcja budowy normy prawnej.

3. Normy prawne bezwzględnie i względnie obowiązujące.

4. Pojęcie aktu prawnego.

5. Akty normatywne i akty nienormatywne.

6. Publikowanie (ogłaszanie) aktów normatywnych.

7. Pojęcie przepisu prawnego.

6. Kolizje przepisów prawnych.

1. Kolizja przepisów prawnych w czasie.

2. Kolizja przepisów prawnych w przestrzeni.

7. Stosunek prawny, zdarzenie prawne.

1. Pojęcie stosunku prawnego.

2. Podmioty (strony) stosunku prawnego.

3. Istota stosunku prawnego.

4. Elementy stosunku prawnego:

1. prawo podmiotowe;

2. obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu;

3. podmiot prawa;

4. podmiot obowiązku;

5. przedmiot stosunku prawnego.

5. Pojęcie zdarzenia prawnego.

6. Podział zdarzeń prawnych:

1. zdarzenia sensu stricto;

2. działania:

a. czyny:

a1. czyny dozwolone;

a2. czyny niedozwolone;

b. akty prawne:

b1. czynności prawne;

b2. akty administracyjne;

b3. orzeczenia sądowe konstytutywne.

8. Czynności prawne.

1. Pojęcie czynności prawnej.

2. Rodzaje czynności prawnych:

1. czynności jednostronne oraz dwustronne;

2. czynności formalne oraz nieformalne;

3. czynności między żyjącymi oraz na wypadek śmierci;

4. czynności zobowiązujące oraz rozporządzające;

5. czynności przyczynowe (kazualne) oraz abstrakcyjne;

6. czynności konsensualne oraz realne.

3. Pojęcie oświadczenia woli.

Literatura przedmiotu.

A. Literatura podstawowa:

1. W. Siuda, Elementy prawa dla ekonomistów, Poznań 2006.

2. Prawniczy słownik wyrazów trudnych, red. J. Boć, Wrocław 2005.

B. Literatura uzupełniająca:

1. A. Korybski, L. Leszczyński, A. Pieniążek, Wstęp do prawoznawstwa, Lublin 2003.

2. M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2002.

3. T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2002.

4. L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2001.

5. G. L. Seidler, H. Groszyk, J. Malarczyk, A. Pieniązek, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 2001.

6. J. Oniszczuk, Stosowanie prawa, Warszawa 2000.

7. S. Skowroński, M. Zieliński, Zasady techniki prawodawczej. Komentarz, Warszawa 1997.

Ad. 1) PRAWO. POJĘCIE, FUNKCJE ORAZ SYSTEMATYKA

a) Definicja prawa.

Prawo pojmowane jest przez większość przedstawicieli doktryny prawniczej jako ogół swoistych norm postępowania, ukształtowanych w ramach organizacji państwowej i pochodzących bądź uznanych przez odpowiednie organy państwowe. Normy prawne zawierają wzory przyszłych, pożądanych zachowań określonych adresatów prawa, określonych nie imiennie, ale rodzajowo, mających przez to charakter generalno-abstrakcyjny oraz prospektywny, tzn. skierowany w przyszłość.

Koncepcje dotyczące pojęcia prawa.

1. Do pierwszej należą koncepcje traktujące prawo jako zespół norm postępowania, które można wyodrębnić z ogółu norm społecznych tzn. moralnych, religijnych, czy obyczajowych. Koncepcje te dostrzegają w swoich założeniach związek norm prawnych ze zjawiskami społecznymi, odmawiając jednakże tym zjawiskom cechy prawności, która to cecha charakteryzuje wyłącznie prawo stanowione przez uprawnione do tego organy. W ramach pierwszej grupy podstawowe znaczenie ma wyodrębnienie

1. tzw. prawnonaturalnych koncepcji prawa, ujmujących prawo jako normy postępowania kształtujące się w sposób niezależny od ludzkiego ustawodawcy, pochodzące od istoty nadprzyrodzonej bądź wynikające z nadrzędnych cech natury ludzkiej lub z istoty życia społecznego.

2. tzw. pozytywistycznych koncepcji prawa, sprowadzających prawo jedynie do norm ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie organy państwowe oraz zagwarantowanych przymusem państwowym.

2. Drugą grupę tworzą z kolei koncepcje traktujące prawo jako zespół nienormatywnych faktów społecznych, takich jak określone zachowania, przeżycia psychiczne, wartości. Normy prawne stanowią w ramach tych koncepcji wtórny przedmiot badań, będący wynikiem określonych zjawisk mających miejsce w rzeczywistości. Mogą to być:

• zjawiska (przeżycia) psychiczne (psychologiczna koncepcja prawa według Leona Petrażyciego) lub

• rzeczywiste powiązania międzyludzkie (koncepcje socjologiczno- i antropologiczno-prawne), a także

• zachowania określonych podmiotów społecznych oraz zewnętrzne rezultaty tych zachowań (amerykańska funkcjonalistyczna koncepcja prawa - precedensy) bądź wreszcie

• określone wartości, wytworzone w trakcie życia społecznego i podlegające kulturowej interpretacji (tzw. fenomenologiczne ujecie prawa)

1. Szczególne miejsce wśród koncepcji prawa zajmuje tzw. czysta teoria prawa Hansa Kelsena, w której prawo, jako system abstrakcyjnych powinności określonego zachowania, zostało całkowicie odseparowane od świata realnych zjawisk. Zgodnie z założeniami tej teorii normy prawne, odzwierciedlające abstrakcyjne powiązania miedzy podmiotem zobowiązanym do określonego zachowania a wzorem powinnego zachowania, tworzą hierarchicznie zbudowany system, w którym normy prawne niższego rzędu czerpią swoja moc obowiązująca z norm prawnych wyższego rzędu. Jak więc widać, teoria Kelsena pod pewnymi względami zbliżona jest do ujęcia pozytywistycznego, gdyż deklaruje oderwanie prawa zarówno od funkcjonowania państwa, jak również od innych realnych zjawisk społecznych. Legła jednak ona u podstaw osobnego nurtu w prawoznawstwie, określanego jako normatywizm.

Przechodząc do koncepcji prawa, które wykształciły się na gruncie polskiej doktryny prawniczej, charakterystykę tychże koncepcji rozpocząć należy od przybliżenia idei wysuniętych przez Leona Petrażyciego - twórcy psychologicznej teorii prawa oraz jego uczniów, w tym przede wszystkim Jerzego Landego. Dla Petrażyckiego normy prawne nie istniały realnie, będąc wytworem jedynie ludzkiej wyobraźni, obrazem powinnego zachowania istniejącym w psychice ludzkiej. Natomiast Lande ujmował normy prawne jako istotny aspekt prawa. Prawo natomiast postrzegał Lande jako złożone, realne zjawisko społeczne, obejmujące różnorodne elementy rzeczywistości społecznej. W ujęciu Landego cecha prawności przysługuje nie tylko normom prawnym, ale także odpowiednim przeżyciom psychicznym, zachowaniom oraz relacjom miedzyjednostkowym, tworzącym łącznie złożony fakt społeczny określany jako prawo.

B) FUNKCJE PRAWA

Funkcje, jakie pełni prawo w życiu społecznym, wynikają z faktu, iż prawo jest pod- stawowym elementem systemu kontroli społecznej we współczesnym społeczeństwie. Ta swoista metafunkcja, jaką jest regulowanie życia społecznego w skali ogólnospo­łecznej, polega zatem na zapewnieniu ładu społecznego oraz porządkowaniu zachowań.

Na tle scharakteryzowanej wyżej metafunkcji różni autorzy wyróżniają wiele różnych funkcji prawa, z uwagi na różnorodne kryteria odnoszące się do społecznych celów prawa oraz skutków społecznego działania prawa. I tak:

A. ze względu na kierunek oddziaływania możemy wyodrębnić:

1. f. stabilizacyjną - polegającą na utrwalaniu określonego układu stosunków społecznych;

2. f. innowacyjną (dynamizującą), która pozwala na wprowadzanie zmian ustroju społecznego poprzez tworzenie nowych instytucji prawnych.

B. ze względu na rodzaj oddziaływania wyodrębniamy:

1. Funkcja regulacyjna (organizacyjna) - koordynacja życia społecznego przez regulację zachowań jednost­kowych i zbiorowych, tworzenie struktur wzajemnych oddziaływań, określanie stosunków nadrzędności i podrzędności pomiędzy poszcze­gólnymi podmiotami prawa.

2. Funkcje ochronne polegające na eliminowaniu zagrożeń naruszania przyjętych w danym społeczeństwie wartości. W ramach f. ochronnej wyróżnić można:

2a) funkcję dystrybucyjną - określanie zasad sprawiedliwego rozdziału dóbr i ciężarów pomiędzy członków społeczeństwa;

2b) funkcję gwarancyjną - ochrona dóbr indywidualnych (m.in. życia, zdrowia, wolności, własności)

2c) funkcję opiekuńczą - ochrona podmiotów posiadających słabszą pozycję społeczną (np. osoby nie­pełnosprawne

C. ze względu na sposób działania:

1. Funkcje ochronne - wpływanie na zachowania podmio­tów prawa poprzez określanie wiążących ich norm postępowania oraz jednoczesne wyznaczanie form sankcjonowania ich naruszeń przy użyciu przymusu (funkcja represyj­na) bądź gratyfikacji za ich przestrzeganie pobudzających adresatów norm prawnych do konkretnych zachowań (f. motywacyjna)

2. F. wychowawcze - polegające na wdrażaniu poprzez normy prawne określonych wartości; kształtowanie trwałych motywów pewnych zacho­wań:

2a) funkcja prewencyjna (zapobiegaw­cza) zmniejszenie częstości popełniania określonych czynów przez upowszechnienie się dla nich w danym środowisku dezaprobaty;

2b) funkcja resocjalizacyjna - skiero­wanie funkcji wychowawczej do sprawcy czynu niezgodnego z pra­wem.

AD. C) SYSTEMATYKA PRAWA

Pojęcie systemu prawa.

Pod pojęciem systemu prawa rozumieć należy systemem powiązanych hierarchicznie i treściowo norm prawnych oraz instytucji prawnych, wyprowadzonych z obowiązujących w danym państwie przepisów prawnych, a także wywnioskowanych z norm prawnych uznanych uprzednio za obowiązujące, z uwzględnieniem ich podziału na gałęzie.

Typy systemów prawnych

Tzw. europejska kultura prawna, sięgająca czasów starożytnej Grecji oraz imperium rzymskiego, legła u podstaw dwóch głównych typów systemu prawnego występujących we współczesnym świecie:

1. typu tzw. prawa kontynentalnego (inaczej prawa ustawowego);

2. oraz typu tzw. prawa powszechnego (zwanego też typem common law bądź typem prawa precedensowego.

Typ prawa kontynentalnego.

Inaczej określany jako typ prawa ustawowego, wspólny co do ogólnych zasad i wielu założeń oraz instytucji prawnych dla niemal wszystkich państw europejskich oraz sporej części państw innych kontynentów, opiera się na założeniu

1. Prymatu prawa stanowionego oraz ustawodawstwa jako zasadniczego sposobu stanowienia prawa.

2. W systemie prawa ustawowego ustawy, których tworzenie należy do wyłącznej kompetencji parlamentu, odznaczają się po konstytucji najwyższą mocą prawną. Wszystkie pozostałe akty normatywne (rozporządzenia) są traktowane jako akty podustawowe tz. muszą być tworzone w ramach ustaw, na ich podstawie oraz dla realizacji celów i zadań zawartych w ustawach.

3. Zgodność ustaw z konstytucją, a więc ich konstytucyjność, a także aktów podustawowych z ustawami - ich legalność - bada się w specjalnym trybie oraz z reguły poprzez specjalnie w tym celu powołane organy państwowe - sądy konstytucyjne - w Polsce Trybunał Konstytucyjny.

4. Kolejnym założeniem jest rozdział działalności prawotwórczej, polegającej na tworzeniu aktów normatywnych zawierających normy generalno-abstrakcyjne oraz działalności stosowania prawa, która polega na podejmowaniu decyzji prawnych konkretno-indywidualnych na podstawie obowiązujących norm prawnych.

Typ prawa precedensowego.

Typ prawa precedensowego (common law) opiera się na założeniu dopuszczalności tworzenia prawa (tj. generalno-abstrakcyjnych norm prawnych) przez sędziów w postaci precedensowych rozstrzygnięć sądowych (tzw. judge-made law). Typ ten ma swoje źródło w angielskim systemie prawnym. Współcześnie system prawa precedensowego przyjęty jest w Wielkiej Brytanii (z wyjątkiem Szkocji), Stanach Zjednoczonych (z wyjątkiem stan Louisiana), Kanadzie (z wyjątkiem prowincji Quebec), Australii, Nowej Zelandii, Irlandii. Izraelu, Egipcie oraz w Indiach i na Filipinach. Istnienie w danym systemie prawnym precedensowych orzeczeń sędziowskich nie oznacza "braku" stanowienia prawa przez uprawniam organy państwowe. Zarówno parlamenty, jak też organy władzy wykonawczej w krajach o systemie prawa precedensowego tworzą prawo w drodze wydawania odpowiednich aktów normatywnych. Akty te (ustawy, rozporządzenia i zarządzenia) są jednak traktowane z reguły jako prawo dopełniające prawo precedensowe.

Prawo precedensowe wyrasta z konkretnych decyzji sądowych. Jeżeli kolejne sądy w podobnych sprawach oprą się na regule, którą po raz pierwszy zastosował dany sąd, wydając precedensowe orzeczenie (reguła taka jest określana mianem ratio decidendi), staje się ona częścią common law. Do stosowania owych reguł sądy są zobowiązane poprzez dyrektywę podobnego orzekania w podobnych sprawach (zasada stare decisis non moven quieta). Sądy w systemie common law mogą orzekać na podstawie ustaw. Mogą też stanowić, w sytuacji braku regulacji ustawowej bądź uznania ustawy za sprzeczną z normam konstytucyjnymi, orzeczenia precedensowe. Ustawa nie jest zatem, w odróżnieniu od systemu prawa ustawowego, niezbędną podstawą normatywną orzeczenia sądowego. Prawo precedensowe może być też zmieniane przez ustawy. Ustawę zmieniającą regułę opartą na precedensie interpretuje się jednak zawężająco, zakładając przy tym, że jest ona zgodna z cammon law. Prawo ustawowe (statute law) jest zatem traktowane jako prawo szczególne w stosunku do prawa powszechnego.

PRAWO PUBLICZNE A PRAWO PRYWATNE.

• Według Ulpiana prawem publicznym jest to prawo, które ma na uwadze interes państwa, zaś prawem prywatnym to prawo, które ma na uwadze interes jednostki. Kryterium podziału stanowi więc interes, któremu służą określone przepisy.

• Inne ujęcie - normy prawne regulujące stosunki między państwem i oby­watelami oraz między organami państwowymi tworzą prawo publiczne, natomiast normy dotyczące stosunków między obywatelami składają się na prawo prywatne (E. Bierling, F. Somlo).

• Inne kryterium każe do prawa publicznego zaliczyć wszystkie przepisy odnoszące się do takich stosunków, w których jedna strona ma jakieś uprawnienia władcze wobec drugiej. Prawo prywatne odnosi się do stosunków równorzędnych podmiotów (G. Jellinek).

• Jeszcze inną podstawę podziału stanowi sposób dochodzenia naruszonych praw. Do prawa publicznego należą tylko te normy, których naruszenie powoduje automatyczną interwencję państwa (np. prawo karne). Natomiast w skład prawa prywatnego wchodzą te normy, których naruszenie powoduje ściganie ze strony państwa dopiero na wniosek zainteresowanego obywatela (A. Thon)

• Typowym przykładem prawa publicznego są normy prawa karnego. Do prawa prywatnego należą przede wszystkim normy cywilnoprawne.

PRAWO MATERIALNE I PRAWO FORMALNE

• Do prawa materialnego należą te normy, które ustanawiają merytoryczne obowiązki i prawa, regulują zachowanie się ludzi i różnych instytucji w społeczeń­stwie. Normy prawa materialnego mają charakter pierwotny. Stanowią one istotę systemu prawa.

• Prawo formalne tworzą te wszystkie normy, które odnoszą się do or­ganizacji aparatu, dbającego o przestrzeganie prawa materialnego oraz do trybu d o c h o d z e n i a praw i egzekwowania obowiązków wyznaczonych przez prawo materialne. Niektóre części prawa formalnego nazywane są prawem procesowym (np. prawo cywilne procesowe, prawo karne procesowe

• Normy prawa formalnego mają więc charakter wtórny. Spełniają one rolę służebną wobec norm prawa materialnego. Normy określające prawa wierzyciela wobec dłużnika należą do prawa materialnego. Natomiast normy wskazujące sposób dochodzenia należności przed sądem - to już prawo formalne

PRAWO MIĘDZYNARODOWE A PRAWO WEWNĘTRZNE

• Prawem międzynarodowym (dawniej: prawem narodów) nazywamy zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami, a ponadto organizac­jami międzynarodowymi i niektórymi innymi podmiotami. Prawo międzynarodo­we publiczne, wbrew swojej nazwie, nie reguluje więc stosunków między narodami, lecz państwami (i innymi podmiotami międzynarodowymi).

• Poza systemami prawnymi, obejmującymi dane organizacje państwowe (a więc poza tzw. krajowymi bądź wewnętrznymi systemami prawnymi), istnieje także międzynarodowy porządek prawny, powstający w drodze umów o treściach normatywnych, zawieranych przez dwa (umowy bilateralne) bądź więcej państw (umowy multilateralne).

• Normy prawa międzynarodowego wypływają z dwóch źródeł, którymi są umowy międzynarodowe i zwyczaje międzynarodowe. Wśród umów odróżnia się umowy dwustronne i umowy wielostronne. Szczególną rolę odgrywają te umowy międzynarodowe, które zostały podpisane przez wiele państw, na przykład Karta Narodów Zjednoczonych.

• Prawo międzynarodowe różni się od prawa wewnętrznego. W szczególności trzeba zwrócić uwagę, że

1. na straży jego norm w zasadzie nie stoi przymus bezpośredni stosowany przez specjalny aparat, jak to ma miejsce w prawie wewnętrznym.

2. Sankcje w prawie międzynarodowym mają różnorodny charakter - organizacyjny, ekonomiczny, wojskowy, są stosowane zespołowo i indywidualnie, zorganizowane i nie zorganizowane.

3. Środki przymusu mają zupełnie wyjątkowy charakter i mogą być stosowane przeciwko państwu używają­cemu siły lub posługującemu się groźbą jej użycia, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe.

4. zastosowaniu takich sankcji może na przykład zdecydować Rada Bezpieczeństwa ONZ.

5. Istotne znaczenie mają sankcje nie zorganizowane, którymi są przede wszystkim reakcja opinii publicznej i odwet. Reakcja opinii międzynarodowej może się wyrazić na przykład w zmniejszeniu ruchu turystycznego, bojkocie towarów danego państwa, kampanii w środkach masowego przekazu itd.

• Nader istotne znaczenie ma określenie stosunku prawa międzynarodowego do prawa wewnętrznego danego państwa. Chodzi przede wszystkim o ustalenie zasad pierwszeństwa w stosowaniu prawa wewnętrznego i prawa między­narodowego w przypadku ich kolizji. Kwestia ta na gruncie prawa polskiego została uregulowana w konstytucji (art. 87-91). Zgodnie z jej przepisami, umowa międzynarodowa ratyfikowana przez Polskę i ogłoszona w Dzienniku Ustaw, stanowi część polskiego systemu prawa i jest bezpośrednio stosowana, tak samo jak ustawy i inne akty normatywne. W razie kolizji, umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą Sejmu wyrażoną w ustawie mają pierwszeństwo przed polskimi ustawami. W innych przypadkach kolizje między umowami międzynarodowymi a prawem krajowym są rozstrzygane tak samo, jak kolizje między przepisami krajowymi.

PODZIAŁ PRAWA NA GAŁĘZIE

Z kolei ujmując system prawa jako całokształt obowiązujących w państwie przepisów, z uwzględnieniem ich podziału na gałęzie, podkreślić należy, iż podstawę tegoż podziału stanowi rodzaj uregulowanych stosunków społecznych. O przy­należności przepisu do takiej lub innej gałęzi prawa decyduje charakter stosunku społecznego, którego przepis dotyczy. Stosunki społeczne będące przedmiotem regulacji prawnej można podzielić na pewne grupy, wyodrębniając np. stosunki rodzinne, stosunki majątkowe, stosunki powstające na tle popełnianych prze­stępstw i inne. Rozciągając ten podział na przepisy otrzymujemy szereg gałęzi prawa.

W ramach poszczególnych gałęzi prawa wyróżnia się instytucje prawne, czyli węższe zespoły norm odnoszących się do pewnego zagadnienia. Mówi się więc o instytucji najmu, instytucji rękojmi za wady rzeczy, in­stytucji testamentu - rozumiejąc pod tym terminem odpowiednie grupy norm prawnych

Podstawowym kryterium, w oparciu o które następuje wyodrębnienie zespołu norm w gałąź prawa, stanowi jednorodność regulowanych przez te normy stosunków społecznych, inaczej mówiąc wspólny lub jednakowy przedmiot regulowania. Sama jednorodność nie wystarcza jednak dla uznania przepisów regulujących daną dziedzinę za gałąź prawa. Konieczne jest nadto, by regulowane stosunki miały wystarczająco duże znaczenie społeczne. Jest to drugie, uzupeł­niające kryterium. W ramach gałęzi prawa stosowana jest jednakowa metoda regulowania stosunków społecznych.

• Przyjmuje się najczęściej podział prawa polskiego na następujące gałęzie:

l) prawo konstytucyjne,

2) prawo administracyjne,

3) prawo finansowe,

4) prawo cywilne,

5) prawo rodzinne

6) prawo pracy,

7) prawo karne,

8) prawo procesowe.

• Prawo konstytucyjne to zespół norm regulujących podstawowe elementy ustroju państwa, w szczególności główne zasady ustrojowe, struktura i kompetencje aparatu państwowego oraz najważniejszych organów państwowych, podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywateli oraz zasady wyboru do organów przedstawicielskich. Prawo konstytucyjne określa na przykład organizację i funkcjonowanie organów ustawodawczych i administracji państwowej, organizację wymiaru sprawiedliwości, kontroli państwowej, formę państwa (jednolite czy federalne)

• Prawo administracyjne to zespół norm regulujących strukturę organów administracyjnych oraz stosunki prawne powstające w toku władczej działalności tych organów. Prawo administracyjne odnosi się do działalności organów administracji państwowej, od rządu do organów terenowych, oraz organów samorządu te­rytorialnego. Cechą tej gałęzi prawa jest nierównorzędność stron w stosunkach regulowanych przez prawo administracyjne. Jedną z nich jest zawsze organ administracyjny wyposażony w imperium, czyli uprawnienia władcze wobec drugiej strony.

• Prawo finansowe to zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych przez państwo oraz ich rozdział i wydatkowanie, a także określających strukturę oraz tryb działania organów i instytucji finansowych

• Prawo cywilne to zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy równorzędnymi - w danej sprawie - podmiotami prawa.

• Prawo rodzinne to zespół norm regulujących osobiste i majątkowe stosunki między małżonkami, krewnymi oraz stosunki wynikające z przysposobienia, opieki i kurateli. Głównym źródłem prawa rodzinnego jest kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r.

• Prawo pracy to zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą i pracownikiem na tle świadczonej pracy. Prawo pracy reguluje takie zagadnienia, jak nawiązanie stosunku pracy - w drodze umowy, mianowania, wyboru itd., tryby rozwiązania stosunku pracy, urlopy pracownicze, ochrona pracy młodocianych i kobiet, rozwiązywanie sporów zbiorowych między pracodawcą i pracownikami i inne. Podstawowym źródłem prawa pracy jest kodeks pracy z 1974 r.

• Prawo karne to zespół norm mówiących, jakie czyny są przestępstwami, ustalających kary za te przestępstwa oraz określających ogólne zasady odpowiedzialności karnej. Do tej gałęzi prawa zaliczane jest także prawo o wykroczeniach, za­jmujące się czynami karalnymi o mniejszej szkodliwości, zwanymi wykro­czeniami. Podstawowym źródłem prawa karnego jest kodeks karny z 19 kwietnia 1997 r.

• Prawo procesowe nie jest jednolitym zespołem norm. Wyodrębnia się w nim:

a) prawo cywilne procesowe, jako zespół norm regulujących tryb roz­strzygania spraw cywilnych przez sądy i niektóre inne organy oraz właściwość tych organów. Podstawowym źródłem prawa cywilnego procesowego jest kodeks postępowa­nia cywilnego (k.p.c.) z 1964 r.

b) prawo karne procesowe. jako zespół norm regulujących tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych przez organy wymiaru sprawiedliwości. Podstawowym źródłem prawa karnego procesowego jest kodeks postępowania karnego (k.p.k.) z 1997 r.

Wspólną cechą prawa procesowego jest jedynie to, że jego przepisy nie ustanawiają praw i obowiązków, lecz regulują sposób postępowania organów wymiaru sprawiedliwości oraz osób występujących przed tymi organami

PRAWO EUROPEJSKIE

Na tle zagadnień związanych z istnieniem i funkcjonowaniem Wspólnot Europejskich mówi się o prawie europejskim bądź to w

1. szerokim znaczeniu (sensu largo), bądź też w

2. ścisłym znaczeniu (sensu stricto).

Prawem europejskim sensu largo nazywa się zazwyczaj system prawny wszystkich europejskich (zachodnioeuropejskich) organizacji międzynarodowych. Przyjmuje się też, że prawem europejskim sensu largo są prawotwórcze uchwały takich organizacji międzynarodowych, jak Rada Europy, Unia Zachodnioeuropejs­ka, NATO, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie

Prawo europejskie sensu stricto to prawo Unii Europejskiej.

Niezależnie od wspomnianych różnic w sposobie ujęcia i wiążących się z tym trudności prawo europejskie dzieli się na

1. prawo pierwotne i

2. prawo wtórne.

Prawo pierwotne to umowne prawo międzynarodowe dotyczące Wspólnot Europejskich, w tym przede wszystkim traktaty założycielskie Wspólnot Europej­skich. Składają się więc na nie umowy międzynarodowe między członkami Wspólnot. Spotyka się określenie, że prawo pierwotne stanowi szczególny rodzaj konstytucji Wspólnot. Istnieje zarówno

1. pisane, jak i

2. niepisane prawo pierwotne.

Prawem pisanym są przede wszystkim traktaty założycielskie wraz z protokołami i aneksami. Prawo niepisane tworzą tak zwane ogólne zasady prawne oraz prawo zwyczajowe.

Prawo wtórne to prawo tworzone przez organy Wspólnoty. Między prawem pierwotnym i pochodnym zachodzi stosunek nadrzędności i podporządkowania. Każdy akt wydany przez organ Wspólnoty musi mieć podstawę w postaci upoważnienia zawartego w prawie pierwotnym.

1. Rozporządzenia - zawierają normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym. Mają bezpośrednią moc obowiązująca w państwach członkowskich i nie wymagają implementacji ani publikacji. Obowiązują nie tylko państwa członkowskie ale także ich obywateli i pozostałe jednostki organizacyjne (osoby prawne też).

2. Dyrektywy - skierowane są wyłącznie do państw członkowskich, muszą być implementowane

3. Decyzje - dotyczą indywidualnych przypadków, mogą być skierowane zarówno do osoby fizycznej, prawnej jak i do państwa członkowskiego

4. Zalecenia i opinie - nie mają mocy wiążącej

5. Inne akty prawne - rezolucje, uchwały, memoranda, komunikaty.

Akty prawa europejskiego (wspólnotowego) zawierające normy powszechnie obowiązujące, są bezpośrednio skuteczne wobec obywateli i instytucji państw członkowskich. Oznacza to, że w razie kolizji przepisów prawa europejskiego i prawa wewnętrznego, pierwszeństwo ma prawo europejskie

Głównymi organami Wspólnot Europejskich są:

l) Parlament Europejski,

2) Rada Unii Europejskiej,

3) Komisja Europejska,

4) Trybunał Sprawiedliwości,

5) Trybunał Obrachunkowy.

Organami pomocniczymi są:

1) Komitet Regionów,

2) Komitet Ekonomiczno­-Społeczny.

AD.2) PRAWO I INNE PORZĄDKI NORMATYWNE.

Zwracając uwagę na fakt istnienia poza prawem stanowionym innych norm społecznych, określonych jako pozaprawne systemy normatywne, należy mieć na uwadze takie zbiory norm, jak:

• normy moralne,

• religijne,

• zwyczajowe,

• obyczajowe czy

• normy różnych organizacji społecznych.

Wymienione wyżej zbiory norm nie istnieją jako rezul­tat działania państwa i jego organów, nie są przez państwo tworzone, państwo nie zabezpie­cza ich stosowania jakąkolwiek formą reagowania na wypadek ich naruszenia, nie stosuje posiadanych przez siebie sankcji wobec naruszyciela takiej normy. Mimo to odgrywają one bardzo ważną rolę w życiu społecznym.

Podkreślić jednaj należy zasadę prymatu prawa stanowionego w demokratycznym państwie prawnym, która wyraża się całkowitą autonomiczność systemu prawnego, jego niezależnością od innych sy­stemów normatywnych niebędących prawem stanowionym przez państwo. Przyjęcie tej za­sady nie oznacza obojętności systemu prawnego państwa na pewne wartości czy oceny mające pozaprawny charakter. Odwrotnie, prawo stanowione, w ramach własnej aksjologii, musi wyrażać określone wartości moralne, wartości będące wytworem kultury społeczeństwa, przede wszystkim godność i wolność człowieka. Katalog tych war­tości ustala oficjalny prawodawca i zakodowuje je w treści stanowionego prawa. Prawo­dawca ten posiada własną skalę wartości, własne preferencje i one stanowią aksjologię porządku prawnego w państwie prawa. W tym właśnie wyraża się autonomiczność systemu prawnego. Nie oznacza to wcale faktu, iż ten oficjalny, państwowy system normatywny musi pozostawać w relacji konkurencyjności czy rywalizacji z pozostałymi porządkami normatywnymi.

AD. 3) REALIZOWANIE - PRZESTRZEGANIE - WYKONYWANIE - STOSOWANIE PRAWA

Pojęcie realizowania prawa dotyczy realizacji obowiązującej normy prawnej. Jeżeli w rzeczywistych relacjach społecznych znajdzie się podmiot spełniający cechy adresata normy prawnej, w okolicznościach wskazanych we wzorze zachowania zawartym w nor­mie (a więc gdy norma znajdzie zastosowanie), następuje aktualizacja obowiązku bądź uprawnienia wyznaczonego przez normę. Jeśli ów konkretny podmiot postąpi zgodnie z owym wzorem zachowania, to oznacza to właśnie sytuację realizowania normy.

Świadoma realizacja normy prawnej określającej jakiś obowiązek (w postaci nakazu bądź zakazu określonego zachowania) jest nazywana w języku prawniczym przestrzega­niem prawa. Świadoma realizacja uprawnień bądź kompetencji przyznanych danemu pod­miotowi przez prawo obowiązujące jest zaś określana jako wykonywanie prawa. Przestrze­ganie oraz wykonywanie prawa są zatem szczególnymi postaciami realizowania prawa.

Z pojęciem realizowania prawa związane jest pojęcie stosowania prawa. Stosowanie prawa polega na podejmowaniu decyzji konkretno-indywidualnych przez uprawnione organy państwowe, na podstawie obowiązujących norm prawnych. Decyzje takie są kierowane do konkretnego adresata. Przykładem decyzji stosowania prawa może być na przykład decyzja sądu orzekająca rozwód między małżonkami, podjęta na podstawie obowiązujących norm prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz w zgodzie z odpowiednimi normami proceduralnymi.

Decyzje stosowania prawa są podejmowane przez uprawnione (bądź zobowiązane) do tego organy państwowe, które czynią w ten sposób użytek z kompetencji przyznanych im przez prawo obowiązujące. W praktyce wśród różnorodnych organów stosujących prawo największe znaczenie mają decyzje stosowania prawa wydawane przez sądy powszechne oraz decyzje stosowania prawa wydawane przez odpowiednie organy administracji rządowej (zwłaszcza na szczeblu lokalnym) i samorządowej. Są to na przykład decyzje o przyznaniu emerytury bądź renty, wyroki w sprawach o alimenty, postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku, decyzje administracyjne zezwalające na budowę domu mieszkalnego.

Decyzje stosowania prawa można więc podzielić na dwie zasadnicze grupy:

1. decyzje sądowe oraz

2. decyzje administracyjne.

AD. 4) WYKŁADNIA PRAWA

a) Pojęcie wykładni prawa.

Odkodowywanie norm prawnych z obowiązującego tekstu prawnego i ustalenie ich znaczenia jest określane jako szeroko rozumiana wykładnia prawa.

Wydobycie (zrekonstruowanie) normy prawnej z przepisów prawnych i ustalenie jej znaczenia określa się w języku prawniczym mianem wykładni prawa.

Wykładnią, czyli interpretacją prawa jest zespół czynności zmierzających do ustalenia właściwej treści norm prawnych, zawartych w przepisach.

b) Cel wykładni prawa.

Stosowanie wykładni pozwala na uelastycznienie przepisów prawnych i dostosowanie ich do nowych sytuacji, jakie życie tworzy. Na tej drodze można uniknąć częstych zmian przepisów, które są zawsze zjawiskiem nieko­rzystnym.

c) Rodzaje wykładni prawa.

Rodzaje wykładni ze względu na podmiot

Przyjmując za kryterium podziału organ lub osobę dokonującą wykładni wyróżniamy:

1. wykładnię autentyczną

2. wykładnię legalną -

3. wykładnię praktyczną,

4. wykładnię doktrynalną.

Wykładnia autentyczna to wykładnia dokonywana przez ten sam organ, który wydał interpretowany przepis. Na przykład minister finansów tłumaczy wątpliwości powstające przy stosowaniu jego rozporządzenia. Wykładnia auten­tyczna ma charakter obowiązujący i nie można od niej odstąpić

Wykładnia legalna dokonywana jest przez organ państwowy, któremu to zadanie zostało specjalnie powierzone, z reguły w konstytucji. Organem tym może być prezydent, sąd najwyższy danego państwa itp. Wykładnia legalna ma charakter obowiązujący. W Polsce nie ma obecnie organu dokonującego wykładni legalnej. Przed wejściem w życie konstytucji z 1997 r. dokonywanie powszechnie obowią­zującej wykładni ustaw należało do Trybunału Konstytucyjnego.

Wykładnia praktyczna to wykładnia dokonywana przez organ państwowy w toku stosowania prawa, przy rozstrzyganiu konkretnych spraw. Wykładnią praktyczną zajmują się organy wymiaru sprawiedliwości i organy administracji państwowej. Podstawowe znaczenie ma wykładnia organów wymiaru sprawied­liwości, szczególnie sądów, czyli wykładnia sądowa. Szczególne miejsce zajmuje wykładnia dokonywana przez Sąd Najwyższy. Wykładnia sądowa nie ma charakteru obowiązującego

Wykładnia doktrynalna (naukowa) zawarta jest w naukowej literaturze prawniczej: monografiach, artykułach, recenzjach itp. Nie ma ona charakteru obowiązującego. Szczególną rolę odgrywa w momencie zmian przepisów, przyczyniając się do ukształtowania nowego prawa w myśl swoich założeń.

Ze względu na stosowaną metodę wyróżnia się:

1. wykładnię językowa,

2. wykładnię celowościową,

3. wykładnię systematyczną,

4. wykładnię historyczną

Wykładnia językowa (inaczej gramatyczna, , werbalna) polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez analizę struktur językowych przepisów, znaczenia poszczególnych wyrazów i zwrotów, zastosowanej interpunkcji itd. Uwaga interpretatora skupia się wyłącznie na stronie językowej badanego przepisu. Wykładnia językowa jest podstawową metodą interpretacji.

Wykładnia celowościowa (inaczej: teleologiczna, funkcjonalna) polega, na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie celu, dla którego normy te zostały wydane.

Wykładnia systematyczna polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie miejsca, jakie dana norma zajmuje w ramach aktu normatywnego czy w ramach całego ustawodawstwa. Należy więc ustalić, czy norma należy do części ogólnej danego aktu czy do części szczegółowej, w jakim rozdziale jest zawarta, jakie przepisy z nią sąsiadują itd.

Wykładnia historyczna polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych za pomocą materiałów historycznych. Poddaje się analizie przepisy obowiązujące poprzednio w danym zakresie, wyciąga się wnioski z okoliczności towarzyszących powstawaniu aktu prawnego (uzasadnienie projektu, stenogramy sejmowe, głosy w dyskusji).

Z punktu widzenia rezultatu, jaki przynosi wykładnia, wyróżnia się:

1. wykładnię rozszerzającą,

2. wykładnię ścieśniającą,

3. wykładnię stwierdzającą.

Z wykładnią rozszerzającą mamy do czynienia wtedy, gdy dana wykładnia nakazuje interpretowaną normę rozumieć i stosować szerzej niżby to wynikało z wykładni słownej.

Wykładnia ścieśniająca jest odwrotnością wykładni rozszerzającej i wy­stępuje wtedy, gdy dana wykładnia każe interpretowaną normę rozumieć węziej niż to wynika z wykładni słownej.

Wykładnią stwierdzającą (adekwatną) nazywa się taką interpre­tację, która nakazuje normę rozumieć dokładnie tak samo, jak wykładnia słowna.

AD. 5) Norma prawna, przepis prawny, akt prawny, akt normatywny.

a) Pojęcie i cechy normy prawnej.

Norma prawna to wynikająca z przepisów reguła postępowania, wydana lub usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem państwowym.

Cechy normy prawnej:

1. może mieć charakter ogólny (generalny) - będzie skierowana do pełnej klasy adresatów wyróżnionych z uwagi na ich wspólne cechy. Każdy, kto znajdzie się w sytuacji opisanej przez normę, ma obowiązek zachowywać się tak, jak norma nakazuje - bądź charakter indywidualny - jeśli dotyczyć będzie konkretnego adresata oraz konkretnych okoliczności.

2. ma charakter dwustronny. Z każdej normy wynika dla jednej osoby obowiązek, a dla drugiej prawo, będące korelatem tego obowiązku. Jeśli dłużnik ma obowiązek zwrócenia długu w oznaczonym terminie, to w tym samym terminie wierzyciel ma prawo domagać się zwrotu pożyczonej kwoty.

3. charakter abstrakcyjny - wyznaczają powtarzalny wzór zachowania

b) Klasyczna koncepcja budowy normy prawnej.

Norma prawna zbudowana jest z trzech części. W jej skład wchodzą:

1. hipoteza - sytuacja, w której norma prawna znajduje zastosowanie

2. dyspozycja - wskazuje obowiązujący sposób zachowania w sytuacji określonej w hipotezie, w postaci nakazu, zakazu lub dozwolenia.

3. sankcja - określa dolegliwości związane z przekroczeniem normy prawnej przez jej adresata (nie musi to być zawsze kara, np. niemożność wywołania określonego skutku - brak formy aktu notarialnego)

c) Normy prawne bezwzględnie i względnie obowiązujące

W systemie prawnym występują dwa rodzaje norm prawnych, które różnią się charakterem i mocą obowiązującą. Są to:

1. normy bezwzględnie obowiązujące (imperatywne),

2. normy względnie obowiązujące (dyspozytywne).

Normy imperatywne zawierają niepodważalny nakaz państwa, od wypeł­nienia którego nie można się uchylić. Osoba, do której norma bezwzględnie obowiązująca jest skierowana, zobowiązana jest tak się zachować, jak wskazuje norma. Każde odstępstwo od nakazanego sposobu postępowania jest naruszeniem prawa. Na przykład normy określające terminy przedawnienia w prawie cywilnym mają charakter imperatywny. Dlatego umowa, w której by strony zgodnie postanowiły, że ich wzajemne roszczenia z tytułu łączącego je stosunku (np. najmu) przedaw­niają się w innym terminie - będzie nieważna.

Normy dyspozytywne mogą być z kolei przez strony modyfikowane. Wynika z tego, iż strony umowy zobo­wiązane są w trakcie jej wykonania postępować zgodnie z normami dys­pozytywnymi tylko wtedy, gdy spraw, których norma dotyczy, nie uregulowały inaczej w umowie. Na przykład w kodeksie cywilnym jest norma stanowiąca, że przyj­mującemu zamówienie należy się wynagrodzenie dopiero po wykonaniu dzieła (uszyciu ubrania, naprawieniu zegarka itd.). Jest to jednak norma dyspozytywna i dlatego stronom wolno się umówić, że należność zostanie wręczona w innym terminie, np. połowa umówionej kwoty z góry, a reszta po wykonaniu zamówienia. Normy dyspozytywne pozo­stawiają więc stronom swobodę w układaniu stosunków umownych.

d) Pojęcie aktu prawnego.

Aktem prawnym jest ujęty w odpowiedniej formie wyraz woli państwa - zarówno o charakterze ogólnym (np. ustawa), jak i dotyczący indywidualnej sprawy (np. decyzja podatkowa).

e) Akty normatywne i akty nienormatywne.

Akty prawne dzielą się na dwie grupy:

l) akty normatywne,

2) akty nienormatywne.

Zaliczenie określonego aktu do jednej lub drugiej grupy zależy od tego, czy zawiera on powszechnie obowiązujące normy (normy prawne), czy też dotyczy konkretnej sprawy i ją rozstrzyga.

Akty norma­tywne - tym mianem określane są teksty prawne, zawierające wypowiedzi normatywne, będące rezultatem działalności prawotwórczej. Podstawowymi jednostkami, z których są zbudowane akty normatywne, są przepi­sy prawne, w których z kolei zakodowane są normy prawne.

Akt nienormatywny to decyzja a organu państwowego w konkretnej sprawie, dotycząca określonych osób lub instytucji. Nie ma w niej norm prawnych obowiązujących wszystkich, jest natomiast rozstrzygnięcie sporu, załatwienie wniosku, likwidacja urzędu itp. Akty nienormatywne wydawane są w imieniu państwa przez różne organy państwowe i mają różnoraki charakter. Typowym aktem prawnym nienormatywnym jest akt administracyjny, czyli władcze wyrażenie woli organu administracyjnego skierowane do indywidua­lnego adresata w konkretnej sprawie. Innym przykładem aktu nienormatywnego jest orzeczenie sądu.

f) Publikowanie (ogłaszanie) aktów normatywnych

Ogłoszenie aktu prawnego, zawierającego przepisy powszechnie obowiązujące, stanowi warunek jego wejścia w życie.

Akty normatywne zawierające prawo powszechnie obowiązujące ogłaszane są w Dzienniku Ustaw RP (Dz. U.). Chodzi tu o ustawy, rozporządzenia i umowy międzynarodowe.

Akty wewnętrzne administracji - uchwały i zarządzenia, ogłaszane są w Dzienniku Urzędowym Monitor Polski (M.P.). Oprócz Dziennika Ul i Monitora Polskiego ukazują się dzienniki urzędowe niektórych ministerstw przeznaczone do publikowania instrukcji i podobnych aktów - tzw. dzienniki resortowe. Występują również wojewódzkie dzienniki urzędowe - Dziennik Urzędowy Woj. Lubelskiego - akty prawa miejscowego. Organy prasowe takie jak Dziennik Ustaw nazywamy organami promulgacyjnymi.

g) Pojęcie przepisu prawnego.

W literaturze prawniczej przeważa pogląd określający przepis prawny jako podstawową jednostkę redakcyjną aktu normatywnego, będącą zdaniem w sensie grama­tycznym i wyodrębnioną graficznie w tekście prawnym jako artykuł, paragraf bądź ustęp. Jedynie przepisy prawne dostarczają elementy, odnoszące się do określenia adresata, wzoru zachowania oraz okoliczności, w których adresat powinien bądź może zachować się w określony sposób.

Poza przepisami prawnymi można także wyróżnić inne części aktów normatywnych, które same nie mogą służyć jako podstawa do odkodowania poszczególnych elementów wypowiedzi normatywnych. Są to wstępy do aktów normatywnych (preambuły), tytuły aktów oraz tzw. definicje legalne.

Nie należy utożsamiać norm prawnych z przepisami prawnymi. Tym co oglądamy czytając - na przykład kodeks karny, jakieś rozporządzenie - są przepisy, a nie normy prawne. Normy prawne są w pewien, najczęściej dość złożony i zawiły sposób zakodowane w przepisach prawnych. Z kolei wykładnia zespołu przepisów polega na odkodowaniu zawartych w tych przepisach norm.

Potocznie, zwłaszcza w języku praktyki prawniczej, terminów "norma prawna" i "przepis prawny" używa się zamiennie.

AD. 6) KOLIZJE PRZEPISÓW PRAWNYCH

O kolizji przepisów prawnych mówi się wówczas, gdy stosunek prawny uregulowany jest więcej niż jednym przepisem (zespołem przepisów), które wzajemnie się wykluczają.

Kolizja przepisów prawnych może zachodzić na dwóch płaszczyznach;

a) w czasie,

b) w przestrzeni.

a) Kolizja przepisów prawnych w czasie

Do kolizji przepisów prawnych w czasie dochodzi wtedy, gdy sprawa (stosunek prawny) uregulowana jest odmiennie przez dwa lub więcej przepisów wydanych w różnym czasie. Jeśli np. w czasie trwania małżeństwa wchodzi w życie nowy kodeks rodzinny regulujący odmiennie niż poprzedni wzajemne prawa i obowiązki małżonków, to jest to typowy przykład kolizji przepisów dawnych i nowych, więc kolizji w czasie. Nasuwa się pytanie, czy prawa i obowiązki małżonków wyznacza teraz nowy kodeks rodzinny, czy też ten, który wiązywał w czasie zawarcia małżeństwa.

Instrumentem służącym do rozstrzygania kolizji w czasie są przede wszystkim przepisy przejściowe lub wprowadzające. Przepisy przejściowe (zamiesz­ane z reguły na końcu aktu normatywnego) ustalają, jak należy rozstrzygać kolizje powstające wskutek wejścia w życie danego aktu. Polega to najczęściej na wskazaniu przez przepisy przejściowe tych aktów normatywnych i pojedynczych przepisów, które w chwili wejścia w życie nowego aktu tracą moc.

Nie zawsze jednak akt normatywny zawiera przepisy przejściowe.

Kolizja między starymi i nowymi przepisami rozstrzygana jest wtedy w oparciu o zasadę: lex posterior derogat priori (ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą). Gdy ustawa późniejsza ma charakter ogólny, a wcześniejsza miała charakter specjalny, ustawa późniejsza nie uchyla wcześniejszej.

Rozstrzyganie kolizji w czasie opiera się też na zasadzie: lex retro non agit - ustawa nie działa wstecz). Wyraża to np. art. 3 kodeksu cywilnego: "Ustawa nie mocy wstecznej, chyba, że to wynika z jej brzmienia lub celu". Zasada lex retro non agit oznacza, że akt normatywny odnosi się jedynie do tych stosunków, które powstały już po jego wejściu w życie, Nie dotyczy stosunków, które powstały pod rządami starej ustawy. Gdy na przykład nieruchomość rolna stała sprzedana w drodze ustnej umowy, zgodnie z obowiązującymi podówczas przepisami, to umowa taka jest ważna nadal, mimo iż aktualne przepisy wymagają

sprzedaży nieruchomości formy aktu notarialnego. Omawianej zasady nie stosuje się w przypadku, gdy ustawa wyraźnie stanowi, że jej przepisy działają wstecz. Powinny to być jednak zjawiska wyjątkowe.

Sprawą o szczególnym znaczeniu jest określenie momentu wejścia w życie nowych przepisów prawa karnego. Ustawodawca musi baczyć, by nie doprowadzić naruszenia fundamentalnej i od wielu setek lat uznawanej w całym świecie zasady nullum crimen sine lege. Oznacza ona, że przestępstwem jest tylko taki czyn, który był zabroniony pod groźbą kary jeszcze przed popełnieniem.

b) Kolizja przepisów prawnych w przestrzeni

Kolizja przepisów prawnych w przestrzeni to ta kolizja, do której dochodzi między przepisami obowiązującymi w różnych miejscach.

Do kolizji w przestrzeni może dojść.

1. między przepisami obowiązującymi w różnych dzielnicach kraju,

2. między przepisami różnych państw.

Kolizje między ustawodawstwami różnych państw są zjawiskiem naturalny i nie da się ich uniknąć. Trzeba natomiast dysponować środkami do ich rozstrzygania. Do takiej kolizji dochodzi np. w przypadku zawarcia umowy między obywatelem polskim i węgierskim, udzielenia pełnomocnictwa polskiemu agentowi handlowemu działającemu na terenie Danii, przysposobienia dziecka mając go obywatelstwo fińskie przez obywateli polskich, zawarcia małżeństwa przez Polkę ze studiującym w Polsce obcokrajowcem itd.

W każdym z tych przypadków zachodzi pytanie, jakie przepisy należ stosować - polskie czy państwa obcego, jeśli zaś ma być stosowane prawo obce, to które (gdy w grę wchodzi kilka ustawodawstw).

Każde państwo ustanawia własne przepisy kolizyjne. Wskazują one, czy do danego stosunku prawnego stosować prawo rodzime czy obce. Dl kilku dziedzin prawa (prawa cywilnego, rodzinnego) tworzą one tzw. prawo międzynarodowe prywatne.

AD. 7) STOSUNEK PRAWNY, ZDARZENIE PRAWNE

a) Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez prawo.

b) Podmiotami albo stronami stosunku prawnego są z kolei osoby lub grupy osób uczestniczące w stosunku prawnym. W każdym stosunku uczest­niczą przynajmniej dwa podmioty.

c) Istotą stosunku prawnego jest to, że podmiot stosunku prawnego może ż ą d a ć od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam może wobec niego postępować w określony sposób. Tak więc celem konstrukcji stosunku prawnego jest określenie uprawnień oraz obowiązków podmiotów stosunku prawnego, a także skutków prawnych relacji zachodzących pomiędzy tymi podmiotami.

d) W stosunku prawnym wyodrębnić możemy 5 elementów:

1. prawo podmiotowe,

2. obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu,

3. podmiot prawa,

4. podmiot obowiązku,

5. przedmiot stosunku prawnego - Przedmiotem stosunku prawnego jest to wszystko, do czego odnoszą się prawa i obowiązki stron

Za elementy stosunku prawnego uważa się więc strony tego stosunku oraz prawa i obowiązki, które im przysługują, a nadto przedmiot stosunku czyli to, o co w danym stosunku chodzi (rzeczy, dobra niematerialne, działania).

Prawo podmiotowe to przysługująca określonemu podmiotowi prawa możność domagania się od innego podmiotu prawa pewnego za­chowania się (oddania pieniędzy, udzielenia urlopu, wykonania za­mówienia). Prawa podmiotowe wynikają z przepisów prawnych. Na przykład wierzy­ciel może domagać się od dłużnika zwrotu pożyczonej kwoty dlatego, że takie prawo podmiotowe przyznają dającemu pożyczkę przepisy kodeksu cywilnego (art. 720).

Stosunki prawne występujące w sferze majątkowej mają z reguły charakter złożony. Każda ze stron występuje jednocześnie jako podmiot prawa i podmiot obowiązku. Sprzedawca rzeczy ma obowiązek przeniesienia na kupującego prawa własności i wydania rzeczy - a jednocześnie prawo domagania się zapłaty. Kupujący zaś na odwrót: ma obowiązek zapłacenia umówionej kwoty, jednocześnie zaś prawo domagania się wydania rzeczy i przeniesienia własności tej rzeczy.

e) Pojęcie zdarzenia prawnego.

Zdarzenie prawne - każde zdarzenie pociągające za sobą powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego.

Z reguły norma prawna ustala, że przewidziany w niej obowiązek określonego zachowania się różnych podmiotów prawa wobec siebie powstaje dopiero wtedy, gdy zajdzie pewne zdarzenie wskazane przez normę prawną. Powstanie stosunku prawnego, wraz ze stanowiącymi jego treść prawami i obowią­zkami stron, uzależnione jest więc najczęściej od jakiegoś zdarzenia zaszłości w świecie zewnętrznym. Nazywamy ją zdarzeniem prawnym.

Do kręgu zdarzeń prawnych należą wydarzenia z różnych dziedzin życia: legalne i sprzeczne z prawem, dokonane celowo i przypadkowe. Zdarzeniem prawnym jest zawarcie umowy najmu, narodziny dziecka, kradzież, sporządzenie testamentu, wydanie wyroku rozwodowego, odniesienie właścicielowi znalezionej portmonetki, śmierć człowieka. Wszystkie te różnorodne wydarzenia łączy jedno: każde z nich wywołuje skutki prawne.

f) Podział zdarzeń prawnych

Zdarzenia prawne dzielą się na

1. zdarzenia sensu stricto (w ścisłym tego słowa znaczeniu) - są niezależne od woli człowieka, (śmierć człowieka, grad niszczący ubezpieczone zasiewy, inne klęski żywiołowe wywołujące skutki prawne).

2. działania - są zależne od woli człowieka.

D z i a ł a n i a dzielą się na

1. czyny - są takie zdarzenia, które zostały dokonane bez zamiaru wywołania skutków prawnych

2. akty prawne - zdarzenia wywołane w zamiarze spowodowania skutków prawnych (spadkodawca sporządza testament po to, żeby po śmierci jego majątek przeszedł na wskazane w testamencie osoby)

Czyny dzielą się z kolei na

1. dozwolone - czyn, którego prawo nie zabrani, łącząc z nim jednak określone skutki prawne (tzw. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia)

2. niedozwolone - każdy czyn zabroniony przez praw

Akty prawne dzielą się na:

1. czynności prawne,

2. akty administracyjne oraz

3. konstytutywne orzeczenia sądowe.

AD. 8) CZYNNOŚCI PRAWNE

a) Pojęcie czynności prawnej.

Czynność prawna oznacza czynność zmierzającą do wywołania określonych skutków prawnych i wymagającą uzew­nętrznienia poprzez złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez osobę fizyczną bądź osobę prawną.

Czynności prawne mogą być podejmowane, jak wiadomo, jedynie przez osoby obda­rzone przez prawo obowiązujące tzw. zdolnością do czynności prawnych.

b) Rodzaje czynności prawnych.

Ogół czynności prawnych można poddać różnorodnym klasyfikacjom, spośród który­ch najistotniejsze znaczenie mają podziały na:

l) czynności jednostronne (w których dla wywarcia skutku prawnego wystarcza oświadczenie woli jednej strony - na przykład sporządzenie testamentu czy wypowiedzenie umowy o pracę) oraz dwustronne (wymagające zgodnego oświadczenia, a więc umowy, obu stron - na przykład umowa kupna-sprzedaży, zawarcie małżeństwa);

2) czynności formalne (w których dla ważności skutków prawnych czynności potrzeb­ne jest zachowanie pewnej formy - na przykład umowa kupna-sprzedaży nieruchomości, której ważność wymaga zawarcia jej w formie aktu notarialnego) oraz nieformalne (co do których prawo nie stawia żadnego wymogu, jak na przykład umowa pożyczki);

3) czynności między żyjącymi (jeśli regulują stosunki prawne za życia dokonującego bądź osób dokonujących tych czynności - na przykład jakakolwiek umowa kupna-sprzeda­ży) oraz na wypadek śmierci (jeśli skutki prawne czynności są uzależnione od zdarzenia prawnego w postaci śmierci - na przykład sporządzenie testamentu);

4) czynności zobowiązujące (powodujące powstanie jakichś obowiązków podmiotu dokonującego czynności - na przykład umowa o pracę) oraz czynności rozporządzające (na przykład akt darowizny);

5) czynności przyczynowe, zwane też kazualnymi (uzależniające skuteczność oświad­czenia woli od jakiegoś stanu bądź dobra chronionego prawnie - na przykład ochrony pew­ności obrotu prawnego przez gwarantowanie zasady dotrzymania umów w odniesieniu do umowy pożyczki, zobowiązującej pożyczkobiorcę do zwrotu pożyczki na określonych wa­runkach i w określonym terminie) oraz czynności abstrakcyjne (nieodparte na założeniu ist­nienia zewnętrznej przyczyny, od której zależy skuteczność oświadczenia woli); w prawie polskim zasadą jest kazualność czynności prawnych;

6) czynności konsensualne (dla których ważności wystarcza zgodność oświadczeń woli stron dokonujących czynności) oraz czynności realne (które wymagają dla swej ważności wydania rzeczy, o której stanowi umowa); w prawie polskim zasadą jest konsensualność czynności prawnych.

c) Pojęcie oświadczenia woli.

Kluczowym elementem czynności prawnej jest oświadczenie woli. Aby było ono sku­teczne, musi dotrzeć do adresata (do wiadomości osoby, do której było skierowane). Regułą jest dowolność formy oświadczenia woli. Jeśli prawo nie przewiduje formy szczególnej, oświadczenie może być złożone przez każde zachowanie ujawniające wolę dokonującego czynności w sposób dostateczny. Może to być oświadczenie wyraźne bądź dorozumiane, ustne bądź pisemne. Przy zawieraniu umów, jako szczególnie doniosłych, dwustronnych czynności praw­nych, podstawowe znaczenie ma zgodność oświadczeń woli.

1