Rok akademicki 2011/2012

Nazwa przedmiotu: Prawo (30 godz.)

Treści programowe w zakresie teorii prawa

1. Prawo. Pojęcie oraz systematyka.

1. Definicja prawa.

2. Systematyka prawa:

• Pojęcie systemu prawa.

• Typ prawa kontynentalnego a typ prawa precedensowego.

• Prawo publiczne a prawo prywatne.

• Prawo materialne a prawo formalne.

• Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne.

• Podział prawa na gałęzie.

• Prawo europejskie.

• Norma prawna, akt prawny.

1. Pojęcie i cechy normy prawnej.

2. Klasyczna koncepcja budowy normy prawnej.

3. Normy prawne bezwzględnie i względnie obowiązujące.

4. Pojęcie aktu prawnego.

5. Publikowanie (ogłaszanie) aktów normatywnych.

3. Stosunek prawny.

1. Pojęcie stosunku prawnego.

2. Podmioty (strony) stosunku prawnego.

3. Istota stosunku prawnego.

4. Czynności prawne.

1. Pojęcie czynności prawnej.

2. Pojęcie oświadczenia woli.

I) PRAWO. POJĘCIE ORAZ SYSTEMATYKA

a) DEFINICJA PRAWA.

• Prawo to ogół norm postępowania, ukształtowanych w ramach organizacji państwowej i pochodzących bądź uznanych przez odpowiednie organy państwowe.

• Prawo zawiera wzory przyszłych, pożądanych zachowań określonych adresatów prawa, określonych nie imiennie, ale rodzajowo, mających przez to charakter generalno-abstrakcyjny oraz prospektywny, tzn. skierowany w przyszłość.

b) SYSTEMATYKA PRAWA

Pojęcie systemu prawa.

• Pod pojęciem systemu prawa rozumieć należy systemem powiązanych hierarchicznie i treściowo norm prawnych oraz instytucji prawnych, wyprowadzonych z obowiązujących w danym państwie przepisów prawnych, a także wywnioskowanych z norm prawnych uznanych uprzednio za obowiązujące, z uwzględnieniem ich podziału na gałęzie.

Typy systemów prawnych

• Tzw. europejska kultura prawna, sięgająca czasów starożytnej Grecji oraz imperium rzymskiego, legła u podstaw dwóch głównych typów systemu prawnego występujących we współczesnym świecie:

1. typu tzw. prawa kontynentalnego (inaczej prawa ustawowego);

2. oraz typu tzw. prawa powszechnego (zwanego też typem common law bądź typem prawa precedensowego.

Typ prawa kontynentalnego.

• Inaczej określany jako typ prawa ustawowego, wspólny co do ogólnych zasad i wielu założeń oraz instytucji prawnych dla niemal wszystkich państw europejskich oraz sporej części państw innych kontynentów.

• Cechy typu prawa kontynentalnego:

• Prymat prawa stanowionego oraz ustawodawstwa jako zasadniczego sposobu stanowienia prawa. W systemie prawa ustawowego ustawy, których tworzenie należy do wyłącznej kompetencji parlamentu, odznaczają się po konstytucji najwyższą mocą prawną. Wszystkie pozostałe akty normatywne (rozporządzenia) są traktowane jako akty podustawowe tzn. muszą być tworzone w ramach upoważnień ustawowych, na ich podstawie oraz dla realizacji celów i zadań zawartych w ustawach.

• Zgodność ustaw z konstytucją, a więc ich konstytucyjność, a także aktów podustawowych z ustawami - ich legalność - bada się w specjalnym trybie oraz z reguły poprzez specjalnie w tym celu powołane organy państwowe - sądy konstytucyjne - w Polsce Trybunał Konstytucyjny.

• Kolejnym założeniem jest rozdział działalności prawotwórczej, polegającej na tworzeniu aktów normatywnych zawierających normy generalno-abstrakcyjne oraz działalności stosowania prawa, która polega na podejmowaniu decyzji prawnych konkretno-indywidualnych na podstawie obowiązujących norm prawnych.

Typ prawa precedensowego.

• Typ prawa precedensowego (common law) opiera się na założeniu dopuszczalności tworzenia prawa (tj. generalno-abstrakcyjnych norm prawnych) przez sędziów w postaci precedensowych rozstrzygnięć sądowych (tzw. judge-made law).

• Typ ten ma swoje źródło w angielskim systemie prawnym. Współcześnie system prawa precedensowego przyjęty jest w Wielkiej Brytanii (z wyjątkiem Szkocji), Stanach Zjednoczonych (z wyjątkiem stan Louisiana), Kanadzie (z wyjątkiem prowincji Quebec), Australii, Nowej Zelandii, Irlandii. Izraelu, Egipcie oraz w Indiach i na Filipinach.

• Istnienie w danym systemie prawnym precedensowych orzeczeń sędziowskich nie oznacza "braku" stanowienia prawa przez uprawniam organy państwowe. Zarówno parlamenty, jak też organy władzy wykonawczej w krajach o systemie prawa precedensowego tworzą prawo w drodze wydawania odpowiednich aktów normatywnych. Akty te (ustawy, rozporządzenia i zarządzenia) są jednak traktowane z reguły jako prawo dopełniające prawo precedensowe.

• Prawo precedensowe wyrasta z konkretnych decyzji sądowych. Jeżeli kolejne sądy w podobnych sprawach oprą się na regule, którą po raz pierwszy zastosował dany sąd, wydając precedensowe orzeczenie (reguła taka jest określana mianem ratio decidendi), staje się ona częścią common law.

• Do stosowania owych reguł sądy są zobowiązane poprzez dyrektywę podobnego orzekania w podobnych sprawach (zasada stare decisis non moven quieta).

• Sądy w systemie common law mogą orzekać na podstawie ustaw. Mogą też stanowić, w sytuacji braku regulacji ustawowej bądź uznania ustawy za sprzeczną z normam konstytucyjnymi, orzeczenia precedensowe. Ustawa nie jest zatem, w odróżnieniu od systemu prawa ustawowego, niezbędną podstawą normatywną orzeczenia sądowego. Prawo precedensowe może być też zmieniane przez ustawy.

.

Prawo publiczne a prawo prywatne.

• Według Ulpiana prawem publicznym jest to prawo, które ma na uwadze interes państwa, zaś prawem prywatnym to prawo, które ma na uwadze interes jednostki. Kryterium podziału stanowi więc interes, któremu służą określone przepisy.

• Inne ujęcie - normy prawne regulujące stosunki między państwem i oby­watelami oraz między organami państwowymi tworzą prawo publiczne, natomiast normy dotyczące stosunków między obywatelami składają się na prawo prywatne (E. Bierling, F. Somlo).

• Inne kryterium każe do prawa publicznego zaliczyć wszystkie przepisy odnoszące się do takich stosunków, w których jedna strona ma jakieś uprawnienia władcze wobec drugiej. Prawo prywatne odnosi się do stosunków równorzędnych podmiotów (G. Jellinek).

• Typowym przykładem prawa publicznego są normy prawa karnego. Do prawa prywatnego należą przede wszystkim normy cywilnoprawne.

Prawo materialne i prawo formalne

• Do prawa materialnego należą te normy, które ustanawiają merytoryczne obowiązki i prawa, regulują zachowanie się ludzi i różnych instytucji w społeczeń­stwie.

• Normy prawa materialnego mają charakter pierwotny. Stanowią one istotę systemu prawa.

• Prawo formalne tworzą te wszystkie normy, które odnoszą się do or­ganizacji aparatu, dbającego o przestrzeganie prawa materialnego oraz do trybu dochodzenia praw i egzekwowania obowiązków wyznaczonych przez prawo materialne.

• Niektóre części prawa formalnego nazywane są prawem procesowym (np. prawo cywilne procesowe, prawo karne procesowe).

• Normy prawa formalnego mają więc charakter wtórny. Spełniają one rolę służebną wobec norm prawa materialnego. Normy określające prawa wierzyciela wobec dłużnika należą do prawa materialnego. Natomiast normy wskazujące sposób dochodzenia należności przed sądem - to już prawo formalne

Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne

• Prawem międzynarodowym (dawniej: prawem narodów) nazywamy zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami, a ponadto organizac­jami międzynarodowymi i niektórymi innymi podmiotami. Prawo międzynarodo­we publiczne reguluje więc stosunków między państwami (i innymi podmiotami międzynarodowymi).

• Normy prawa międzynarodowego wypływają z dwóch źródeł, którymi są umowy międzynarodowe i zwyczaje międzynarodowe. Wśród umów odróżnia się umowy dwustronne i umowy wielostronne. Szczególną rolę odgrywają te umowy międzynarodowe, które zostały podpisane przez wiele państw, na przykład Karta Narodów Zjednoczonych.

• Prawo międzynarodowe różni się od prawa wewnętrznego. W szczególności trzeba zwrócić uwagę, że

1. na straży jego norm w zasadzie nie stoi przymus bezpośredni stosowany przez specjalny aparat, jak to ma miejsce w prawie wewnętrznym.

2. Sankcje w prawie międzynarodowym mają różnorodny charakter - organizacyjny, ekonomiczny, wojskowy, są stosowane zespołowo i indywidualnie, zorganizowane i nie zorganizowane.

3. Środki przymusu mają zupełnie wyjątkowy charakter i mogą być stosowane przeciwko państwu używają­cemu siły lub posługującemu się groźbą jej użycia, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe.

4. zastosowaniu takich sankcji może na przykład zdecydować Rada Bezpieczeństwa ONZ.

5. Istotne znaczenie mają sankcje nie zorganizowane, którymi są przede wszystkim reakcja opinii publicznej i odwet. Reakcja opinii międzynarodowej może się wyrazić na przykład w zmniejszeniu ruchu turystycznego, bojkocie towarów danego państwa, kampanii w środkach masowego przekazu itd.

Podział prawa na gałęzie

• Z kolei ujmując system prawa jako całokształt obowiązujących w państwie przepisów, z uwzględnieniem ich podziału na gałęzie, podkreślić należy, iż podstawę tegoż podziału stanowi rodzaj uregulowanych stosunków społecznych.

• O przy­należności przepisu do takiej lub innej gałęzi prawa decyduje charakter stosunku społecznego, którego przepis dotyczy.

• W ramach poszczególnych gałęzi prawa wyróżnia się instytucje prawne, czyli węższe zespoły norm odnoszących się do pewnego zagadnienia. Mówi się więc o instytucji najmu, instytucji rękojmi za wady rzeczy, in­stytucji testamentu - rozumiejąc pod tym terminem odpowiednie grupy norm prawnych

• Przyjmuje się najczęściej podział prawa polskiego na następujące gałęzie:

l) prawo konstytucyjne,

2) prawo administracyjne,

3) prawo finansowe,

4) prawo cywilne,

5) prawo rodzinne

6) prawo pracy,

7) prawo karne,

8) prawo procesowe.

• Prawo konstytucyjne to zespół norm regulujących podstawowe elementy ustroju państwa, w szczególności główne zasady ustrojowe, struktura i kompetencje aparatu państwowego oraz najważniejszych organów państwowych, podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywateli oraz zasady wyboru do organów przedstawicielskich. Prawo konstytucyjne określa na przykład organizację i funkcjonowanie organów ustawodawczych i administracji państwowej, organizację wymiaru sprawiedliwości, kontroli państwowej, formę państwa (jednolite czy federalne).

• Prawo administracyjne to zespół norm regulujących strukturę organów administracyjnych oraz stosunki prawne powstające w toku władczej działalności tych organów. Prawo administracyjne odnosi się do działalności organów administracji państwowej, od rządu do organów terenowych, oraz organów samorządu te­rytorialnego. Cechą tej gałęzi prawa jest nierównorzędność stron w stosunkach regulowanych przez prawo administracyjne. Jedną z nich jest zawsze organ administracyjny wyposażony w imperium, czyli uprawnienia władcze wobec drugiej strony.

• Prawo finansowe to zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych przez państwo oraz ich rozdział i wydatkowanie, a także określających strukturę oraz tryb działania organów i instytucji finansowych.

• Prawo cywilne to zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy równorzędnymi - w danej sprawie - podmiotami prawa.

• Prawo rodzinne to zespół norm regulujących osobiste i majątkowe stosunki między małżonkami, krewnymi oraz stosunki wynikające z przysposobienia, opieki i kurateli. Głównym źródłem prawa rodzinnego jest kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r.

• Prawo pracy to zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą i pracownikiem na tle świadczonej pracy. Prawo pracy reguluje takie zagadnienia, jak nawiązanie stosunku pracy - w drodze umowy, mianowania, wyboru itd., tryby rozwiązania stosunku pracy, urlopy pracownicze, ochrona pracy młodocianych i kobiet, rozwiązywanie sporów zbiorowych między pracodawcą i pracownikami i inne. Podstawowym źródłem prawa pracy jest kodeks pracy z 1974 r.

• Prawo karne to zespół norm mówiących, jakie czyny są przestępstwami, ustalających kary za te przestępstwa oraz określających ogólne zasady odpowiedzialności karnej. Do tej gałęzi prawa zaliczane jest także prawo o wykroczeniach, za­jmujące się czynami karalnymi o mniejszej szkodliwości, zwanymi wykro­czeniami. Podstawowym źródłem prawa karnego jest kodeks karny z 19 kwietnia 1997 r.

• Prawo procesowe nie jest jednolitym zespołem norm. Wyodrębnia się w nim:

a) prawo cywilne procesowe, jako zespół norm regulujących tryb roz­strzygania spraw cywilnych przez sądy i niektóre inne organy oraz właściwość tych organów; podstawowym źródłem prawa cywilnego procesowego jest kodeks postępowa­nia cywilnego (k.p.c.) z 1964 r.

b) prawo karne procesowe, jako zespół norm regulujących tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych przez organy wymiaru sprawiedliwości; podstawowym źródłem prawa karnego procesowego jest kodeks postępowania karnego (k.p.k.) z 1997 r.

• Wspólną cechą prawa procesowego jest jedynie to, że jego przepisy nie ustanawiają praw i obowiązków, lecz regulują sposób postępowania organów wymiaru sprawiedliwości oraz osób występujących przed tymi organami.

Prawo europejskie

• Na tle zagadnień związanych z istnieniem i funkcjonowaniem Wspólnot Europejskich mówi się o prawie europejskim bądź to w

1. szerokim znaczeniu (sensu largo), bądź też w

2. ścisłym znaczeniu (sensu stricto).

• Prawem europejskim sensu largo nazywa się zazwyczaj system prawny wszystkich europejskich (zachodnioeuropejskich) organizacji międzynarodowych. Przyjmuje się też, że prawem europejskim sensu largo są prawotwórcze uchwały takich organizacji międzynarodowych, jak Rada Europy, Unia Zachodnioeuropejs­ka, NATO, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.

• Prawo europejskie sensu stricto to prawo Unii Europejskiej.

• Niezależnie od wspomnianych różnic w sposobie ujęcia i wiążących się z tym trudności prawo europejskie dzieli się na

• prawo pierwotne i

• prawo wtórne.

• Prawo pierwotne to umowne prawo międzynarodowe dotyczące Wspólnot Europejskich, w tym przede wszystkim traktaty założycielskie Wspólnot Europej­skich. Składają się więc na nie umowy międzynarodowe między członkami Wspólnot. Spotyka się określenie, że prawo pierwotne stanowi szczególny rodzaj konstytucji Wspólnot.

• Istnieje zarówno pisane, jak i niepisane prawo pierwotne. Prawem pisanym są przede wszystkim traktaty założycielskie wraz z protokołami i aneksami. Prawo niepisane tworzą tak zwane ogólne zasady prawne oraz prawo zwyczajowe.

• Prawo wtórne to prawo tworzone przez organy Wspólnoty.

• Rozporządzenia - zawierają normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym. Mają bezpośrednią moc obowiązująca w państwach członkowskich i nie wymagają implementacji ani publikacji. Obowiązują nie tylko państwa członkowskie, ale także ich obywateli i pozostałe jednostki organizacyjne (osoby prawne też).

• Dyrektywy - skierowane są wyłącznie do państw członkowskich, muszą być implementowane.

• Decyzje - dotyczą indywidualnych przypadków, mogą być skierowane zarówno do osoby fizycznej, prawnej jak i do państwa członkowskiego.

• Zalecenia i opinie - nie mają mocy wiążącej.

• Inne akty prawne - rezolucje, uchwały, memoranda, komunikaty.

• Akty prawa europejskiego (wspólnotowego) zawierające normy powszechnie obowiązujące, są bezpośrednio skuteczne wobec obywateli i instytucji państw członkowskich. Oznacza to, że w razie kolizji przepisów prawa europejskiego i prawa wewnętrznego, pierwszeństwo ma prawo europejskie.

II) Norma prawna, akt prawny.

a) Pojęcie i cechy normy prawnej.

• Norma prawna to wynikająca z przepisów reguła postępowania, wydana lub usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem państwowym.

• Cechy normy prawnej:

1. może mieć:

1. charakter ogólny (generalny) - będzie skierowana do pewnej grupy adresatów wyróżnionych z uwagi na ich wspólne cechy; każdy, kto znajdzie się w sytuacji opisanej przez normę, ma obowiązek zachowywać się tak, jak norma nakazuje;

2. charakter indywidualny - jeśli dotyczyć będzie konkretnego adresata oraz konkretnych okoliczności;

2. ma charakter dwustronny - z każdej normy wynika dla jednej osoby obowiązek, a dla drugiej prawo, będące korelatem tego obowiązku; jeśli dłużnik ma obowiązek zwrócenia długu w oznaczonym terminie, to w tym samym terminie wierzyciel ma prawo domagać się zwrotu pożyczonej kwoty;

3. charakter abstrakcyjny - wyznaczają powtarzalny wzór zachowania.

b) Klasyczna koncepcja budowy normy prawnej.

• Norma prawna zbudowana jest z trzech części. W jej skład wchodzą:

1. hipoteza - sytuacja, w której norma prawna znajduje zastosowanie,

2. dyspozycja - wskazuje obowiązujący sposób zachowania w sytuacji określonej w hipotezie, w postaci nakazu, zakazu lub dozwolenia,

3. sankcja - określa dolegliwości związane z przekroczeniem normy prawnej przez jej adresata (nie musi to być zawsze kara, np. niemożność wywołania określonego skutku - brak formy aktu notarialnego).

c) Normy prawne bezwzględnie i względnie obowiązujące

• W systemie prawnym występują dwa rodzaje norm prawnych, które różnią się charakterem i mocą obowiązującą. Są to:

• normy bezwzględnie obowiązujące (imperatywne),

• normy względnie obowiązujące (dyspozytywne).

• Normy imperatywne zawierają niepodważalny nakaz państwa, od wypeł­nienia którego nie można się uchylić. Każde odstępstwo od nakazanego sposobu postępowania jest naruszeniem prawa. Na przykład normy określające terminy przedawnienia w prawie cywilnym mają charakter imperatywny. Dlatego umowa, w której by strony zgodnie postanowiły, że ich wzajemne roszczenia z tytułu łączącego je stosunku (np. najmu) przedaw­niają się w innym terminie - będzie nieważna.

• Normy dyspozytywne mogą być z kolei przez strony modyfikowane. Na przykład w kodeksie cywilnym jest norma stanowiąca, że przyj­mującemu zamówienie należy się wynagrodzenie dopiero po wykonaniu dzieła (uszyciu ubrania, naprawieniu zegarka itd.). Jest to jednak norma dyspozytywna i dlatego stronom wolno się umówić, że należność zostanie wręczona w innym terminie, np. połowa umówionej kwoty z góry, a reszta po wykonaniu zamówienia. Normy dyspozytywne pozo­stawiają więc stronom swobodę w układaniu stosunków umownych.

d) Pojęcie aktu prawnego.

• Aktem prawnym jest ujęty w odpowiedniej formie wyraz woli państwa - zarówno o charakterze ogólnym (np. ustawa), jak i dotyczący indywidualnej sprawy (np. decyzja podatkowa).

f) Publikowanie (ogłaszanie) aktów normatywnych

• Ogłoszenie aktu prawnego, zawierającego przepisy powszechnie obowiązujące, stanowi warunek jego wejścia w życie.

• Akty normatywne zawierające prawo powszechnie obowiązujące ogłaszane są w Dzienniku Ustaw RP (Dz. U.). Chodzi tu o ustawy, rozporządzenia i umowy międzynarodowe.

• Akty wewnętrzne administracji - uchwały i zarządzenia, ogłaszane są w Dzienniku Urzędowym Monitor Polski (M.P.).

• Oprócz Dziennika Ustaw i Monitora Polskiego ukazują się dzienniki urzędowe niektórych ministerstw przeznaczone do publikowania instrukcji i podobnych aktów - tzw. dzienniki resortowe.

• Występują również wojewódzkie dzienniki urzędowe - Dziennik Urzędowy Woj. Lubelskiego, gdzie publikowane są akty prawa miejscowego.

• Organy prasowe takie jak np. Dziennik Ustaw nazywamy organami promulgacyjnymi.

III) STOSUNEK PRAWNY.

a) Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez prawo.

b) Podmiotami albo stronami stosunku prawnego są osoby lub grupy osób uczestniczące w stosunku prawnym. W każdym stosunku uczest­niczą przynajmniej dwa podmioty.

c) Istotą stosunku prawnego jest to, że podmiot stosunku prawnego może żądać od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam może wobec niego postępować w określony sposób. Tak więc celem konstrukcji stosunku prawnego jest określenie uprawnień oraz obowiązków podmiotów stosunku prawnego, a także skutków prawnych relacji zachodzących pomiędzy tymi podmiotami.

IV) CZYNNOŚCI PRAWNE

a) Pojęcie czynności prawnej.

• Czynność prawna oznacza czynność zmierzającą do wywołania określonych skutków prawnych i wymagającą uzew­nętrznienia poprzez złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez osobę fizyczną bądź osobę prawną.

• Czynności prawne mogą być podejmowane jedynie przez osoby obda­rzone przez prawo obowiązujące tzw. zdolnością do czynności prawnych.

b) Pojęcie oświadczenia woli.

• Kluczowym elementem czynności prawnej jest oświadczenie woli.

• Aby było ono sku­teczne, musi dotrzeć do adresata (do wiadomości osoby, do której było skierowane).

• Regułą jest dowolność formy oświadczenia woli. Jeśli prawo nie przewiduje formy szczególnej, oświadczenie może być złożone przez każde zachowanie ujawniające wolę dokonującego czynności w sposób dostateczny. Może to być oświadczenie wyraźne bądź dorozumiane, ustne bądź pisemne.

• Przy zawieraniu umów, jako szczególnie doniosłych, dwustronnych czynności praw­nych, podstawowe znaczenie ma zgodność oświadczeń woli.

1