1.Abiotyczne czynniki- naturalne uwarunkowania środowiska nieorganicznego, które oddziałują samodzielnie lub z innymi czynnikami na układy biologiczne o różnym poziomie organizacji. Do A.CZ. należą: klimatyczne warunki środowiska, jonizacja powietrza, promieniowanie przenikliwe, typ gleby. Ukształtowanie terenu oraz czynniki chemiczne: gazowy skład atmosfery, skład wód, osadów dennych gleby. Zbyt silne i gwałtowne A.CZ. hamują rozwój organizmów i zmieniają strukturę biocenoz.

2.Adaptacja- przystosowanie w zmiennych warunkach środowiska procesy wytwarzania się dziedzicznych właściwości przystosowawczych, anatomicznych i fizjologicznych. A. stanowi istotę ewolucji organizmów.

3.Abrazja- proces niszczenia brzegu lądu, spowodowany ciągłymi uderzeniami fal i tarciem niesionych przez nie głazów, żwiru, piasku.

4.Agrocenoza- sztuczny układ ekologiczny, utworzony przez człowieka w celu uzyskania maksymalnych plonów (pola, łąki) Charakteryzuje się uproszczonym składem gatunkowym-producentów, -konsumentów, - i reducentów oraz osłabionymi możliwościami samoregulacji z czego wynika podatność na choroby i inwazje szkodników. Rozwój A. jest możliwy w

5.Agroekologia- dział ek. Zajmujący się badaniem współzależności pomiędzy żywymi organizmami pól uprawnych a czynnikami zewnętrznymi Podstawowym celem A. jest stworzenie optymalnych warunków uprawy roślin. A. ułatwia racjonalny dobór metod nawożenia i ochrony roślin, wskazuje na organizmy pożyteczne dla - konsumentów rolniczych. A. stworzyła podstawy produkcji tzw. zdrowej żywności.

6.Allochtoniczne organizmy- organizmy napływowe, skutek migracji, zawlecze­nia, lub wprowadzenia celowego. Są to gatunki_zwierząt i roślin zasiedlające dany teren, a pochodzące z innego. Jeżeli A.O. znajdą korzystne warunki rozwo­ju, mogą stać się poważnym problemem ekologicznym. W Europie A.O. są mię­dzy innymi: synogarlica turecka, "stonka ziemniaczana, szczur piżmowy, krab wełnistoręki, szop pracz i moczarka kanadyjska.

7.Antropogeniczne czynniki środowiska- różnorodne odmiany aktywności ludzkiej, które w sposób pośredni lub bezpośredni wpływają na -> biotyczne i —> abiotyczne czynniki środowiska.

8.Antopogeniczne formy- formy morfologiczne na powierzchni ziemi,, powstałe na skutek gospodarczej działalności człowieka w środowisku. Wyróżnia się formy wklęsłe (wyrobiska, górnicze powierzchniowe, niecki osiadania, powstałe w wyniku otworowego wytapiania siarki oraz obniżenia, spowodowane odwad­nianiem górotworu), zapadliskowe (powstają w wyniku eksploatacji, podziem­nej), wypukłe (składowiska, wypiętrzenia gruntów na ich przedpolu, nasypy drogowe, kolejowe, zapory wodne, groble) i płaskie, powstające wskutek likwi­dacji naturalnych wyniosłości morfologicznych, w przypadku eksploatacji wy­robiskami stokowymi lub stokowo-wgłębnymi. Poza bezpośrednią działalnością człowieka a.f. powstają w wyniku pośredniej jego działalności, wskutek zakłó­cenia równowagi w przyrodzie i w rezultacie przyspieszenia procesów denudacyjnych (np. przez .wyrąb lasów).

9.Antropogeniczny- powstały w wyniku działalności człowieka.

10.Asocjacja roślinna- zbiorowisko roślin wyodrębniające się pod względem struktury i składu florystycznego, odznaczające się swoistymi właściwościami ekologicznymi, zawiera charakterystyczne dla siebie gatunki roślin.

11.Antropopresja- - zdarzenia spowodowane zamierzoną i nie zamierzoną działalnością ludzi. A. charakteryzuje się różną skalą intensywności i zasięgu przestrzennego. Ma na ogół_skutki negatywne np. hałas zanieczyszczenie_ powietrza, wód, wyrąb lasów, wypasanie nadmiernej liczby zwierząt itp. Przykładem"a,, która doprowadziła do przekroczenia bariery ekologicznej, jest przekształcenie się terenów Sahelu w pustynię (południowa granica Sahary przesunęła się w ciągu ostatnich lat o 100- 200km.).

12.Autoekologia- - dział -» ekologii badający, zależności organizmów danego ga­tunku od środowiska oraz wpływy zmieniających się czynników ekologicznych, środowiska na ich życie, rozwój, zachowanie i przystosowanie.

13.Atmosfera- - powłoka gazowa otaczająca Ziemię. Dolną warstwę a., najważniejszą życia i procesów geochemicznych, nazywa się -» troposferą. W troposferze temperatura szybko obniża się ze wzrostem wysokości: Sięga ona od 8_km nad biegunami do 17 km nad równikiem, występują w niej prądy konwekcyjne mas powietrza, wywołane ogrzewaniem powietrza przez powierzchnię litosfery i —> hydrosfery. Nad troposferą znajduje się - stratosfera (do wys. 80km.) odznaczająca się dużą zawartością ozonu. Ponad stratosferą rozciąga się Jonosfera sięgająca do 1000 km, w której powietrze jest znacznie rozrzedzon i zjomzowane. Między a. a hydrosferą i litosferą istnieje stała wymiana materii. 'A. jest niewyczerpanym źródłem niektórych., substancji o dużym Znaczeniu "przemysłowym, głównie tlenu i azotu.

14.Autotroficzne bakterie- samożywne bakterie, które, podobnie jak rośliny zielo­ne, odżywiają się substancjami nieorganicznymi, głównie dwutlenkiem węgla; - autotrofy.

15.Autotrofy- organizmy samożywne (rośliny, sinice i niektóre bakterie), posiada­jące zdolność wykorzystywania energii świetlnej do wytwarzania związków organicznych ze związków nieorganicznych: C0₂ i H₂0, w obecności barwni­ków asymilacyjnych. Proces ten jest nazywany fotosyntezą. Niektóre a., nie mające barwników asymilacyjnych, wykorzystują zamiast energii świetlnej energię chemiczną. Jest to zjawisko ->chemosyntezy, występujące u niektórych bakterii; —> cudzożywność

16.Azotox- polski odpowiednik DDT; substancja aktywna - dwuchlorodwufenylotrójchloroetan; uniwersalny środek owadobójczy (insektycyd), stosowany do zwalczania stonki ziemniaczanej i innych szkodników. Ze względu na toksyczność dla ssaków, a. w Polsce i wielu innych krajach jest wycofywany z użycia

17.Bakterie azotowe- - bakterie zdolne do przyswajania wolnego azotu z atmosfery (niedostępne dla roślin). B.a. wolno żyjące w glebie mogą być tlenowe (np. Azotobacter) albo beztlenowe (np. Glostridium). Symbiotyczny tryb życia pro­wadzą —> bakterie brodawkowe.

18.Bakterie brodawkowe (korzeniowe) - mogą wiązać wolny azot z powietrza, współżyjąc z roślinami, np. motylkowymi, u których gromadzą się w brodaw­kach powstałych w tkankach korzeni pod wpływem wydzielin bakterii.

19.Bakterie kałowe- bakterie przebywające w jelicie grubym zwierząt ciepłokrwistych i człowieka. Wykorzystywane w biologii jako indykator ilości bakterii chorobotwórczych.

20.Bateria słoneczna- - urządzenie przetwarzające energię światła słonecznego na prąd elektryczny za pomocą półprzewodnika wrażliwego na zjawisko fotowoltaniczne. Fotoogniwa dostarczają energii elektrycznej, potrzebnej do zasilania satelitów, są także często spotykane w kalkulatorach. Barierą szerszego zasto­sowania jest wysoka cena b.s. Wraz z postępem technologicznym może ona jednak spaść do poziomu umożliwiającego stosowanie b.s. do komercyjnej pro­dukcji energii z tego czystego i odnawialnego źródła.

21.Bioblok- - typoszereg małych oczyszczalni ścieków, produkowanych w Polsce, o przepustowości 25-800 m³ na dobę. B. umożliwia trzystopniowe oczyszczanie ścieków gospodarczo-bytowych i zapewnia dużą skuteczność oczyszczania przy niewielkich rozmiarach i kosztach budowy. Wadą b. jest możliwość zaniku osa­du czynnego przy zbytnim rozcieńczeniu ścieków surowych wodami opadowymi lub przy małych przepływach ścieków.

22.Biocenologia- dział —> ekologii, nauka zajmująca się badaniem struktury i dynamiki naturalnych zgrupowań organizmów żywych (-» biocenoz); biocenotyka synekologia.

23.Biocenoza- żywa część- ekosystemu; zespołu wszystkich organizmów związanych z określonym - biotopem, wykazujący autonomię i wewnętrzne powiązania strukturę oraz adaptację i zdolność utrzymywania równo­wagi dzięki mechanizmom i zjawiskom samoregulacji. Organizmy, w b. repre­zentują trzy podstawowe poziomy troficzne: —> producentów, konsumentów i destruentów, tworząc mniej lub bardziej skomplikowane łańcuchy i sieci, w których każdy niższy poziom to organizmy zjadane, a każdy wyższy - organi­zmy zjadające. Producenci to -> autotrofy, konsumenci i destruenci to heterotrofy. Obecność wszystkich tych organizmów i ich funkcjonowanie umożliwia obieg materii w środowisku. Usunięcie któregoś z ogniw -» łańcucha troficzne­go, typowego dla danego ekosystemu, w sposób zamierzony lub przypadkowy (wskutek intoksykacji lub zanieczyszczenia środowiska) może zakłócić obieg materii i doprowadzić do degradacji czy wręcz katastrofy ekologicznej. Żaden proces technologiczny nie jest w stanie zastąpić funkcji podstawowych ogniw b.

24.Biodegradacja- rozkład niektórych substancji przez organizmy żywe. B. jest wykorzystywana w biologicznych oczyszczalniach ścieków (złoża zraszane", osad czynny) oraz w stawach biologicznych: W procesie b. rozkładowi może ulegać nawet 92-96% substancji organicznych (w praktyce 50-85%). Warun­kiem zachodzenia procesów b. jest odpowiednia temperatura oraz brak w ście­kach substancji toksycznych dla mikroorganizmów (np. niektórych detergen­tów i —> pestycydów).

25.Biogaz- łatwo palny gaz, powstający podczas fermentacji beztlenowej świeżego obornika lub innych substancji organicznych, zawierający ok. 60% metanu, sto­sowany do celów energetycznych, głównie w gospodarstwach rolnych; agrogaz. Masa pozostała po przefermentowaniu jest używana jako pełnowartościowy nawóz. B. jest produkowany na szeroką, skalę w Indiach, Afryce Północnej i Francji, gdzie warunki klimatyczne pozwalają na utrzymanie stałej, dodatniej temperatury i czynią proces opłacalnym.

26.Biogeografia- dział geografii, nauka o rozmieszczeniu na ziemi i związku ze środowiskiem organizmów zwierzęcych i roślinnych. B. zajmuje się także ba­daniem rozciągłości i granic —» biosfery

27.Bioindykacja- wykorzystanie wskaźnikowych właściwości organizmów lub ich ' układów do badania jakości środowiska. Służy do oceny stanu zmian - tempa, stopnia i zasięgu obecnych i perspektywicznych zmian zachodzących w środo­wisku. Wykorzystywane są specyficzne reakcje na działanie czynników ograni­czających ną poziomie komórkowym, reakcje fizjologiczne i biochemiczne ko­mórek, wrażliwość gatunków wskaźnikowych roślin i zwierząt danej populacji, —> biocenozy jako ekologiczne wskaźniki zmian funkcjonalnych i struktural­nych, np. zmiany struktury ilościowej oraz jakościowej biocenozy. Badania bioindykacyjne mają charakter kompleksowy, gdyż ocena zmian zachodzących w środowisku jest dokonywana na podstawie jednoczesnych reakcji szeregu zastosowanych —> bioindykatorów oraz wspomagana przez inne oceny stanu środowiska, np. metody fizyczne i chemiczne ocen zmian środowiska.

28.Bioindykator- biologiczny wskaźnik jakości środowiska; organizmy roślinne i zwierzęce, wykazujące zróżnicowaną wrażliwość i charakterystyczną reakcję na działanie czynników środowiska. Są to z reguły gatunki o wąskim zakresie tolerancji lub w specyficzny sposób reagujące na działanie substancji. Zestawy gatunków bioindykacyjnych pozwalają określić np. stan czystości wód - kryte­rium oceny stanowi występowanie lub brak charakterystycznych gatunków: ryb, glonów, owadów, pierwotniaków i bakterii. Specyficzna wrażliwość niektórych gatunków roślin lądowych, np. sosny i świerku na obecność —> dwutlenku siarki w atmosferze, trawy mietlicy na obecność metali ciężkich w glebie - umożliwia określenie stopnia, zasięgu i struktury zmian degradacyjnych środowiska. Wła­ściwości bioindykacyjne wykazują też niektóre gatunki bezkręgowców i ptaków, np. pająki, komary, ślimaki, dżdżownice, dzięcioły. B. mogą być również wskaźniki ekologiczne populacyjne i biocenotyczne, jak skład gatunkowy, li­czebność, zagęszczenie, produkcja biomasy, struktura troficzna i przestrzenna. O stanie środowiska w warunkach presji antropogenicznej informuje zmienność tych wskaźników, wykraczająca poza granice normalnych amplitud, charakte­rystyczna dla —> ekosystemów naturalnych.

29.Bioklimat-(1) klimat odpowiedni dla określonego środowiska, ukształtowany pod wpływem zespołów żywych organizmów danego terenu, np. lasy. Specyficzny B. powstaje w norach, gniazdach i innych zwierząt (2)cechy klimatu wpływające na żywe organizmy w tym na człowieka- bioklimatologia.

30.Biologiczne zwalczanie- metoda zwalczania szkodliwych organizmów za po­mocą innych, mająca zastosowanie przede wszystkim w ochronie roślin, do zwalczania szkodników. Biologicznie można zwalczać także chwasty. B.z. na­biera coraz większego znaczenia, gdyż nie powoduje zaburzeń w —> ekosyste­mach. Z drugiej strony może powodować daleko bardziej idące problemy niż te, które wynikają ze zwalczania chemicznego, dlatego b.z. należy stosować ze szczególną rozwagą.

31.Biom- - zbiorowisko zwierząt i roślin o pewnych ogólnych, wspólnych właściwo­ściach, zasiedlające duże obszary, jednorodne pod względem biologicznym, a zróżnicowane ekologicznie, np. step, sawanna, tajga.

32.Biomasa- ilość substancji organizmów żywych, zamieszkujących w określonym momencie określoną przestrzeń. B. mierzy się zwykle w jednostkach wagowych i odnosi się do jednostki powierzchni lub objętości środowiska. B.. umożliwia ocenę produkcyjności biologicznej danego —> biotopu_czy danej —>„ biocenozy.

33.Biosfera- sfera życia, przestrzeń zamieszkana przez organizmy żywe; strefa biotyczna. B. Ziemi obejmuje dolną część atmosfery, hydrosferę (wody) oraz powierzchniową warstwę skorupy Ziemi -.litosferę.

34.Biotop- przyroda nieożywiona, w której występuje pewien określony zespół czynników zewnętrznych (np. klimat, rzeźba terenu), wpływających pośrednio i bezpośrednio na żyjące tam organizmy. Skład —> abiotycznych czynników od­różnia jeden b. od innego; —> siedlisko.

35.Biotyczny czynnik- żywe organizmy, oddziałujące bezpośrednio lub pośrednio,, na inne organizmy (np. pasożyty w stosunku do swych żywicieli).

36.Biotyp- - (1) zespół osobników o tych samych właściwościach dziedzicznych, czyli o tym samym genotypie; (2) osobniki jednego gatunku, o podobnych ce­chach morfologicznych, różniące się od innych osobników tego gatunku wła­ściwościami biologicznymi, np. doborem pokarmu, głosem, budową gniazd.

37.Choroby cywilizacyjne- choroby związane ze zmianami środowiska przyrodniczego i społecznego oraz wpływem środowiskowych czynników chemicznych, fizycznych, biologicznych i społecznych na zdrowie ludzi. Są to głównie choroby niezakaźne, ale także zakaźne i zawodowe, które wskutek częstości występowania mają duże znaczenie społeczne. Ich istotą są niekorzystne dla zdrowia skutki wzajemnego oddziaływania człowieka i środowiska. Określenie „choroba cywilizacyjna" może w różnych krajach dotyczyć różnych chorób, spowodowa­nych ujemnymi skutkami nie kontrolowanego lub niedostatecznie kontrolowa­nego rozwoju cywilizacji, np. hałasem, zapyleniem, ograniczeniem ruchu i wy­siłku fizycznego, nieprawidłową jakością zdrowotną żywności (wskutek obec­ności w niej zanieczyszczeń chemicznych), nieracjonalnym żywieniem, naduży­waniem leków, stresami itp. Do ch.c. zalicza się głównie choroby układu krą­żenia, układu oddechowego, nerwice, niektóre nowotwory i AIDS.

38.Chwast- roślina niepożądana, rosnąca dziko wśród upraw na polach, łąkach, w ogrodach, lasach itp., utrudniająca uprawę .roślin użytkowych i hamująca ich wzrost; zielsko; także niepożądany gatunek drzewa w lesie. Cli. zwalcza się przez stosowanie właściwej -> agrotechniki, środków chwastobójczych oraz .biologicznych

39.Cudzożywność- (heterotrofizm)- odżywianie się substancjami organicznymi pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, pobranymi jako pokarm, rozłożonymi enzymatycznie i przyswojonymi. Do organizmów cudzożywnych należą zwierzęta, grzyby, przeważająca część bakterii oraz niektóre pasożytnicze rośliny.

40.Cykle biogeochemiczne- krążenie pomiędzy środowiskiem nieożywionym a organizmami żywymi pierwiastków wchodzących w skład organizmów żywych. Część tych pierwiastków występuje w postaci zasobów pierwotnych i wtórnych minerałów bezpośrednio niedostępnych dla organizmów, część zaś w postaci soli rozpuszczalnych w wodzie, tworzących pulę pokarmową dostępną dla organizmów żywych. Pomiędzy tymi zasobami następuje stała wymiana na skutek osadzania w postaci mineralnej, działalności mikroorganizmów itp. Sole mineralne z puli pokarmowej są pobierane ze środowiska przez producentów materii organicznej (rośliny, bakterie autotroficzne) i magazynowane w ich cia­łach. Producenci stanowią pokarm dla roślinożerców, ci zaś dla drapieżników itp. W ten sposób związki organiczne, zawierające odpowiednie pierwiastki, są przekazywane z niższego na wyższy poziom troficzny. Z każdego poziomu tro­ficznego pierwiastki te dostają się ponownie do środowiska w postaci związków wydalanych z organizmów; są to częściowo związki nieorganiczne, np. C0₂ (powracające od razu do puli pokarmowej) oraz martwe szczątki roślinne i zwierzęce. Warunkiem ponownego włączenia pierwiastków zawartych w związkach organicznych do obiegu jest uprzednie poddanie tych związków działalności bakterii i grzybów, wchodzących w skład poziomu troficznego destruentów. Organizmy te w procesach oddychania, fermentacji itp. wytwarzają odpowiednie związki nieorganiczne, które dopiero jako dostępne dla producen­tów wchodzą ponownie w skład ich puli pokarmowej.

41.Czerwona księga- wydawnictwo ukazujące się od 1966j\, publikowane przez
Międzynarodową Unię_Ochrony Przyrody.i jej Zasobów (IUCN). Jest to rejestr
rzadkich i ginących gatunków roślin oraz zwierząt, wraz z projektami praktycznych
przedsięwzięć umożliwiających ich ratowanie. Księga ta jest adresowana do poszczególnych rządów i społeczeństw jako symboliczny znak klęski.

42.Czerwone Księgi i Listy- (międzynarodowe, krajowe) - rejestry i wykazy rzadkich, ginących lub zagrożonych gatunków światowej (krajowej) fauny i flory. Cz.K. zwierząt i roślin są obszernymi dokumentami, zawierającymi następujące informacje o każdym gatunku; ( w kraju, na kontynencie i na swiecie), stopień zagrożenia i możliwości ochrony, źródła informacji i literaturę. Kolejne wydania „Księgi” SA uzupełniane informacjami na temat nowych nowych gatunków, którym grozi zagłada, oraz odnotowują gatunki restytuowane. Cz. L. zwierząt i roślin dokumentami o węższym zakresie informacji niż Cz. K. i zawieraja tylko wykaz zagrożonych gatunków w poszczególnych grupach systematycznych. W Polsce cz.K. i Cz. L. roślin i zwierząt stanowią źródło informacji wykorzystywanych w systemi- monitoringu przyrody ożywionej (obejmującym m.in. monitoring gatunków ginacych, zagrożonych i rzadkich). Są one prowadzone wg. zasad przyjętych przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i jej Zasobów (IUCN), a gatunki są klasyfikowane wg. następujących kategorii zagrożeń: Ex- wymarłe; gatunki całkowicie wymarłe, które miały na terenie Polski swe ostatnie na świecie ostoje, ExP - zanikłe lub prawdopodobnie zanikłe w Polsce; gatunki występujące na ziemiach polskich ostatnich stuleciach, których obecności w mijającym półwieczu już nie stwierdzono mimo ponownych poszukiwań, E - wymierające; gatunki skrajnie zagrożone wymarciem, których przeżycie w Polsce jest mało. prawdopodobne, jeśli nadal będą działać czynniki zagrożenia, V - narażonej gatunki stopniowo zanikające,-które zapewne przesuną się w najbliższej przyszłości do klategorii wymierają­cych i silnie zagrożonych (E), R - rzadkie; gatunki o ograniczonych zasięgach geograficznych i występujące w małych populacjach lub też na rozległych obszarach , ale o dużym rozproszeniu , O- _:_wyprowadzone z zagrożenia; gatunki, które niegdyś znajdowały się w kraju u kresu egzystencji (E) lub były wyraźnie narażone na wyginięcie (V), ostatnio jednak - dzięki zabiegom ochronnym lub bliżej nieznanym czynnikom - odbudowały swe populacje do stanu względnego bezpieczeństwa, I-o nieokreślonym zagrożeniu; gatunki, o których wiadomo tylko, że są w kraju zanikłe (ExP), wymierające (E), narażone (V) lub rzadkie (R),"a więc w bliżej nieokreślonym stopniu zagrożone, lecz brak dostatecznej informacji, aby zaliczyć je do jednej z tych kategorii.

43.Czynniki ekologiczne- całokształt uwarunowań i procesów zachodzących w_środowisku, które określają tempo i efektywność procesów biologicznych oraz wpływają na możliwości występowania, przeżycia i rozrodu organizmów. Wyróżnia się czynniki ekologicznie:)fizyczno- chemiczne jak temperatura, światło, poziom radiacji tlen, woda, dwutlenek węglą, sole mineralne, biologiczne, które stanowią współoddziaływanie osobników jednego gatunku (zależności' wewnątrzgatunkowe) oraz osobników i populacji różnych gatunków (zależności międzygatunkowe).

44.Czynniki ograniczające-- czynniki (np. pokarm, temperatura, tlen), które zbliża­ją się lub przekraczają granice tolerancji gatunku i ograniczają bytowanie lub rozwój organizmu w danym środowisku.

45.Czynniki środowiska- - całokształt działających na organizm, populację i biocenozę uwarunkowań żywej i nieożywionej przyrody; wyróżnia się czynniki: bio­tyczne, abiotyczne i antropogeniczne.

46.Dioksyna- ( 2,3,7,8- czterochlorodwubenzo-p-dioksyna, TCDD;C12H4C14O2)- produkt pośredni, który tworzy się w produkcji herbicydu 2,4,5- T oraz czasem podczas spalania chlorowanych związków organicznych. Może się również tworzyć w warunkach naturalnych i jest rozpowszechniony szeroko w środowisku,,w bardzo małym stężeniu. Lokalnie mogą pojawiać się większe stężenia d. Przypuszcza się, że d. powodują długotrwałe uszkodzenia, np. wpływając na proces tworzenia się chromosomów, nie ma jednak jeszcze na to dostatecznych dowodów.

47.Dziura ozonowa- od końca lat siedemdziesiątych zjawisko sezonowe (wio­sennego zaniku ozonu na półkuli południowej) spadku całkowitej zawartości ozonu w powietrzu atmosferycznym nad Antarktydą, zaznaczające się głównie, w warstwie 1.5-20 km. Skala tego zjawiska powiększa się prawie systematycznie z roku na rok. Powstawanie d.o. przypisuje się głównie wzrastającej zawartości freonów w atmosferze. Proces ten przebiega następująco: promieniowanie ul­trafioletowe (UV) rozrywa silne wiązania chemiczne w cząsteczce freonu i wy­zwala atom chloru (Cl). Ten z kolei atakuje cząsteczkę ozonu (0₃), prowadząc : do wyzwolenia cząsteczek tlenu (0₂) oraz tlenku chloru (CIO). Atom tlenu rozbija cząsteczkę CIO na tlen oraz chlor i cykl destrukcyjny powtarza się. W 1985 r., z inicjatywy UNEP (Program Ochrony Środowiska Narodów Zjed­noczonych), zwołano Genewską Konferencję pt. „Ochrona warstwy ozono­wej", a we wrześniu 1987 r. powstał Protokół Montrealski, dotyczący strategii stopniowego ograniczania emisji substancji niszczących ozon atmosferyczny. Przedstawiciele 31 państw podpisali umowę, w której ustalono, że poziom pro­dukcji freonów z 1986 r. będzie zamrożony, poczynając od 1990 r., a do końca bieżącego stulecia ulegnie zmniejszeniu o 50%. Z ograniczeń tych zwolniono na okres 10 lat wiele krajów rozwijających się, w których możliwość stosowania tanich zamrażarek jest konieczna; —> efekt cieplarniany.

48.Efekt cieplarniany-(szklarniowy) - zjawisko ocieplania atmosfery, spowodowane zwiększoną w niej ilością zanieczyszczeń, a w szczególności CO2- Charakterystyczną...właściwością C0₂ jest to_;, że przepuszcza krótkofalowe promienio­wanie Słońca i pochłania długofalowe/cieplne promieniowanie z Ziemi, czyli przeciwdziała wypromieniowaniu ciepła" z ziemi. Zwiększenie zawartości CÓ₂ w atmosferze' prowadzi zatem do wzrostu temperatury Ziemi.. Ponieważ podobnymi właściwościami odznacza się szkło (co umożliwia budowę cieplar­ni), zjawisko to nazwano efektem cieplarnianym. Podobnymi właściwościami odznaczają się też inne gazy, np. metan, chlorowęgliki CFQ podtlenek azotu, ozon, a wiele spośród nich/Charakteryzuje się 'długim■ okresem trwałości w at­mosferze. —> Dwutlenek węgla jest wprawdzie gazem mniej wydajnym w za­trzymywaniu ciepła (w przeliczeniu na 1 kg), jego wkład jednak w ogólne ocieplenie klimatu- jest najwjększy_{> -}ze_względu na rozległość emisji. Pośrednio na_ efekt cieplarniany wpływają też inne gazy, powstające podczas spalania (tlenek węgla przyczynia się do przedłużenia obecności metanu-w atmosferze, a sam przekształca się w C0₂, tlenki azotu i węglowodory tworzą ozon troposfęryczny, który jest gazem o efekcie cieplarnianym). Źródłem gazów, powodujących efekt cieplarniany, są przede wszystkim procesy spalania węgla i ropy naftowej (2/3 źródeł). W poważnym stopniu przyczyniają się też przyczyniają się też wycinanie lasów tropikalnych -i 'pożary sawanny. Rolnictwo ma także duży wkład, produkując metan (uprawa ryżu, hodowla bydła).

49.Ekologia- od_greckiego oikos, oznaczającego dom lub miejsce życia. Dosłownie e. oznacza więc badanie organizmów „w ich domu” W_obrębie e. Wyróż­nia się —» autoekologię i —» synekologię. Ze względu na charakter siedliska i przedmiot badań wyróżnia się: e. organizmów wodnych_,_e_,_organizmów lądowych i hydrobiologię. E. łączy wszystkie dziedziny biologii w syntetyczną całość. Jest podstawą zrozumienia zjawisk i procesów zachodzących wśród organizmów. E. określa się"zazwyczaj jak naukę o związkach między organizmami lub grupami organizmów a środowiskiem albo jako naukę o współzależnościach pomiędzy żywymi_organizmami_a ich środowiskiem. Ponieważ e. dotyczy szczególnie biologii grup organizmów oraz procesów zachodzących na lądach, w oceanach i wodach słodkich pod wpływem działalności tych organizmów, w bardziej współczesnym ujęciu należy ją_określić jako naukę o strukturze i..funkcjonowaniu_przyrody (rozumiejąc, że człowiek"^-jest częścią przyrody). Jedną z trafnych definicji e. jest definicja podana w słowniku ~ Webstera: E. to całość lub model stosunków między organizmami a ich środowiskiem. Można powiedzieć, że najlepiej określa tę obszerną dziedzinę wiedzy definicja najkrót­sza i najmniej specjalistyczna: jest to biologia środowiskowa (1) Nauka o eko­nomice przyrody - bada zależności między samymi organizmami lub zespołami organizmów oraz między nimi a ich środowiskiem życia. (2) Termin ten jest .często używany w języku polskim w znaczeniu —» sozologia lub -> ochrona środowiska. Powstało też wiele nauk z pogranicza e., jak genetyka ekologiczna, geografia ekologiczna, parazytologia środowiskowa. Praktycznym znaczeniem badań ekologicznych jest stosowanie ich wyników w tworzeniu nowoczesnych zasad racjonalnej gospodarki i ochrony naturalnych zasobów przyrody. E. wskazuje_drogi zabezpieczenia się przed ujemnymi skutkami eksploatacji dóbr naturalnych i całej gospodarki. E. ma również zastosowanie w rolnictwie i leśnictwie stanowiąc podstawę niemal wszystkich stosowanych ^-przez nie zabiegów, np. prognozowanie pojawienia się szkodników pól uprawnych lasów i walka biologiczna z tymi szkodnikami.

50.Ekologia człowieka- dział —> ekologii, traktujący o_wzajemnych.uwarunkowaniach_i zależnościach populacji ludzkich oraz otaczającego środowiska przy­rodniczego zurbanizowanego (antropogennego). Bada wpływ - na zdrowie ludzi- zanieczyszczeń, występujących w powietrzu atmosferycznym, wodzie, glebie, roślinach" jadalnych, paszach oraz środkach spożywczych pochodzenia ■'"roślinnego i zwierzęcego, a także w przedmiotach użytku kontaktujących się ' z żywnością oraź" bezpośrednio i pośrednio z człowiekiem_. Celem E.C.jest określenie optymalnych warunków zdrowia ludzi przez: 1) ocenę narażenia wybra­nych zbiorowości lub_całej populacji na szkodliwe działanie zanieczyszczeń, 2) opracowanie zasad zapobiegania skutkom niekorzystnych dla zdrowia zanieczyszczeń biologicznych, chemicznych i fizycznych w środowisku.

51.Ekorozwój—rozwój zrównoważony- (1) określa taki rozwój gospodarczy, który może trwać bez końca,, i ponieważ opiera się na .eksploatacji -> zasobów odnawialnych i w związku : z tym nie powoduje szkód dla środowiska, które mogłyby przekroczyć_dopusżczalne granice; (2) rozwój społeczno-gospodarczy, uwzględniający uwarunkowania przyrodnicze i zakładający ochronę podstawowych procesów ekologicznych. Koncepcja c. zakłada, że poprawa, a przynajmniej niepogarszanie stanu środowiska, jest jednym z ważniejszych czynników warunkujących rozwój ekonomiczny. Innym istotnym założeniem e. jest uznanie samoistnych wartości'., przyrodniczych, stąd i dążenie (w ramach.—> polityki ekorozwoju) do zachowa­nia —> równowagi ekologicznej w podstawowych —> ekosystemach, nie tylko ze względu na możliwości ich ewentualnego wykorzystania dla rozwoju gospo­darczego. Na tak rozumiany ekorozwój składają się przekształcenia ekonomiczne, społeczne, techniczne i przestrzenne, zmierzające do zapewnienia dobrobytu zarówno obecnym, jak i następnym pokoleniom przez: (a) zapewnienie określonej jakości środowiska, (b) zapewnienie pożądanego stanu jakości zdrowia' społeczeństwa, (c) konserwatorską ochronę przyrody, (d) racjonalną gospodarkę ; zasobami, (e) podejmowanie proekologicznych kierunków rozwojowych; (3) | (wg UNEP) koncepcja rozwoju gospodarczego z uwzględnieniem czynników;-środowiskowych, sformułowana na II sesji Rady Zarządczej UNEP. Według; dokumentów UNEP, jest to taki przebieg nieuchronnego i pożądanego rozwoju gospodarczego, który by nie naruszał w sposób istotny i nieodwracalny środowiska. życia człowieka, nie prowadził do degradacji biosfery oraz godził prawa przyrody, ekonomii i kultury. Jako warunki sprzyjające realizacji ekorozwoju wskazuje się potrzebę powiązania ekologii z polityką narodową .oraz planami \ społeczno-gospodarczymi poszczególnych krajów. Wskazuje na celowość: \ utworzenia jednostki organizacyjnej, zajmującej się programowaniem i koordynacją działań w zakresie ochrony środowiska, udziału społeczeństwa w realizacji tak pojętego kierunku rozwoju oraz jego uprawnień nadzorczych. E. wykazuje zasadniczą zbieżność ze wzrostem ekonomicznym zrównoważonym pod względem ekonomicznym.

52.Ekosystem- w 1935 botanik ang. A.G. Tansley- podstawowa funkcjonalna jednostka ekologiczna: układ tworzony przez wszystkie organizmy zasiedlające dany obszar i tworzące zespół biotyczny wraz z ich środowiskiem abiotycznym. Wszystkie elementy ekosystemu pozostają we współzależności i warunkują się wzajemnie przez oddziaływanie orga­nizmów żywych na ich siedlisko i siedliska na występujące w nim organizmy . żywe oraz przez wzajemne oddziaływanie współwystępujących gatunków roślin i zwierząt. W każdym ekosystemie zachodzi przepływ energii i obieg materii pomiędzy komponentami —> biocenozy a środowiskiem dzięki istnieniu organi­zmów należących do trzech podstawowych poziomów troficznych: 1) —pro­ducentów, syntetyzujących materię organiczną, 2) konsumentów, zjadających inne organizmy lub martwą materię organiczną, 3) destruentów, rozkładających martwą materię organiczną i uwalniających nieorganiczne składniki pokarmowe dla producentów. Każdy ekosystem jest układem otwartym, powiązanym przez procesy wymiany materii i energii w wyniku np. migracji zwierząt, przenoszenia diaspor itp. Każdy ekosystem podlega procesowi naturalnych przemian, w wy­niku których osiąga stan dojrzałości.

53.Ekspertyza ekologiczna- - opinia rzeczoznawców o wpływie przedsięwzięcia gospodarczego na stan środowiska, stanowiąca materiał do oceny, czy przed­sięwzięcie przeprowadzić, czy też z niego zrezygnować. Przedsięwzięcia gospo­darcze, wpływające na stan zasobów wodnych na określonym terenie oraz na stosunki wodne na tym obszarze (np. budowa wielkiej zapory wodnej, osuszanie bagien), należy poprzedzić kompleksową ekspertyzą, obejmującą skutki reali­zacji przedsięwzięcia, w tym także na obszarach sąsiednich. Organ administracji państwowej może zażądać od inwestora, a także od właściciela lub zarządcy obiektu budowlanego albo zespołu obiektów, przedstawienia opinii sporządzo­nej przez wskazanego rzeczoznawcę co do oddziaływania inwestycji lub obiektu na środowisko.

54.Elektrofiltry- elektrostatyczne urządzenia odpylające. Zasada ich działania opiera się na wykorzystaniu siły elektrostatycznej. Zapylony gaz ulega jonizacji w silnym polu elektrycznym, ziarna pyłu są przyciągane przez elektrodę zbior­czą, gdzie koagulują (łączą się) i podczas wstrząsania opadają do zbiornika py­łu. Urządzenia te charakteryzują się dużą skutecznością działania (powyżej 99,5%) oraz małym oporem przepływu, nawet bardzo dużej ilości gazu. Stoso­wane są do odpylania dużych ilości gazu (np. spalin z kotłów energetycznych, w cementowniach, metalurgii, przemyśle chemicznym); urządzenia odpylające.

55.Endemiczne gatunki- gatunki roślin lub zwierząt występujące na ograniczonym obszarze. Są to gatunki bardzo stare albo bardzo młode, które nie zdążyły się jeszcze rozprzestrzenić.

56.Energia alternatywna- energia otrzymywana ze źródeł innych niż spalanie wę­gla, ropy naftowej, gazu naturalnego lub z syntezy jądrowej czy też rozszczepienia jądra, np.: biogaz, energia słoneczna, energia wody, wiatru. Zwykle jest produkowana na małą skalę - na potrzeby własne lub do zasilania niewielkich grup odbiorców.

57.Energia geotermiczna- energia w postaci ciepła, czerpana z amoniaków ", i w gradiencie geotermicznym. Normalnie, temperatura w skorupie ziemskiej wzrasta w miarę głębokości ze stałą prędkością. Jednakże lokalnie mogą wystę­pować woda, solanka, skały o temperaturze dużo wyższej niż temperatura ota­czającego je podłoża. Woda słodka lub gorąca solanka może być po prostu po­bierana. Ciepło skał odbiera się poprzez wodę tłoczoną w głąb ziemi z zewnątrz. Energia geotermiczna jest zawsze w postaci gorącej wody i może być wykorzy­stywana w pobliżu jej źródeł. Ogrzewa się nią budynki, służy do wytwarzania w turbinach prądu elektrycznego (czasem jest potrzebne dogrzanie wody), ma także inne zastosowanie przemysłowe. Pobieranie ciepła z lokalnej anomalii geotermicznej powoduje jej ochłodzenie do temperatury skał otaczających. Wo­da może zawierać substancje o działaniu toksycznym lub korozyjnym, musi być więc tłoczona w obiegu zamkniętym. Aby nie dopuścić do skażenia środowiska, ciepło z niej przekazuje się w wymiennikach ciepła.

58.Energia pływów- energia mechaniczna uzyskiwana z wahań poziomu morza powodowanych przez przepływ i odpływ. Przetworzenie tej energii na postać użyteczną dla człowieka było problemem od wielu pokoleń. Jak dotąd, większość rozwiązań opiera się na wykorzystaniu jednego basenu pływowego od­grodzonego od morza (lub więcej). Basen taki jest połączony z morzem kana­łem, w którym znajduje się turbina hydrauliczna. W czasie przypływu poziom morza się podnosi, woda wpływa do basenu, napędzając turbinę. Gdy następuje odpływ, woda wypływa z basenu i znów napędza turbinę. Największa elek­trownia pływowa znajduje się u ujścia rzeki Rance w Bretanii, we Francji. Ukończono ją w 1960 r., daje 544 kWh rocznie. Wadami tej metody wytwarza­nia energii są wysokie koszty budowy basenu oraz, w przypadku większych instalacji, szkody dla środowiska.

60.ekorozwój - określa taki rozwój gospodarczy który może trwać bez końca, ponieważ opieraj się na. eksploatacji -> zasobów odnawialnych i w związku z tym nie powoduje szkód dla środowiska, które mogłyby przekroczyć dopuszczalne granice; (2)rozwój społeczno-gospodarczy uwzględniający uwarunkowania przyrodnicze i zakładający ochronę podstawowych procesów ekologicznych. Koncepcja e. zakłada, że poprawa, a przynajmniej niepogarszanie stanu; środowiska, jest jednym z ważniejszych czynników warunkujących rozwój ekonomiczny. Innym istotnym założeniem e. jest uznanie samoistnych wartości przyrodniczych, stąd i dążenie (w ramach —> polityki ekorozwoju) do zachowania -> równowagi ekologicznej w podstawowych -> ekosystemach, nie tylko ze względu na możliwości ich ewentualnego wykorzystania dla rozwoju gospodarczego. Na tak rozumiany ekorozwój składają się przekształcenia ekonomiczne, społeczne, techniczne i przestrzenne, zmierzające do zapewnienia dobrobytu zarówno obecnym, jak i następnym pokoleniom przez: (a) zapewnienie określonej jakości środowiska, (b) zapewnienie pożądanego stanu jakości zdrowia społeczeństwa, (c) konserwatorską ochronę przyrody, (d) racjonalną gospodarkę, zasobami, (e) podejmowanie proekologicznych kierunków rozwojowych; (3) (wg UNEP) koncepcja rozwoju gospodarczego z uwzględnieniem czynników: środowiskowych, sformułowana na II sesji Rady Zarządczej UNEP. Według dokumentów UNEP, jest: to laki przebieg nieuchronnego i pożądanego rozwoju gospodarczego, który by nie naruszał w sposób istotny i nieodwracalny środowiska życia człowieka, nie prowadził do degradacji biosfery oraz godził prawa przyrody, ekonomii i kultury. Jako warunki sprzyjające realizacji ekorozwoju wskazuje się potrzebę powiązania ekologii z polityką narodową, oraz planami społeczno-gospodarczymi poszczególnych krajów. Wskazuje na celowość: utworzenia jednostki organizacyjnej, zajmującej się programowaniem i koordynacją działań w zakresie ochrony środowiska, udziału społeczeństwa w realizacji tak pojętego kierunku rozwoju oraz jego uprawnień nadzorczych. E. wyka­zuje zasadniczą zbieżność ze wzrostem ekonomicznym zrównoważonym pod względem ekonomicznym.

61.ekosystem - podstawowa funkcjonalna jednostka ekologiczna: układ tworzony przez wszystkie organizmy zasiedlające dany obszar i tworzące zespół biotyczny wraz z ich środowiskiem abiotycznym. Wszystkie elementy ekosystemu pozostają we współzależności i warunkują się wzajemnie przez oddziaływanie orga­nizmów żywych na ich siedlisko i siedliska na występujące w nim organizmy żywe oraz przez wzajemne oddziaływanie współwystępujących gatunków roślin i zwierząt. W każdym ekosystemie zachodzi przepływ energii i obieg materii pomiędzy komponentami -> biocenozy a środowiskiem dzięki istnieniu organizmów należących do trzech podstawowych poziomów troficznych: 1) -pro­ducentów, syntetyzujących materię organiczną 2) konsumentów, zjadających inne organizmy lub martwą materię organiczną, 3) destruentów, rozkładających martwą materię organiczną i uwalniających nieorganiczne składniki pokarmowe dla producentów. Każdy ekosystem jest układem otwartym, powiązanym przez procesy wymiany materii i energii w wyniku np. migracji zwierząt, przenoszenia diaspor itp. Każdy ekosystem podlega procesowi naturalnych przemian, w wy­niku których osiąga stan dojrzałości.

62.ekspertyza ekologiczna - opinia rzeczoznawców o wpływie przedsięwzięcia gospodarczego na stan środowiska, stanowiąca materiał do oceny, czy przed­sięwzięcie przeprowadzić, czy też z niego zrezygnować. Przedsięwzięcia gospodarcze, wpływające na stan zasobów wodnych na określonym terenie oraz na stosunki wodne na tym obszarze (np. budowa wielkiej zapory wodnej, osuszanie bagien), należy poprzedzić kompleksową ekspertyzą, obejmującą skutki reali­zacji przedsięwzięcia, w tym także na obszarach sąsiednich. Organ administracji państwowej może zażądać od inwestora, a także od właściciela, lub zarządcy obiektu budowlanego albo zespołu, obiektów, przedstawienia opinii sporządzo­nej przez wskazanego rzeczoznawcę co do oddziaływania inwestycji lub obiektu na środowisko.

63.elektrofiltry - elektrostatyczne urządzenia odpylające. Zasada ich działania opiera się na wykorzystaniu siły elektrostatycznej. Zapylony gaz ulega jonizacji w silnym polu elektrycznym, ziarna pyłu są przyciągane przez elektrodę zbior­czą gdzie koagulują (łączą się) i podczas wstrząsania opadają do zbiornika py­łu. Urządzenia te charakteryzują się dużą skutecznością działania (powyżej 99,5%) oraz małym oporem przepływu, nawet bardzo dużej ilości gazu. Stoso­wane są do odpylania dużych ilości gazu (np. spalin z kotłów energetycznych, w cementowniach, metalurgii, przemyśle chemicznym); urządzenia;, odpylające.

64.emisja zanieczyszczeń - wprowadzanie do powietrza zanieczyszczeń w sposób: zorganizowany, tzn. z wszelkiego rodzaju urządzeń technologicznych i ogrzew­czych za pośrednictwem emitorów, tj. kominów, wyrzutni wentylacyjnych itp., nie zorganizowany: z hałd, składowisk, w toku przeładunku substancji sypkich lub lotnych, z hal produkcyjnych, poprzez wywietrzniki-dachowe i okienne, w wyniku pożarów lasów itp. Ponadto istnieje tzw. emisja wtórna, czyli ponow­ne wprowadzanie do atmosfery zanieczyszczeń uprzednio z niej usuniętych. Występuje ona w przypadku niewłaściwego postępowania z zanieczyszczeniami już wychwyconymi, np. przy niewłaściwym zabezpieczeniu składowiska wy­chwyconych zanieczyszczeń.

65.endemiczne gatunki - gatunki roślin lub zwierząt występujące na ograniczonym obszarze. Są to gatunki bardzo stare albo bardzo młode, które nie zdążyły się jeszcze rozprzestrzenić.

66.energia alternatywna - energia otrzymywana ze źródeł innych niż spalanie węgla, ropy naftowej, gazu naturalnego lub z syntezy jądrowej czy też rozszcze­pienia jądra, np.: biogaz, energia słoneczna, energia wody, wiatru. Zwykle jest produkowana na małą skalę - na potrzeby własne lub do zasilania niewielkich grup odbiorców.

67.energia geotermiczna - energia w postaci ciepła, czerpana z amoniaków i w gradiencie geotermicznym. Normalnie, temperatura w skorupie ziemskiej wzrasta w miarę głębokości ze stałą prędkością. Jednakże lokalnie mogą występować woda, solanka, skały o temperaturze dużo wyższej niż temperatura ota­czającego je podłoża. Woda słodka lub gorąca solanka może być po prostu pobierana. Ciepło skał odbiera się poprzez wodę tłoczoną w głąb ziemi z zewnątrz. Energia geotermiczna jest zawsze w postaci gorącej wody i może być wykorzystywana w pobliżu jej źródeł. Ogrzewa się nią budynki, służy do wytwarzania w turbinach prądu elektrycznego (czasem jest potrzebne dogrzanie wody), ma także inne zastosowanie przemysłowe. Pobieranie ciepła z lokalnej anomalii geotermicznej powoduje jej ochłodzenie do temperatury skał otaczających. Wo­da może zawierać substancje o działaniu toksycznym lub korozyjnym, musi być więc tłoczona w obiegu zamkniętym. Aby nie dopuścić do skażenia środowiska, ciepło z niej przekazuje się w wymiennikach ciepła.

68.energia pływów - energia mechaniczna uzyskiwana z wahań poziomu morza, powodowanych przez przepływ i odpływ. Przetworzenie tej energii na postać użyteczną dla człowieka było problemem od wielu pokoleń. Jak dotąd, większość rozwiązań opiera się na wykorzystaniu jednego basenu pływowego od­grodzonego od morza (lub więcej). Basen taki jest połączony z morzem kana­łem, w którym znajduje się turbina hydrauliczna. W czasie przypływu poziom morza się podnosi, woda wpływa do basenu, napędzając turbinę. Gdy następuje odpływ, woda wypływa z basenu i znów napędza turbinę. Największa elek­trownia pływowa znajduje się u ujścia rzeki Rance w Bretanii, we Francji. Ukończono ją w 1960 r., daje 544 kWh rocznie. Wadami tej metody wytwarza­nia energii są wysokie koszty budowy basenu oraz, w przypadku większych instalacji, szkody dla środowiska.

69.energia słoneczna - (1) energia powstająca w wyniku przemian termojądrowych podczas rozszczepiania się atomów wodoru oraz helu i tworzeniu helu z ato­mów wodoru, zachodzących w jądrze Słońca; przedostaje się ona na zewnątrz drogą promieniowania (obliczono, że w ciągu sekundy Słońce emituje w prze­strzeń kosmiczną energię równą 400 trylionom kilowatów); do Ziemi dociera jako promieniowanie słoneczne (promieniowanie naturalne). Ilość energii dopływająca przeciętnie od Słońca do górnej granicy atmosfery nosi nazwę stałej słonecznej. (2) Mianem e.s. często określa się użyteczną formę energii światła słonecznego. Z promieni słonecznych jest ona odzyskiwana w postaci ciepła w kolektorze czy piecu słonecznym lub w baterii słonecznej jako energia elek­tryczna. Obszar pozyskiwania energii słonecznej jest ograniczony, na dużych szerokościach geograficznych okazuje się to nieefektywne. Silnie rzutują .też pory roku, zwłaszcza że zimą gdy zapotrzebowanie na energię czy to cieplną czy elektryczną jest większe, możliwości pozyskiwania energii słonecznej są bardzo ograniczone

70.erozja - mechaniczne niszczenie skał (połączone z usuwaniem powstających
obuchów skalnych) przez wodę, lodowce, wiatr. Uruchomiony erozją materiał.,
skalny uderza o podłoże, ponad którym jest transportowany, intensyfikując jego
dalsze niszczenie.

71.eutrofizacja wód - proces związany z nadmierną produkcją materii organicznej
w zbiornikach wodnych i z wtórnym ich zanieczyszczeniem. Przyczyną tego
procesu jest wzbogacenie wód w mineralne składniki pokarmowe dla roślin oraz
związki stymulujące ich rozwój. Główną rolę w eutrofizacji wód odgrywają fosforany. Procesom eutrofizacji podlegają szczególnie jeziora (zarastanie,, wypłycanie). Nadmierna eutrofizacja jest traktowana jako zanieczyszczenie. Osta­tecznym skutkiem eutrofizacji jest dyskwalifikacja wód i ich całkowita nieprzy­datność do celów użytkowych.

72.gatunek endemiczny - gatunek rośliny lub zwierzęcia występujący na ograni­czonym obszarze, mający duże znaczenie przy ocenie historii gatunku i zmian zbiorowiska.

73.gatunek reliktowy - gatunek rośliny lub zwierzęcia stanowiący przeżytek dawnej flory lub fauny z minionych epok geologicznych.

74.gatunek rzadki - gatunek rośliny lub zwierzęcia o małej liczebności, ograniczo­nym zasięgu i powierzchni występowania, przystosowany do specyficznych warunków ekologicznych, a znajdujący się o krok od wyniszczenia.

75.hydrosfera - wodna powłoka Ziemi przenikająca atmosferę i litosferę, obejmująca wody atmosferyczne, powierzchniowe i podziemne w postaci gazowej, ciekłej i stałej. Wody h. gromadzą się w oceanach, morzach, jeziorach, rzekach, bagnach, pokrywie śnieżnej, lodowcach i zbiornikach wód podziemnych. Zaso­by h. są stałe i ocenia sieje na ok. 1,4 mld km3. H. jest w ciągłym ruchu, wiążą­cym wszystkie jej części: oceany, morza, rzeki, jeziora, wilgoć glebową, wody podziemne, wodę atmosferyczną. Zjawisko ciągłego przemieszczania się wody między atmosferą hydrosferą i litosferą nazywa się krążeniem wody w przyro­dzie.

76.kancerogen - substancja rakotwórcza (niektóre węglowodory, np. benzopiren
oraz azbest i substancje radioaktywne). Często kancerogen nie powoduje bezpo­średnio raka, lecz inicjuje serię reakcji, których skutkiem lub jedną z pochod­nych jest wypaczenie komórki, prowadzące do raka.

77.kolektor słoneczny - urządzenie ogrzewające wodę za pomocą energii światła słonecznego. Zwykle jest to czarna, matowa powierzchnia, która pochłania światło i w ten sposób nagrzewa się. Pod nią przepływa woda i odbiera od niej ciepło. Może ona być stosowana jako woda użytkowa lub, rzadziej, do ogrze­wania pomieszczeń.

78kształtowanie środowiska - świadome oddziaływanie na środowisko, najczęściej w celu nadania mu cech i treści korzystnych dla człowieka. Podstawą kształtowania środowiska jest przeświadczenie, że człowiek ma prawo do przekształcenia przyrody w celu stwarzania sobie optymalnych warunków egzystencji, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie wolno dopuście do niekorzystnych dla człowieka i przyrody skutków zarówno doraźnych, jak i w przyszłości. Potoczne rozumienie pojęcia „kształtowanie" to przede wszystkim zmiana cech, treści środowiska; może być jednak interpretowane jako działanie w celu zachowania cech i treści korzystnych.

79.las - jeden z zasobów przyrody, stanowiący kompleks roślinności swoistej dla danego regionu biogeograficznego, wyróżniającej się dużym udziałem ilościowym drzew rosnących w zwarciu, świata zwierzęcego i czynników przody; nieożywionej, związanych ze sobą wzajemnymi wpływami współzależnościami L. naturalny może być utworzony z wielu gatunków drzew; układ roślinny bywa zwykle warstwowy: drzewa wysokie, drzewa niskie krzewy (poszycie do 8 m wysokości), runo, mchy. L. wywiera duży wpływ na klimat i glebę odgrywa b. dużą rolę jako czynnik ochrony przed erozją powietrzną i wodną jako filtr zanieczyszczeń atmosferycznych, a także jako czynnik este­tyczny i rekreacyjny. L. powstaje w wyniku procesu lasotwórczego przebiegającego samorzutnie (sukcesja ekologiczna) lub przy współudziale działalność gospodarczej człowieka. Ma na kuli ziemskiej swoje naturalne granice zasięgu występuje na obszarach o określonych warunkach klimatycznych umożliwiających powstanie i kształtowanie się zwartych, samoodwadniających populacji drzew. Czynnikami ograniczającymi występowanie 1.są zbyt niska temperatura i zbyt krótki okres wegetacji. W rozumieniu przepisów prawa lasem jest grunt: 1) o zwartej powierzchni przynajmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (uprawami leśnymi) - drzewami i krzewami - lub przejściowo jej pozbawiony, przeznaczony do produkcji leśnej, stanowiący - rezerwat przyrody, wchodzący w skład - parku narodowego lub wpisany do rejestru zabytków, 2) związany z gospodarką leśną, zajęty pod wykorzystywane na potrzeby go­spodarki leśnej budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału­ przestrzennego lasu, drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki
leśne, miejsca składowania drewna, a także wykorzystywany na parkingi leśne
i urządzenia turystyczne.

80.łańcuch troficzny (łańcuch pokarmowy) - szereg organizmów kolejno zjadają­cych się i zjadanych, przez który przepływa czerpana od roślin energia zawarta w pokarmie. W trakcie każdego z kolejnych przekształceń ubywa znaczna część energii chemicznej (80-90%), rozpraszając się. Dlatego też liczba etapów, czyli „ogniw" w tym łańcuchu przemiany energii ogranicza się do czterech lub pięciu. Im krótszy jest łańcuch pokarmowy (lub im bliżej początku łańcucha znajduje się dany organizm), tym większą energią dysponują organizmy w łańcuchu. Ist­nieją dwa podstawowe typy ł.t: łańcuch spasania, zaczynający się od roślin zielonych, poprzez zwierzęta roślinożerne (tj. odżywiające się żyjącymi rośli­nami) do drapieżników (odżywiających się zwierzętami) oraz łańcuch detrytusowy - od martwej materii organicznej, poprzez mikroorganizmy do detrytożernych organizmów (saprofagów) i zjadających je drapieżników. Ł.t. nie są izolo­wanymi szeregami, ale są wzajemnie powiązane. Układ takich powiązanych ze sobą ł.t jest nazywany siecią troficzną. W złożonych, naturalnych -> biocenozach organizmy, do których pokarm trafia przez tę samą liczbę ogniw, licząc, od roślin, należą do tego samego —> poziomu troficznego. Tak więc, zielone rośliny stanowią pierwszy, poziom troficzny, roślinożercy - drugi poziom (poziom konsumentów pierwszego rzędu), drapieżniki zjadające roślinożerców - poziom trzeci (poziom konsumentów drugiego rzędu), drapieżniki drugiego rzędu - poziom czwarty (poziom konsumentów trzeciego rzędu). Podstawą klasyfikacji troficznej jest funkcja, a nie przynależność gatunkowa. Populacja danego gatun­ku może zajmować jeden lub kilka poziomów troficznych, zależnie od źródeł energii, z których korzysta.

81melioracje wodne - zabiegi techniczne mające na celu dostosowanie właściwo­ści gleb do wymagań ekologicznych określonych roślin poprzez regulację sto­sunków wodnych. M.w. dzieli się na: 1) podstawowe, do których zalicza się regulację rzek, budowę ujęć do poboru wody, zabezpieczeń przeciwpowodziowych kanałów, zbiorników wodnych i innych urządzeń służących do przepływu wód lub zmiany poziomu zwierciadła wody. Obejmują swoim oddziaływaniem większe tereny i stwarzają warunki do przeprowadzenia melioracji szczegóło­wych, 2) szczegółowe, które obejmują mniejsze obszary i polegają na: -> od­wadnianiu gleb stale lub okresowo mających nadmierną wilgotność albo na­wodnieniu gleb zbyt suchych siecią kanałów, rowów, drenów. W Polsce domi­nują melioracje odwadniające - na gruntach ornych stosuje się głównie dre­nowanie systemem przewodów podziemnych, natomiast na trwałych użytkach zielonych - systemem rowów otwartych, które pełnią także funkcje nawadniające Drenowanie gleb zwięzłych i średnio zwięzłych umożliwia lepsze -wykorzy­stanie wody przez rośliny w okresie wegetacyjnym. Natomiast drenowanie gleb piaszczystych oraz podmokłych może prowadzić do radykalnego obniżenia po­ziomu wody gruntowej i w konsekwencji do deficytu wody (stepowienia obsza­rów), degradacji użytków rolnych oraz naruszania bilansu wodnego naturalnych rezerwuarów wilgoci, jakimi są torfowiska i bagna,

82.monitoring - systematyczne, ilościowe i jakościowe pomiary zjawiska lub obecnści substancji, przeprowadzane przez wybrany okres. Wszelkie ekspery­menty polegają właśnie na takiej obserwacji (monitoringu). Programy m. są często stosowane do zebrania informacji na temat rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń co pomaga w podjęciu decyzji co do działań, jakie należy przedsięwziąć, aby ograniczyć szkodliwy wpływ zanieczyszczeń lub co do akcji naprawczych, jakie należy podjąć wskutek zaistniałej sytuacji.

83.neutralizacja zanieczyszczeń gazowych - wśród metod usuwania zanieczyszczeń gazowych wyróżnia się: 1) metody absorpcyjne - polegające na zetknięciu się oczyszczanego gazu z cieczą absorbującą (absorbentem). Zachodzą wówczas procesy dyfuzyjne - przenikanie cząsteczek gazu w głąb cieczy. Proces zależy od właściwości fizycznych i chemicznych absorbentu i pochłanianych zanieczyszczeń. Jest przeprowadzany w absorbentach (np. wieże i kolumny z wypeł­nieniem); 2) metody adsorpcyjne polegające na zbieraniu się zanieczyszczeń gazowych na powierzchni ciała stałego (adsorbenta) pod wpływem działania sił powierzchniowych (sił o charakterze zbliżonym do sił wiązania chemicznego). Podczas przepływu strumienia zanieczyszczonego gazu przez złoże adsorbera zanieczyszczenia gazowe są selektywnie zatrzymywane i gromadzone na po­wierzchni ciała stałego. Podstawowym składnikiem większości adsorbentów jest krzemionka w różnych postaciach, tlenek glinu łub węgiel. Stosowane też są: platyna, pallad, miedź, nikiel i cynk. Urządzenia do adsorpcji są budowane jako zbiorniki cylindryczne poziome lub pionowe; 3) metody katalityczne utleniania i redukcji - wykorzystujące zjawisko przyspieszania reakcji chemicznych w obecności tzw. katalizatorów. Procesy katalityczne polegają na przetwarzaniu substancji toksycznych na związki nieszkodliwe lub mniej szkodliwe, np. utle­nianie dwutlenku siarki i dalsza przeróbka uzyskanego trójtlenku siarki na kwas siarkowy lub siarczan amonu; 4) metody spalania płomieniem bezpośrednim -służą do usuwania (przekształcania) palnych składników zawartych w oczysz­czonej mieszaninie (głównie par węglowodorów); 5) metoda-kondensacyjna -polegająca na oziębieniu, przy stałym ciśnieniu, zanieczyszczonego powietrza do temperatury niższej od temperatury kondensacji par substancji zanieczysz­czającej; 6) metoda kompresyjna - polegająca na tym, że mieszanina par sub­stancji zanieczyszczającej powietrze jest sprężana przy jednoczesnym odprowa­dzeniu wydzielającego się ciepła. Substancję otrzymuje się bezpośrednio. Me­toda ta ma dwie zasadnicze wady: duże koszty i niebezpieczeństwo wybuchu.

84.normy jakości środowiska - maksymalne granice lub maksymalne stężenia za­nieczyszczeń, na które zezwala się w odniesieniu do danego składnika środowi­ska (woda, powietrze, gleba). W USA normy te są oparte na oszacowaniu takich maksimów, przy których zanieczyszczenie nie powinno stanowić zagrożenia zdrowia ludzkiego (normy pierwszego rzędu) lub dobra publicznego (normy
drugiego rzędu). Opierając się na stężeniu zanieczyszczeń (normy imisji), n.j.ś. mogą przyjąć formę norm emisji lub mogą odnosić się do składu produktów (np. zawartość dodatków lub -> pestycydów w żywności albo fosforanów w —> de­tergentach,

85.obieg materii w środowisku - ruch materii od środowiska nieożywionego do poziomu troficznego producentów. Następuje przez poziomy troficzne kolejnych konsumentów i poziom troficzny destruentów z powrotem do środowiska nieożywionego. Materia nieorganiczna, pobierana ze środowiska nieożywionego przez organizmy należące do poziomu troficznego producentów (rośliny zielone, bakterie entotroficzne), jest zamieniana w materię organiczną i wbudowywana w ich ciała. Część wyprodukowanej w ten sposób materii organicznej jest prze­kazywana do poziomu troficznego konsumentów I rzędu - roślinożerców, z tego poziomu z kolei do poziomu konsumentów II rzędu - drapieżców I, następnie analogicznie do poziomu troficznego konsumentów III rzędu - drapieżców II. Z każdego z wymienionych poziomów troficznych materia dostaje się z powro­tem do środowiska w formie wydalin organizmów, powstałych na skutek proce­sów metabolicznych oraz w formie obumarłych szczątków roślin i zwierząt. W ten sposób tworzą się mniej lub bardziej zamknięte cykle niezbędnych do życia pierwiastków i związków chemicznych. Na skutek powszechnej obecnie ingerencji człowieka w -> ekosystemy różne substancje są dodatkowo sztucznie wprowadzane do środowiska (emisje przemysłowe, nawozy sztuczne, środki ochrony roślin i inne).

86.obszary specjalnie chronione - obejmują tereny uzdrowisk, ochrony uzdrowi­skowej, -> parków narodowych, -> rezerwatów przyrody obszarów chronionego krajobrazu i parków krajobrazowych. Dla o.s.ch. i dla pozostałych obszarów ustala się odrębne dopuszczenia stężenia substancji zanieczyszczających powie­trze.

87.ochrona przyrody - działanie zmierzające do zachowania, właściwego wy­korzystania oraz odnawiania zasobów i składników przyrody, w szczegól­ności dziko występujących roślin i zwierząt oraz kompleksów przyrodniczych i ~> ekosystemów. Celem o.p. jest: utrzymanie procesów ekologicznych i stabil­ności ekosystemów, zachowanie różnorodności gatunków, zachowanie dziedzictwa geologicznego, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów, kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody. O.p. jest realizo­wana poprzez: tworzenie —> parków narodowych, -> rezerwatów przyrody, —> parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu, obejmowanie ochroną prawną gatunków roślin i zwierząt, wprowadzenie ochrony indywidu­alnej poprzez uznanie za pomniki przyrody, stanowisko dokumentacyjne,/użytki logiczne oraz zespół przyrodniczo-krajobrazowy.

88.ochrona środowiska - działania lub ich zaniechanie, umożliwiające zachowanie bądź przywrócenie równowagi przyrodniczej koniecznej do zapewnienia współ­czesnemu pokoleniu (i przyszłym pokoleniom) korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z zasobów środowiska i zachowania jego wartości. Ochrona ta wyraża się w szczególności w: 1) racjonalnym kształto­waniu środowiska; 2) racjonalnym gospodarowaniu zasobami przyrodniczymi; 3) przeciwdziałaniu lub zapobieganiu szkodliwym wpływom na środowisko, powodującym jego zniszczenie, uszkodzenie, zanieczyszczenie, zmiany cech fizycznych lub charakteru elementów przyrodniczych; 4) przywracanie elemen­tów przyrodniczych do właściwego stanu. Ustawodawca odstępuje od czysto biernej koncepcji ochrony, akcentując, że w ochronie mieści się również aktyw­ne kształtowanie środowiska i racjonalne gospodarowanie zasobami przyrody, W o.ś. można wyróżnić trzy kierunki: 1) ochronę i racjonalne użytkowanie za­sobów przyrody: ziemi i jej wnętrza, wód, lasów i innej roślinności naturalnej

oraz świata zwierząt; 2) ochronę szczególnych walorów środowiska: swoistych, cennych elementów przyrodniczych (-ł parków narodowych, —> rezerwatów. —> pomników przyrody, cennych gatunków roślin i zwierząt), ochronę i kształ­towanie krajobrazu, walorów turystycznych i wypoczynkowych, terenów . uzdrowisk, terenów zieleni w miastach i na wsiach; 3) ochronę środowiska życia człowieka przed obciążeniami i uciążliwościami; ochronę ziemi, wód, powietrza przed zanieczyszczeniem, usuwanie, utylizację lub bezpieczne skła­dowanie odpadów, ochronę przed hałasem, wibracjami i promieniowaniem.

89.oczyszczalnia biologiczna - oczyszczalnia ścieków, w której znajduje się zespół urządzeń do mechaniczno-biologicznego lub mechaniczno-chemiczno-biolo-gicznego oczyszczania ścieków. Do biologicznego unieszkodliwiania ścieków płynnych wykorzystuje się tlenowy (aerobowy) rozkład substancji zawartych w ściekach, a do przeróbki osadów ściekowych wykorzystuje się procesy fer­mentacji beztlenowej. O.b. są m.in. pola filtracyjne, złoża zraszane, osad czyn­ny, filtry gruntowe, stawy napowietrzane. Często stosuje się dwa stopnie biolo­gicznego oczyszczania ścieków (np. osad czynny i złoże biologiczne). O.b. są bardzo skuteczne i mogą być stosowane do oczyszczania wszystkich rodzajów ścieków, z wyjątkiem tych, które zawierają substancje toksyczne dla osadu czynnego.

90.oczyszczalnia chemiczna - oczyszczalnia ścieków, w której proces mechanicz­nego oczyszczania jest wspomagany działaniem koagulantów (między pia­skownikiem a osadnikiem znajduje się urządzenie do koagulacji). Ścieki po wyjściu z piaskownika wpływają do mieszacza, gdzie są mieszane z roztworem koagulanta, w wyniku czego wytwarzają się kłaczki wodorotlenku glinu lub żelaza, sorbujące zanieczyszczenia zawarte w ściekach i przyspieszające proces sedymentacji zawiesin w osadniku. O.ch. stosuje się do usuwania ze ścieków (głównie przemysłowych) substancji nie ulegających biologicznemu rozkładowi. Podlegają one koagulacji (strącaniu). Inne, prócz koagulacji i strącania, pro­cesy stosowane w o.ch. to sorpcja i chlorowanie.

91.odpady - (1) zużyte przedmioty oraz substancje stale, a także nie będące ście­kami substancje ciekłe, powstające w związku z bytowaniem człowieka lub działalnością gospodarczą, nieprzydatne w miejscu lub czasie, w którym po­wstały, i uciążliwe dla środowiska. Jako odpady uciążliwe dla środowiska nie są natomiast traktowane kopaliny towarzyszące, nadkład w górnictwie odkrywko­wym, produkty uboczne, substancje znajdujące się w obiegu w procesach pro­dukcyjnych, ścieki (z wyjątkiem osadów) i pyły emitowane do atmosfery. Kry­terium podziału o. mogą być: charakterystyka jakościowa, stan skupienia, skład chemiczny, sfera powstania, toksyczność, stopień przydatności do. dalszego wy­korzystania i inne. Najbardziej ogólny jest podział o, ze względu na .pochodze­nie. Według tego kryterium o. dzielą się na dwie zasadnicze grupy: przemysło­we (produkcyjne) oraz komunalne (bytowe); (2) pozostałości, powstające w toku procesów produkcyjnych lub w wyniku wycofania z eksploatacji wyro­bów gotowych. Dzieli się je na użytkowe (nadają się do wykorzystania w pro­dukcji) i nieużytkowe (odpadki - nie nadają się do zastosowania w produkcji, ale nadają się jako surowce wtórne do przeróbki; (3) stałe i ciekłe substancje, uciążliwe lub szkodliwe dla środowiska, powstające w procesach wydobyw­czych, produkcyjnych, hodowlanych, działalności usługowej oraz konsumpcji. Do o. zalicza się także przedmioty poużytkowe (np. wraki samochodowe), które nie nadają się do wykorzystania gospodarczego bez dodatkowych zabiegów technologicznych. Do o. nie są zaliczane: kopaliny towarzyszące, nakład w górnictwie odkrywkowym, ścieki (oprócz osadów) oraz pyły emitowane do atmosfery. Ogólnie, ze względu na pochodzenie, wyróżnia się o. przemysłowe i komunalne. O. mogą być wykorzystywane gospodarczo (recykling); na ogół są składowane, (wysypiska).

92.odporność roślin - genetycznie uwarunkowana zdolność roślin do życia w wa­runkach ekstremalnych; jest następstwem wykształcenia przez organizm szcze­gólnych właściwości strukturalnych i fizjologicznych. Rośliny mogą wykazy­wać odporność na suszę atmosferyczną i glebową, na temperaturę wysoką i ni­ską, na zakażenie przez pasożyty, na obecność szkodliwych substancji w glebie, wodzie i powietrzu.

93.okres wegetacyjny - okres aktywności życiowej roślin. W Polsce trwa od usta­lenia się średniej dobowej temperatury 5°C i wyżej; niektóre rośliny odporne na mróz (np. mchy) uaktywniają się wcześniej. Podobna temperatura wyznacza koniec o.w.

94.otulina - strefa ochronna wokół -> parku narodowego, -> krajobrazowego i -> rezerwatu. Ma na celu osłabienie szkodliwych oddziaływań zewnętrznych na obszary, które stanowią zasadnicze wartości chronione przez park. oraz w celu „rozcieńczenia" ruchu turystycznego i rekreacyjnego na większym ob­szarze. Działa podobnie jak strefa ochronna zakładu przemysłowego, lecz, w przeciwnym kierunku - buforując oddziaływania z zewnątrz. Gospodarka w o. ma charakter ekstensywny, bez wielkotowarowych hodowli, zakładów przemysłowych i obszarów zwartej zabudowy.

95.ozonosfera - warstwa ziemskiej atmosfery znajdująca się na wys.10-50. km i odznaczająca się dużą zawartością ozonu; maksymalna koncentracja ozonu występuje na wys. 25-40 km. W o. ozon powstaje wskutek rozpadu części czą­steczek tlenu dwuatomowego pod działaniem promieni o długości. fal mniej­szych od 2420 A na pojedyncze atomy oraz łączenia się tych ostatnich z pozostałymi cząsteczkami tlenu; jednocześnie odbywa się proces odwrotny - prze­miana ozonu w cząsteczki tlenu dwuwartościowego. Ozon występujący w tej strefie pochłania całkowicie promieniowanie nadfioletowe o długościach fal

96.Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska (PIOŚ) podlegająca MOSZNiL -instytucja pełniąca funkcje kontrolne wobec korzystających ze środowiska. Po­wstała w 1980 r. i została zreorganizowana w 1991 r. Organami PIOS są Głów­ny Inspektorat Ochrony Środowiska, a bezpośrednio w poszczególnych woje­wództwach PIOS, który kontroluje przestrzeganie przez podmioty korzystające ze środowiska obowiązków jego ochrony, określonych ogólnie obowiązującymi przepisami prawa i decyzjami administracyjnymi. Kontrole są prowadzone na podstawie planów uzgadnianych z właściwymi wojewodami oraz interwencyj­nie - na wniosek organów administracji rządowej i samorządowej oraz w wyni­ku skarg obywateli. Organy PIOŚ są upoważnione do wymierzania kar pienięż­nych za przekroczenie dopuszczalnych warunków korzystania ze środowiska, a także do wydawania decyzji administracyjnych, nakazujących wstrzymanie działalności zagrażającej środowisku do czasu usunięcia przyczyn tego zagro­żenia. Organy PIOS są upoważnione do uczestniczenia w postępowaniu lokali­zacyjnym inwestycji (lokalizacja inwestycji) mogących pogorszyć stan środowi­ska, a nadto do wstrzymania oddania do użytku nowo wybudowanych lub zmodernizowanych obiektów, nie spełniających warunków ochrony środowiska. Do zadań PIOŚ należy ponadto prowadzenie badań i obserwacji stanu środowiska oraz zachodzących w nim zmian

(-> monitoring czystości rzek, jezior i powie­trza atmosferycznego) oraz również organizację i koordynację funkcjonowania -> państwowego monitoringu środowiska. W strukturze Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska działa Zespół Przeciwdziałania Nadzwyczajnym Zagroże­niom Środowiska.

97.Państwowa Rada Ochrony Przyrody (PROP) - organ opiniodawczo-doradczy

przy Ministrze OŚZNiL w sprawach dotyczących ochrony przyrody. Działa od-1925 r. i liczy 30 członków, powołanych przez Ministra OSZNiL. Do zadań PROP należy; ocena stanu ochrony przyrody i wykorzystania obszarów., chro­nionych do celów naukowych, opiniowanie projektów prawnych dotyczących ochrony przyrody, programów badawczych, kandydatów na dyrektorów parków narodowych. W PROP działają komisje, m.in.: parków narodowych i rezerwatów, ochrony roślin, zwierząt, przyrody nieożywionej i krajobrazu.

98.Państwowa Rada Ochrony Środowiska (PROŚ) - naczelny organ doradczy i opiniotwórczy przy Ministrze OŚZNiL, powołany w 1980 r. Do zakresu dzia­łania PROŚ należy m.in. opiniowanie kierunków polityki państwa w sprawach ochrony środowiska i planów zagospodarowania przestrzennego, opiniowanie projektów ustaw i przepisów wykonawczych dotyczących ochrony środowi­ska, wyrażanie opinii w sprawach gospodarowania funduszem ochrony środowi­ska.

99.park narodowy - obszar (min. 1 tys. ha) podlegający specjalnej, prawnie za­strzeżonej i zorganizowanej opiece, w którym jest chroniony pierwotny stan . całości przyrody lub niektórych jej elementów czy obiektów, a działalność człowieka ogranicza się do badań naukowych i zorganizowanej turystyki. W p.n. stosuje się ochronę ścisłą (całkowite zaniechanie ingerencji człowieka) lub częściową (czynne oddziaływanie na stan ekosystemów i ich -składników przez zastosowanie zabiegów ochronnych, hodowlanych i pielęgnacyjnych): P.n. stanowi najwyższą formę ochrony przyrody. P.n. w Polsce są tworzone roz­porządzeniami Rady Ministrów. P.n. może uzyskać status o znaczeniu między­narodowym, określony odpowiednimi konwencjami międzynarodowymi lub uchwałami organizacji międzynarodowych (-» rezerwat biosfery). Cele i funk­cje p.n.: poznanie, zachowanie i dokumentowanie całości systemów przyrodni­czych danego terenu, wraz z warunkami ich funkcjonowania, odtwarzanie znie­kształconych i zanikłych ogniw rodzimej przyrody, naukowe wykorzystanie do badań, turystyczne wykorzystanie w celach poznawczych, gospodarcze wykorzystanie -jako wzoru dla racjonalnej gospodarki zasobami środowiska. Wokół p.n. jest zwykle tworzona -> otulina.

100.pojemność środowiska - zdolność środowiska do ponoszenia antropogenicznych obciążeń, szczególnie związanych z produkcyjną działalnością człowieka. -> Ekosystemy przeciążone ponad posiadaną pojemność, mimo że nadal funkcjonują, tracą jednak zdolność samoistnej regeneracji i ulegają stopniowej de­gradacji.

101.pomnik przyrody - wyróżniające się twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości pod względem naukowym kulturowym, historycznym, pamiątkowym lub krajobrazowym odznaczające się indywidual­nymi cechami wśród innych tworów. W szczególności są to: sędziwe i okaza­łych rozmiarów drzewa oraz krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie. O uznaniu obiektu za pomnik przyrody decyduje wojewoda za pomocą rozporządzeń lub rada gminy, jeżeli tej formy ochrony nie wprowadziły inne organy ochrony przyrody.

102.populacja - (1) grupa organizmów tego samego gatunku, zasiedlających okre­ślony areał (zgodnie z preferencjami biotopowymi gatunku) i oddziaływających wzajemnie. Oddziaływania te mogą być bezpośrednie (np. kontakty między po­jedynczymi osobnikami) i pośrednie (np. oddziaływanie jednego osobnika na. inne poprzez zmienione przez niego środowisko). Wzajemne oddziaływania wytwarzają pomiędzy osobnikami różnego rodzaju więzi i współzależności, wskutek czego procesy życiowe pojedynczego osobnika mogą zależeć od proce-; sów życiowych innych osobników w p. Populacja jest więc funkcjonalną jed­nostką zbiorczą i jako całość reaguje na zmiany środowiska. Rozwój p. zależy zarówno od czynników środowiskowych zewnętrznych, jak też i od czynników wewnętrznych, tj. struktury i organizacji p. Populację charakteryzują: wielkość,, typ wzrostu, dynamika liczebności, organizacja przestrzenna, rozrodczość,' śmiertelność, struktura płciowa i wiekowa. P. naturalna jest formą życia gatunku: w przyrodzie. P. sztuczna, hodowlana - to grupa organizmów tego samego gatunku, żyjących w sztucznie stworzonych przez człowieka warunkach, np.. w laboratorium; (2) termin p. pierwotnie oznaczał grupę ludzi, lecz został w ekologii rozszerzony i oznacza grupę osobników jakiegokolwiek gatunku zwierząt lub roślin.

103.poziomy troficzne ekosystemu - kolejne ogniwa -> łańcucha troficznego, pro­wadzącego od producenta energii do danego konsumenta. Pierwszy p.t.e. zaj­mują producenci, tj. rośliny zielone, drugi poziom roślinożercy, trzeci poziom drapieżniki odżywiające się roślinożercami, czwarty poziom drapieżniki drugie­go rzędu. Populacja gatunków wszystkożernych może zajmować kilka p.t.e., zależnie od źródeł energii, z których korzysta.

104.producenci - organizmy samożywne (rośliny zielone i niektóre bakterie), wy­twarzające z prostych związków nieorganicznych kosztem energii słonecznej złożone substancje organiczne (białka, tłuszcze, węglowodany) swego ciała. Są podstawowymi, pierwotnymi ogniwami łańcuchów pokarmowych. Wynik ich działalności życiowej-> produkcja pierwotna - ma podstawowe znaczenie w ->biocenozie, decyduje bowiem o wielkości-> produkcji wtórnej, czyli o objętości organizmów cudzożywnych.

105produkcja pierwotna - produkcja organizmów samożywnych - producentów, będąca wynikiem procesu fotosyntezy. Wyróżnia się p.p. ogólną odpowiadającą całej wytworzonej energii i materii organicznej wraz z częścią zużytą na oddy­chanie samych producentów, oraz p.p. właściwą określającą materię organiczną powstałą w postaci organizmu producenta. P.p. właściwa tworzy podstawę produkcji wtórnej, a pośrednio produktywności biologicznej.

106.produkcja wtórna - produkcja wytwarzana przez konsumentów niższych stopni, przeważnie zwierząt bezkręgowych, opierająca się na-> produkcji pierwotnej i tworząca podstawę produkcji końcowej w-> ekosystemie (produktywność biologiczna).

107.recykling (recyrkulacja) - (1) odzyskiwanie z odpadów wszystkiego, co może być ponownie wykorzystanym surowcem. Odpady mogą być wykorzystane go­spodarczo jako: surowce wtórne (metale żelazne i kolorowe, makulatura, szma­ty, szkło itp.), środki do mineralnego wzbogacania gleb (nawozy mineralne, komposty z odpadów miejskich), surowce przydatne do produkcji półfabryka­tów (żużle, popioły lotne, odpady przemysłu drzewnego, ceramicznego, two­rzyw sztucznych itp.), materiały przydatne do budowy dróg i rekultywacji tere­nów (odpady z przeróbki kruszyw, odpady pogórnicze) itp.; (2) w terminologii polskiej terminowi recykling nadaje się szersze znaczenie niż podane w (i), obejmujące w terminologii angielskiej słowa recycling i reuse; przez pojęcie recykling rozumie się ponowne wprowadzenie w obieg produkcja-zużycie otrzymywanych w procesie produkcji i zużycia resztek oraz odpadów. Rozróż­nia się trzy rodzaje r.: a) ponowne zastosowanie, czyli powtarzające się zasto­sowanie produktu lub materiału w tym samym celu, np. butelki na wymianę lub bieżnikowanie opon (reuse); b) dalsze zastosowanie, czyli użycie odpadów w nowych dziedzinach zastosowań po przeróbce fizycznej, chemicznej lub bio­logicznej, np. granulacja zużytych opon i tworzyw sztucznych, z której granulat jest stosowany jako wypełniacz w materiałach budowlanych, gospodarcze wy­korzystanie odpadów; c) ponowne zużytkowanie, czyli odzyskiwanie surowców

(substancji) z odpadów i wprowadzanie ich do .procesu produkcji, np. użycie wraków samochodowych, w stalowniach lub makulatury w papierniach {re­cycling).

108.reducenci - zespół organizmów saproficznych, głównie bakterii i grzybów, roz­kładających martwą substancję organiczną i stąd czerpiących niezbędną do ży­cia energię. Część jej, nie zużyta jako pokarm, zostaje po dalszej mineralizacji wykorzystana, w postaci prostych związków nieorganicznych, przez rośliny zielone w -> łańcuchach troficznych; r. są więc ogniwem łączącym konsumen­tów z-> producentami

109.repelenty chemiczne i fizyczne - środki działające odstraszająco na szkodniki, stosowane do ochrony upraw i organizmu człowieka przed owadami i gryzo­niami. Naturalne r. produkuje wiele roślin w celu ochrony przed owadami.

110.restytucja zasobów przyrody - system przedsięwzięć podejmowanych w celu doprowadzenia do poprzedniego, normalnego stanu ekologicznego komponen­tów środowiska przyrodniczego (wód, atmosfery, gleb itp.), uprzednio naruszo­nych przez nieracjonalną gospodarkę.

111.rezerwat biosfery - obszar przyrodniczo najcenniejszy, który zachował jeszcze charakter możliwie najbardziej naturalny i jest reprezentatywny dla wielkich stref biogeograficznych oraz różnych typów ekosystemów. W Polsce r.b. są parki narodowe: Białowieski, Babiogórski, Słowiński, Tatrzański, Bieszczadzki, Biebrzański, Karkonoski oraz rezerwat łabędzi niemych na jeziorze Łuknajno.

112.rezerwat przyrody - obszar stosunkowo mało zmieniony przez gospodarczą działalność człowieka, interesujący przyrodniczo, ustawowo chroniony w celu zachowania jego wartości naukowych, krajobrazowych, estetycznych i dydak­tycznych. Ochroną mogą być objęte wszystkie elementy przyrodnicze lub tylko niektóre. R.p. mogą być ścisłe (całkowicie wyłączone z gospodarki) i częściowe. W zależności od przyjętego celu ochrony, wyróżnia się r.p. krajobrazowe, wod­ne, geologiczne, faunistyczne, florystyczne, leśne, stepowe, torfowiskowe, łą­kowe i słonoroślowe. Najwięcej jest r.p. leśnych. Uznanie za r.p. następuje po­przez zarządzenia Ministra OSZNiL, które określają położenie r.p., szczególnie cele ochrony oraz ograniczenia, zakazy i nakazy przewidziane prawem. R.p. może uzyskać status o znaczeniu międzynarodowym, określony odpowiednimi konwencjami międzynarodowymi lub uchwałami organizacji międzynarodo­wych.

113.rolnictwo ekologiczne - biodynamiczne rolnictwo oparte na integracji, harmonii i stymulacji procesów życiowych, wykorzystywanych do produkcji żywności. Podstawą r.e. jest szerokie, filozoficzno-ekologiczne ujęcie, w którym sposób postępowania agrotechnicznego wynika z głębokiego zrozumienia produkcji rolnej oraz z przewidywania przyrodniczych i społecznych konsekwencji dzia­łali rolnika. Gospodarstwo rolne jest traktowane w r.e. jako podstawowa jed­nostka ekologiczna, sterowana przez człowieka.

114.rośliny chronione - gatunki roślin podlegające ochronie (ochrona gatunkową) na mocy rozporządzeń odpowiednich władz (od 1985 r. Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego). Całkowitej ochronie podlega 212 gatunków roślin, z tego 5 gatunków drzew (cis pospolity, sosna limba, brzoza ojcowska, jarząb szwedzki, jarząb brekinia), 20 gatunków krzewów, krzewinek i pnączy (np. ko­sodrzewina, sosna błotna, brzoza niska i karłowata, bluszcz pospolity, rokitnik zwyczajny), 15 gatunków paprotników, 151 gatunków zielnych roślin kwiato­wych i 21 gatunków grzybów. Ochroną częściową objęto 28 gatunków roślin leczniczych i przemysłowych (np. porzeczka czarna, bagno pospolite, kalina koralowa, paprotka zwyczajna, konwalia majowa).

115.rośliny samożywne (autotrofy) - producenci materii organicznej; stanowią po­most łączący mineralny, martwy świat ze światem żywym dzięki zdolnościom wiązania martwych składników wody, gleby i powietrza. Rozróżnia się dwie grupy r.s.: 1) rośliny mające barwniki czułe na światło i wyzyskujące z ich udziałem energię świetlną słońca do wiązania węgla w węglowodany (foto­synteza); są to producenci pierwotni; 2) rośliny bez barwników światłoczułych i nie korzystające z tego powodu z energii świetlnej, ale wyzyskujące za to energię chemiczną uwalniającą się przy rozkładzie niektórych skomplikowa­nych związków —> chemosynteza.

116.równowaga biologiczna - stan -> ekosystemu, w którym nie zachodzą szybkie zmiany w jego składzie gatunkowym (z wyjątkiem sezonowych) - ani ilościowe, ani jakościowe, gdyż jego komponenty są nawzajem tak do siebie dopasowane, że występuje samoregulacja. R.b. jest tym trwalsza, im bogatszy jest skład, ga­tunkowy danego ekosystemu. Jest zjawiskiem powszechnym w przyrodzie, a zaburzenia jej (z wyjątkiem kataklizmów) powoduje niemal wyłącznie czło­wiek, przez nieprzemyślaną działalność gospodarczą.

117.ruderalne rośliny - grupa gatunków synantropijnych (-> synantropijna roślin­ność), występujących samorzutnie na siedliskach sztucznie wytworzonych przez człowieka po całkowitym zniszczeniu roślinności pierwotnej, np. na śmietni­kach, przydrożach i nasypach kolejowych, rumowiskach zniszczonych lub opuszczonych osiedli; r.r. składają się często w znacznym stopniu z gatunków
obcych pierwotnej florze. Do pospolitych r.r. należą: łopian, popłoch, wrotycz bylica, komosa, lebioda.

118.samooczyszczanie wód - zjawisko fizyczno-biochemiczne, polegające na samo­istnym zmniejszaniu się stopnia zanieczyszczenia wód poprzez mineralizację występujących w niej zanieczyszczeń organicznych. Procesy te występują za­równo w wodach płynących, jak i stojących; polegają na rozkładzie oraz uniesz­kodliwieniu zanieczyszczeń organicznych (ścieki) i produktów ich rozkładu dostających się do wód. Najważniejszymi procesami s.w. są: -> biodegradacja, sedymentacja i adsorpcja; pewne znaczenie, w przypadku związków organicz­nych, ma także fotoliza i parowanie z powierzchni wody; duży wpływ na s.w. mają: prędkość przepływu wody oraz rozcieńczenie zanieczyszczonych wód rzeki czystymi wodami dopływów. W procesie s.w. biorą udział w kolejności polisaproby, mezosaproby oraz oligosaproby. S.w. jest jednym z czynników regulacji biocenotycznej.

119.saprobizacja - proces nadmiernego użyźniania rzeki lub zbiornika wodnego, spowodowany dopływem tak dużej ilości allochtonicznej substancji organicznej (np. w postaci ścieków komunalnych), że ekosystem nie nadąża z jej minerali­zacją lub sedymentacją nadmiar zaś materii organicznej hamuje znacznie pro­dukcję pierwotną.

120.saprofity (roztocza) - organizmy odżywiające się gotowymi związkami orga­nicznymi, pochodzącymi z rozkładu martwych szczątków roślin i zwierząt. Naj­liczniej występują wśród bakterii i grzybów, które są typowymi s. rozkładają­cymi szczątki organiczne do prostych związków nieorganicznych, te zaś po

przejściu do gleby mogą z niej być ponownie pobrane przez rośliny. Saprofizm roślin wyższych jest natury pośredniej: rośliny te żyją w symbiozie z grzybami saprofitycznymi.

121.smog - szczególnie groźne zanieczyszczenie powietrza, powstające z połączenia dymu i mgły. Są 2 rodzaje smogu: 1) „londyński", zwany również „siarkowym"; pochodzi głównie ze spalania węgli i zawiera przede wszystkim dymy, sadze, tlenki siarki oraz węgla. Poza Londynem pojawia się także w Paryżu, Nowym Jorku, Chicago, Meksyku, Tokio i innych, przeważnie wielomilionowych mia­stach, w strefie klimatu, umiarkowanego, niekiedy w niższych szerokościach geograficznych (np. Puerto Rico). Działa na organizmy przede wszystkim parząco, wśród ludzi natychmiast wywołuje zachorowania i nagły zgon; 2) „fotochemiczny", czyli typu „Los Angeles". Powstaje w warunkach klimatu subtropikalnego lub tropikalnego. Tworzy się głównie ze spalin samochodowych, zawierających m.in. olefiny (węglowodory nienasycone), tlenki azotu oraz czad. Pod wpływem promieniowania słonecznego substancje te reagują między sobą, tworząc silnie utleniające związki (m.in. nitroolefiny) z dużym udziałem ozonu. W odróżnieniu od smogu siarkowego nie powoduje masowych, nagłych zgonów, lecz - atakując drogi oddechowe - zmniejsza odporność na choroby, często dopiero wtedy - śmiertelne.

122.sozologia - dział ekologii stosowanej, zajmujący się problemami ochrony śro­dowiska, m.in. w celu zapewnienia trwałości jego użytkowania; bada także tzw. choroby cywilizacyjne.

123.stanowiska dokumentacyjne - są to fragmenty przyrody nieożywionej nie wy­odrębniającej się na powierzchni i możliwe do udostępniania, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca występowania formacji geolo­gicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych oraz fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych oraz podziemnych.

124.stratosfera -jedna z koncentrycznych warstw atmosfery zawarta .pomiędzy troposferą (poniżej) i mezosferą (powyżej). Dolną granicę s. wyznacza tropopauza, górną zaś - stratopauza. S. wznosi się na 50 km ponad powierzchnię Ziemi, dolna granica, tropopauza, ma zmienną wysokość 8-16 km. Dolna część s. ma prawie stałą temperaturę, w wyższych partiach wzrasta ona wraz z wyskością (pomiędzy 20-50 km), by osiągnąć minimum 0°C w stratopauzie. Duża część ozonu atmosferycznego znajduje się w s., zawartość pary wodnej i aerozoli jest bardzo mała.

125.sukcesja ekologiczna - stopniowe zasiedlanie nowych lub zniszczonych środo­wisk, polegające na zastępowaniu uboższych zespołów zespołami bogatszymi pod względem składu gatunkowego i funkcji; odbywa się dzięki modyfikacji warunków siedliska. Wyróżnia się -> sukcesję pierwotną i —> sukcesję wtórną. Następstwo zespołów jest nazywane szeregiem sukcesyjnym a kolejne etapy to stadia sukcesyjne.

126.sukcesja pierwotna - sukcesja ekologiczna obejmująca obszary dotąd nie za­siedlone (np. osuwisko, wydma) i polegająca na wytwarzaniu —> biocenozy oraz —> biotopu.

127.sukcesja wtórna - sukcesja ekologiczna obejmująca obszary uprzednio zasie­dlone przez organizmy, na których w wyniku katastrof ekologicznych bądź zmiany sposobu użytkowania gleby obecne zasiedlenie zostaje zniszczone cał­kowicie i rozpoczyna się szereg sukcesyjny.

128.synatropijna roślinność - roślinność dzika, pojawiająca się na siedliskach wtór­nych, wytworzonych przez człowieka, zwykle wzbogaconych w azot.

129.synekologia (ekologia zbiorowości) - obejmuje ekologię populacyjną, która rozpatruje strukturę i dynamikę ilościową populacji oraz biocenologię, której przedmiotem jest dynamika i struktura-> biocenoz na tle ich-> biotypów(-> ekosystem). W obrębie biocenologii wyodrębnia się fitosocjologię -naukę o zbiorowiskach roślinnych i zoocenologie - naukę o zespołach zwierzęcych.
Obie są wspierane nauką o siedlisku, w której ekologia zbliża się do nauk po­krewnych, jak klimatologia czy gleboznawstwo.

130.system obszarów chronionych - terytorialno-przestrzenne formy ochrony, przy­rody-> parki narodowe,-> rezerwaty przyrody,-> parki krajobrazowe, obsza­ry chronionego krajobrazu. Poszczególne elementy ,s.o.ch. uzupełniają się, ich celem, jest: zachowanie warunków równowagi środowiska, utrzymanie. warunków klimatycznych i naturalnego cyklu hydrologicznego, zapewnienie odpowiednich warunków rozwoju szaty roślinnej, i możliwości produkcji zdrowej żywności, zapewnienie warunków wypoczynku i turystyki

131.użytki ekologiczne - są to pozostałości ->ekosystemów, mających na celu za­chowanie unikalnych zasobów genowych oraz siedlisk, takich jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne.„oczka, wodne" kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska i wydmy, płaty, nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wy­chodnie skalne, skarpy i inne

132.wapnowanie - nawożenie gleb mielonym wapnem lub przy lżejszych glebach wapieniem, celem odkwaszenia gleby ma to szczególne znaczenie dla gleb bielicowych, zachowuje też ich gruzełkowatość.

133.wegetacyjny okres - czas fizjologicznej aktywności i rozwoju roślin w jednym cyklu. W Polsce najdłuższy w.o. mają rośliny zimozielone, najkrótszy - wiosen­ne rośliny lasów bukowych i borów wysokogórskich.

134.zasoby nieodnawialne - zasoby naturalne, które istnieją na Ziemi w ilościach ograniczonych i mogą być użyte tylko raz. Czas ich odnowienia wykracza poza przewidywalną w ludzkiej skali czasu przyszłość. Zasoby te obejmują paliwa kopalne, także złoża minerałów i wody gruntowe (jakkolwiek zasoby niektórych minerałów i wód mogą zostać odnowione - cykl hydrologiczny). Rozróżnienie zasobów polega tylko na ich klasyfikacji według przyjętej skali czasowej. Jeśli zostaną one odnowione w czasie geologicznym milionów lat, są uważane za nieodnawialne.

135.zasoby odnawialne - zasoby, złoża, źródła, które mogą być eksploatowane nie wyczerpując się, ponieważ stale się odnawiają. Zalicza się do nich: energię słońca, wiatru, fal i pływów morskich. Także rośliny uprawne i zasoby ryb mo­gą być zaliczane do zasobów odnawialnych, pod warunkiem ich racjonalnej nierabunkowej eksploatacji.

136.zasoby przyrody - składniki przyrody (materia i energia), wykorzystywane w procesie produkcji do zaspokojenia materialnych i duchowych potrzeb społeczeństwa. Część z.p. stanowi środowisko naturalne, które zapewnia warunki egzystencji człowieka. Wyróżnia się trzy kategorie z.p.: 1-> z. nieodnawialne, (kopaliny, surowce mineralne, powietrze wyższych warstw atmosfery); 2-> z. częściowo odnawialne (powietrze atmosfery, woda w cyklu hydrologicznym); 3 -> z. odnawialne (rośliny, zwierzęta).

137.zespół przyrodniczo-krajobrazowy - polega na obejmowaniu ochroną wyjątko­wo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, w celu zacho­wania jego walorów estetycznych.

---