Łacina 10.09.2011

Egzamin : (koniec stycznia/ początek lutego)

- dokończ i przetłumacz łacińskie paremie (50 paremii, z czego na egzaminie będzie 5. Paremie będą dostępne na stronie internetowej wydziału pod katedrą Historii Prawa)

- przetłumacz zdania na język polski i odwrotnie (na wykładach będziemy omawiać czytanki z których to będą wybrane owe zdania do tłumaczenia. Około 8 czytanek)

- gramatyka - 4 koniugacje (odmiana czasowników) i 5 deklinacji (odmiana rzeczowników), czyli należy odmienić np. w liczbie mnogiej czy to przez przypadki

Dyżury : w poniedziałki 16-17.00, pokój 3.37, III piętro

Omne principium difficile- każdy początek jest trudny

Alfabet łaciński - składa się z 24 liter

A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V X Y Z

- samogłoska i pełni funkcję zarówno samogłoski i, jak i spółgłoski j

-nie występują : j, w, k

DYFTONGI

Wyrazy łacińskie wymawia się tak, jak są napisane. Odstępstwa od tej zasady są następujące :

Oprócz samogłosek a e i o u y łacina ma jeszcze dwugłoski (dyftongi), czyli połączenia dwóch samogłosek, które czyta się jak jedna głoskę :

- au - wym. jak w polskim wyrazie Australia

- eu - wym. jak w polskim Europa

Na przykład :

Aegyptus - wym. Egiptus (Egipcjanin), Maesa - wym Mesa

Poemus - wym. Pemus (Punijczyk)

- dwugłoski (dyftongi) ae, oe wymawiamy jak e np. Caesar (Cesar), aes (es) - pieniądz, oeconomia (ekonomia), poena (pena) - kara

- literę c wymawia się jak c przed e, i, y, ae, oe. Natomiast przed a, o, u przed spółgłoskami i na końcu wyrazu jak k np. casus (kasus) - przypadek, codex (kodeks) - zbiór prawa, culpa (kulpa) - wina, actio (aktio) - skarga, nec (nek) - nie

- występują także połączenia spółgłosek, właściwie spółgłoski z przydechem :

ph wym. f, np. philosophus - wym. filosofus, philosophia (filozofia)

Th=t ze słabym przydechem. Theodorus,

- litera q występuje zawsze z nieodłączną samogłoską u i wymawiamy jak kw np. querela (kwerela) - skarga (połączenie qu wymawiamy jak kw) :

quadratus - wym. kwadratus (czworoboczny),

quantus - wym. kwintus (piąty)

- litera K występuje tylko w kilku wyrazach :

Kalendae (pierwszy dzień każdego miesiąca),

Kaes - wym. Keso (imię) i niekiedy Karthago (pisane także Carthago)

- literę v wymawia się jak polskie w np. victima (wiktima) - ofiara

„Festina lente” śpiesz się powoli

ZASADY AKCENTOWANIA

Charakterystycznym zjawiskiem w języku greckim i łacińskim jest występowanie samogłosek długich i krótkich, a od ich pozycji w wyrazie jest uzależniony akcent (przycisk) wyrazowy

Pole akcentowania w łacinie jest ograniczone do drugiej albo trzeciej sylaby od końca.

Charakterystyczną cechą języka łacińskiego jest iloczas (quantitas). Polega on na tym, że łacina rozróżnia samogłoski

- długie (oznaczone znakiem ) a,e,i,o,u,y

- krótkie (oznaczone znakiem ) a,e,i,o,u,y

Akcent zależy od iloczasu przedostatniej sylaby. Obowiązują tu następujące zasady :

1) jeżeli druga sylaba od końca wyrazu jest długa, akcent pada na nią, czyli jest taki, jak w języku polskim :

me-di-a-na, Eu-ro-pa. Oczywiście wyrazy dwusylabowe nie nasuwają trudności, akcent jest zawsze na przedostatniej, czyli takie jak w języku polskim : doctor, villa

Druga sylaba od końca jest długa, akcent pada na nią np. inimicus (nieprzyjaciel)

2) jeżeli druga sylaba od końca wyrazu jest krótka, akcent pada na trzecią sylabę od końca np.

Vi-stu-la, me-di-cus, ta-bu-la, do-mi-nus

Druga sylaba od końca wyrazu jest krótka, akcent przesuwa się na trzecią sylabę od końca np. dominus (właściciel)

Można określić właściwy iloczas, jeżeli pamięta się, że iloczas samogłoski często wynika z jej położenia. Obowiązują tu dwie reguły :

1) samogłoska jest długa, jeżeli poprzedza co najmniej dwie spółgłoski np. voluntas (wola)

W łacinie rozróżniamy też dyftongi Au, Eu, ae, oe

Zgłoska (czyli sylaba) zawierająca samogłoskę długą jest długa, zawierająca samogłoskę kr ótką jest krótka np. wyraz Eu-ro-pa składa się z dwóch zgłosek długich Eu-ro i jednej krótkiej - pa. Od iloczasu sylaby drugiej od końca (czyli od tego, czy sylaba druga od końca jest długa czy krótka) zależy miejsce akcentu

PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O CZĘŚCIACH MOWY

Części mowy odmienne

Rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebniki, czasownik

Język łaciński należy do grupy języków fleksyjnych, to znaczy są w nim części mowy, które składają się z tematu i zakończenia, a przy tym w różnych formach przyjmują różne końcówki.

Odmiana rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków (przez przypadki, liczby, rodzaje) nazywa się deklinacja.

Odmiana czasowników (przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony) nazywa się koniugacją

W języku łacińskim jest 5 deklinacji i 4 koniugacje

W języku łacińskim jest pięć deklinacji, to znaczy rzeczowniki dzielą się na 5 grup według tematu. Zależnie od tego, do której deklinacji należą, przyjmują różne końcówki w przypadkach

Deklinacja I -a Singularis

Według deklinacji I odmieniają się rzeczowniki i przymiotniki, których temat kończy się -a dlatego można nazwać ją również deklinacją -a. Należą do niej rzeczowniki rodzaju żeńskiego, które w nominatiwie (mianownik) mają końcówkę -a, w genetiwie -ae, np. schola, scholae - szkoła, szkoły, villa, villae, willa, willi. Należy tu także niewielka grupa rzeczowników rodzaju męskiego oznaczających zawód lub narodowość (decyduje więc tzw. rodzaj naturalny, związany z treścią wyrazu np.

poeta, poetae - poeta,

agricola, agricolae - rolnik,

Persa, Persae - Pers

Należy wypisywać rzeczowniki i uczyć się ich w nominatiwie i genetiwie np. schola, scholae, toga, togae, Roma,Romae. Opanowanie w ten sposób słówek ułatwi rozpoznanie przynależności rzeczowników do odpowiedniej deklinacji

Podajemy wzór odmiany rzeczowników z przymiotnikami pierwszej deklinacji w liczbie mnogiej, uwzględniając szyk wyrazów właściwych łacinie, w której przeważnie przymiotnik stoi po rzeczowniku

WZÓR ODMIANY RZECZOWNIKÓW Z PRZYMIOTNIKAMI PIERWSZEJ DEKLINACJI W LICZBIE MNOGIEJ, UWZGLĘDNIAJĄC SZYK WYRAZÓW WŁAŚCIWYCH ŁACINIE, W KTÓREJ PRZEWAŻNIE PRZYMIOTNIK STOI PO RZECZOWNIKU

PLURALIS

Nominativus mianownik - kto co	puellae pulchrae - ładne dziewczęta	Amica
Genetivus dopełniacz - kogo czego	puellae pulchrae
Dativus celownik - komu czemu	puellae pulchrae
Accusativus biernik - kogo co	puellam pulchram
Vocativus wołacz - o	puella pulchna!
Ablativus narzędnik - z kim, z czym	puella pulchra

Miejscownika brak !

Liczba mnoga rzeczowników I deklinacji : należy zwrócić uwagę na genetiwus pluralis. W tym przypadku po odrzuceniu końcówki pozostaje czysty temat. Zasada ta dotyczy wszystkich 5 deklinacji

W ablatiwie jest końcówka a (a długie), w nominatiwie i w wokatiwie a (a krótkie)

A powstało w wyniku pewnych zmian, które zaszły w języku, w łacinie archaicznej była to końcówka -ad

Zanim przejdziemy do tłumaczenia zdań, należy zapamiętać, że podmiot w łacinie stoi zawsze w nominatiwie. W języku polskim podmiot przeważnie jest także w mianowniku, może jednak występować w dopełniaczu.

Orzeczenie występuje w narzędniku

Np. Dziewczynka jest w szkole

Puebla In schola est (orzeczenie jest na końcu)

Jeżeli w zdaniu jest orzeczenie złożone, czyli składające się ze słowa posiłkowego „być” i z orzecznika (którym może być rzeczownik lub przymiotnik) to w języku polskim orzecznik wyrażony przymiotnikiem jest w mianowniku, np. „niewolnica jest nieszczęśliwa” : jeżeli natomiast orzecznikiem jest rzeczownik, występuje w narzędniku, np. „Syra jest niewolnicą”, „Tulia jest przyjaciółką Julii”. W języku łacińskim w obu wypadkach orzecznik występuje w nominatiwie, czyli zgadza się w przypadku z podmiotem

- Puebla bona est - Dziewczyna jest dobra

- Syra ancilla est - Syra jest niewolnicą

Orzeczenie w łacinie stoi przeważnie na końcu zdania, należy więc najpierw znaleźć orzeczenie, następnie podmiot, a potem łączyć pozostałe części zdania.

Na przykład w zdaniu : Terentia ancillam vocat orzeczeniem jest vocat - „woła”.

Pytamy : kto woła ? i szukamy nominatiwu Terentia . „Terencja woła” ,

następne pytanie : kogo woła ? Ancillam (acc.) - „niewolnicę”.

Całe zdanie brzmi „Terencja woła niewolnicę”.

Widzimy różnicę w szyku wyrazów :

- Terenia Tulliam vacat - Terencja woła Tulię

- Puella Syram lauda - Dziewczynka chwali Syrę

Inny przykład

deklinacja I

zakończenie tematu	Nominativus	Genetivus	Dativus	Accusativus	Vocativus	Ablativus	liczba
		mianownik kto co	dopełniacz kogo czego	celownik komu czemu	biernik kogo co	wołacz o		narzędnik z kim, z czym
	-a	ancill-a (niewolnica)	ancill-ae	ancill-ae	ancill-am	ancill-a	ancill-a	poj.
		ancill-ae (niewolnice)	ancill-arum	ancill-is	ancill-as	ancill-as	ancill-is	mng.

PRZETŁUMACZ

Tullia Puella Romana est.

Terentia matrona Romana est.

Terentia mater Tulliae est.

Julia, Aemiliae filia, Tulliae amica est.

Terentia Syram vocat ; `Syra! Tulliae tunicam novam da”

„Quo properas Tullia ?”- Syra rogat.

In silvam cum amica propero” - respondet Tullia

Tulia jest rzymską dziewczynką.

Terentia jest rzymską kobietą.

Teretnia jest matką Tulii.

Julia, córka Emilii, jest przyjaciółką Tulii.

Terentia woła Syre : „Syro! Daj Tulii nową tunikę”

„Dokąd idziesz Tulia?” - pyta Syra.

„Idę z przyjaciółką do lasu” - odpowiada Tulia

Puella, ae - dziewczynka

Romana, ae - rzymska

est - jest

matrona, ae - kobieta, pani

filia, ae - córka

amica, ae - przyjaciółka

vacat - woła

tunica, ae - tunika

nova, ae - nowa

Tullia, Julia, Aemilia, Terentia - imiona Rzymianek

Syra - imię niewolnicy

quo - dokąd; Quo vadis ? - Dokąd idziesz

properas - idziesz

rogat - pyta (rogare-pytać)

silva, ae - las

ln z acc - do

cum z abl. - z (z kim, z czym)

propero - idę, śpieszę

respondet - odpowiada

quo properas ? - dokąd idziesz (in silva propero - idę do lasu)

quo - cum properas ? - z kim idziesz ?

cum amica propero -idę z przyjaciółką

KONIUGACJA I

Temat - a

Infinitivus - bezokolicznik

Voca-re - wołać

Indicativus praesentis activi

Tryb orzekający czasu teraźniejszy strony czynnej

Singularis Pluralis

Voco - wołam Voca - mus - wołamy

Voca-s - wołasz Voca-tis - wołacie

Voca-t - woła Voca-nt - wołają

Imperativus - tryb rozkazujący

Voca! - wołaj! zawołaj ! Voca-te! - wołacie! zawołajcie!

ad. Singularis l.poj - zamieniamy ostatnie „a” z tematu na „o” w nominatiwie

ad. odcinając „re” od bezokolicznika zostaje nam temat

W tekście mamy kilka czasowników w różnych formach : da - daj. Wspólną ich cechą jest samogłoska -a, która wskazuje przynależność czasowników do jednej grupy koniugacyjnej, a mianowicie do koniugacji I.

Koniugacja pierwsza obejmuje czasowniki, których temat kończy się na samogłoskę -a. Przynależność czasowników do koniugacji rozpoznajemy po samogłosce przed końcówką bezokolicznika, która jest we wszystkich czterech koniugacjach -re. Po jej odrzuceniu pozostaje temat czasownika, np. da-re - dawać, propera-re - iść spieszyć

Należy zapamiętać końcówki osobowe, które we wszystkich koniugacjach powtarzać się będą niemal we wszystkich czasach :

SINGULARIS	PLURALIS
1 - o	- mus
2 - s	- tis
3 - t	- nt

KONIUGACJA II

Temat - e

Infinitivus - bezokolicznik

ride re - śmiać się

Indicativus praesentis activi

Singularis Pluralis

Ride-o - śmieję się Ride-mus - śmiejemy się

Ride-s - śmiejesz się Ride-tis - śmiejecie się

Ride-t - śmieję się Ride-nt - śmieją się

Imperativus - tryb rozkazujący

ride! - śmiej się! ride-te! - śmiejcie się !

ad. Singularis, l. poj. - do bezokolicznika z tematu dodajemy „o' w nominatiwie

PRZETŁUMACZ

Tullia et Julia puellae Romanae sunt.

Tunicae puellarum albae sunt.

Puellae in silvam properant, in silva cantant et saltant.

Syra puellas vocat : “Tullia! Julia! properate! Cena parata iam est!”

Puellae Syrae obtemperant, in villam properant, sed Tullia maesta est et flet.

Genae puellae lacrimis madidae sunt.

“Cur, Tullia, fles?” Syra puellam rogat.

Et Tullia : “Poenam timeo-inquit, nam tunica nova iam sórdida est”.

Syra ridet et puellam nova tunica ornate.

“O, quam bona es, Syra!” - puellae ancillam laudant.

Tulia i Julia są rzymskimi dziewczynkami.

Tuniki dziewczynek są białe.

Dziewczynki idą do lasu, w lesie śpiewają i tańczą.

Syra woła dziewczynki : „Tulia? Julia? chodźcie! Obiad jest już gotowy!”.

Dziewczynki posłuszne Syrze idą do domu, lecz Tulia jest smutna i płacze.

Policzki dziewczynki są wilgotne.

„Dlaczego płaczesz Tulia?” Syra pyta dziewczynkę.

A Tulia : „Boję się kary, moja nowa tunika jest brudna”.

Syra śmieje się i ubiera dziewczynce nową tunikę.

„O Syro jaka Ty jesteś dobra”- dziewczynki chwalą niewolnicę

alba (zwilżony łzami) biała lacrimis madida mokry od łez

in z abl. w lacrima, ae łza

in silva w lesie poena, ae kara

cantao , cantare śpiewać timeo boję się

salto, saltare skakać, tańczyć inquit mówi, powiada

voco, vocare wołać nam albowiem

cena, ae obiad, jedzenie iam już

parata, ae przygotowana sordida brudna

iam już ridet śmiać się

obtempero, obtemperare być posłusznym quam jak

villa, ae posiadłość, willa bona dobra

orno, ornare stroić, ubierać es jesteś

sed lecz laudo, laudare chwalić

maesa smutna

flet płacze

gena, ae policzek

madida wilgotna, mokra

gena madida policzek wilgotny, mokry

Lectio tertia

DEKLINACJA II, -

Do deklinacji II należą rzeczowniki o temacie zakończonym na samogłoskę -o (która wyraźnie występuje w gen. plur.).

Rzeczowniki zakończone w nom. na -us i -er są rodzaju męskiego, zakończone na -um są rodzaju nijakiego.

Wszystkie rzeczowniki drugiej deklinacji niezależnie od rodzaju mają w gen. (nadrzędnik) sing. końcówkę -i. Należy więc zapamiętać każdy rzeczownik w nominatiwie i genetiwie : serwus, servi - niewolnik, puer, pueri - chłopiec. Jeden rzeczownik nie ma typowej końcówki w nominatiwie, jest to sir, seri - mąż, człowiek

SINGULARIS

N.	Dominus severus Surowy pan	Puer Eger Chory chłopiec	Oppidium pulchram Ładne miasto
G.	Domini severi	Pueri aegri
D.	Domino severo	Puerto aegro
Acc.	Dominum severum	Puerum aegrum
V.	Domine severe!	Puer aeger!
Abl.	Domino severo	Puerto aegro

Inny przykład

deklinacja II

zakończenie tematu	Nominativus	Genetivus	Dativus	Accusativus	Vocativus	Ablativus	Liczba
		mianownik kto co	dopełniacz kogo czego	celownik komu czemu	biernik kogo co	wołacz o		narzędnik kim czym
	-o	serv-us (służący)	serv-i	serv-o	serv-um	serv-e	serv-o	poj.
		serv-i (służoący)	serv-orum	serv-is	serv-os	serv-i	serv-is	mng.
		ager (rola)	ager-i	ager-o	ager-um	ager	ager-o	poj.
		ager-i (role)	ager-orum	ager-is	ager-os	ager-i	ager-is	mng.
		oppid-um (mur)	oppid-i	oppid-o	oppid-um	oppid-um	oppid-o	poj.
		oppid-a (mury)	oppid-orum	oppid-is	oppid-a	oppid-a	oppid-is	mng.

Lectio quarta

DEKLINACJA II, -o pluralis (mnoga)

PLURALIS

N.	domini severi surowi panowie	pueri aegri chorzy chłopcy	oppida pulchna piękne miasta
G.	domino-rum severo-rum	puero-rum aegro-rum	oppido-rum pulchno-rum
D.	dominis severis	pueris aegris	oppidis pulchris
Acc.	dominos severos	pueros aegros	oppida pulchra
V.	domini severi!	pueri aegri!	oppida pulchna!
Abl.	dominis severis	pueris aegris	oppidis pulchris

---