ĆWICZENIA 5 - Od wielości jednostek do grupy społecznej (8)
Grupa społeczna - zaliczany do zbiorowości społecznej zbiór co najmniej trzech osób, którego członkowie współdziałają ze sobą na zasadzie odrębności od innych, w celu zaspokajania własnych potrzeb, charakteryzujący się trwałą strukturą i względnie jednolitym systemem norm i wartości.
Cechy grupotwórcze.
Cechy właściwe wszystkim: podobne cechy biologiczne i psychiczne, „gatunkowa natura człowieka”, biologiczne (instynktowne) popędy wpływają na działania i tok życia społeczeństwa, biologia jest substratem społeczeństwa i decyduje o wszystkim, co się w nim dzieje.
Cechy właściwe danej jednostce: indywidualna tożsamość, cechy umysłu i ciała (np. wiedza poglądy, doświadczenie życiowe, wygląd, uroda, wartości, to, w co wierzymy, kogo kochamy, kod genetyczny itd.), nie ma dwóch takich samych jednostek.
Cechy, które dzielimy tylko z niektórymi ludźmi, a które różnią nas razem z nimi od innych ludzi: jesteśmy podobni do niektórych, a tym samym jesteśmy odmienni od innych (np. grono studentów, wśród których są cudzoziemcy, łączy ich nauka, ale nie narodowość).
Cechy uniwersalne łącza grupy są wspólne i kontynuują ludzkość, natomiast cechy indywidualne (prywatne) nie tworzą jedności.
Dzięki cechom pośredniej natury, podobieństwom i różnicom cząstkowym, wielość ludzi, populacja, dzieli się na mniejsze całości, czyli inaczej - strukturalizuje się wewnętrznie. Jedną jednostkę cechuje wiele cech cząstkowych.
W danym momencie jedna cecha decyduje o przynależności do pewnej grupy, inne pozostają jakby w zawieszeniu.
Odmiany zbiorowości ludzkich.
Patologia więzi moralnej.
Więź moralna ulega zawężeniu, gdy:
odczuwane zagrożenia mają charakter indywidualny, a nie wspólny;
niepewność dotyczy losu jednostkowego, a nie zbiorowego;
realizacja własnych interesów może dokonywać się w pojedynkę, na własny rachunek, bez udziału zbiorowości.
Jednostka prowadzi „walkę” o własne interesy.
Atrofia więzi moralnej - granica patologii, w wymiarze treściowym jest to zanik powinności wobec innych, w wymiarze zakresowym - skrajne zawężenie kategorii „my".
Trzy przejawy atrofii:
Antyteza zaufania - kultura cynizmu, rozpowszechniona podejrzliwość, nieufność, przypisywanie innym ujmujących motywów, doszukiwanie wszechobecnych spisków;
Antyteza lojalności - kultura manipulacji, wykorzystywanie zaufania innych, posługiwanie się oszustwem i kłamstwem;
Antyteza solidarności - kultura obojętności, akceptowana społecznie skrajna interesowność.
Wskaźnikiem zaniku więzi moralnej jest wzrost przestępczości, czy rozpowszechnienie się działań antyspołecznych.
Zbrodnia stanowi działanie, które zaprzecza na ogół wszystkim trzem powinnościom więzi moralnej: zaufaniu, lojalności i solidarności. Ale pod tym względem zbrodnia zbrodni nierówna. Na jednym biegunie skali mieszczą się przestępstwa pospolite, dokonywane dla doraźnej korzyści z zawieszeniem odruchu moralnego, ale tylko w tej konkretnej sytuacji i wobec tej konkretnej ofiary (np. rabunek czy kradzież). Gorzej, gdy przestępstwo ma charakter ideologiczny, wobec abstrakcyjnie zdefiniowanej zespołowej ofiary, która wyjęta zostaje spod ochrony moralnej. Moralność przestaje istnieć.
Konflikt tożsamości - powstaje, gdy interesy są sprzeczne lub odmienne od kategorii społecznych np. kobieta zatrudniona w zdominowanej przez mężczyzn policji.
Trzy podstawowe składniki więzi moralnej:
Zaufanie, czyli potrzeba godnego postępowania innych wobec nas i odwrotnie;
Lojalność, czyli powinność nienaruszania zaufania, jakim jesteśmy obdarzeni przez innych, i wywiązywania się z zobowiązań;
Solidarność, czyli troska o interesy innych i chęć podejmowania działań w ich kierunku.
Te trzy składniki stanowią przestrzeń moralną.
Z poczucia tożsamości zbiorowej i równocześnie odrębności od innych zbiorowości może
wynikać coś więcej, a mianowicie częstsze wchodzenie w kontakty z „naszymi" niż z „obcymi", częstsze inicjowanie interakcji z członkami naszej kategorii społecznej niż z przedstawicielami innych kategorii, a rzadsze na zewnątrz, poprzez jej granice. Także i jakość kontaktów, interakcji i stosunków społecznych wewnątrz kategorii społecznych może przybierać szczególny charakter, cechować się większą intensywnością, bezpośredniością, niekiedy intymnością. W nawiązaniu do pojęcia więzi obiektywnej (wynikająca ze struktury społeczeństwa) i subiektywnej (wynikająca z indywidualnych zamierzeń jednostki) można wprowadzić tu pojęcie więzi behawioralnej, wyrażającej się już nie tylko w postawach, ale w realnych zachowaniach.
Gdy obiektywna wspólnota pewnych cech doniosłych dla członków zbiorowości wyraża się w tożsamości zbiorowej i towarzyszą temu kontakty, interakcje i stosunki społeczne w jej obrębie, mówimy o pojawieniu się grupy społecznej. W innym sformułowaniu, nawiązując do
pojęcia więzi społecznej, można powiedzieć, że grupa społeczna to zbiorowość ludzi, pomiędzy którymi występuje więź obiektywna, subiektywna i behawioralna.
Zjawisko równoczesnej partycypacji.
Partycypacja - uczestnictwo, udział jednostek w większej grupie, formacji, projekcie czy instytucji.
Ludzie należą równocześnie do wielu grup. Jedni uczestniczą w większej ich liczbie, inni mniejszej, ale nie ma takich, którzy zamykaliby swoje życie w kręgu jednej tylko grupy. Każdy jest członkiem jakiejś rodziny, jakiejś wspólnoty terytorialnej, jakiegoś sąsiedztwa, jakiegoś kręgu przyjaciół, jakiejś grupy pracowniczej. Wielu należy do jakiegoś Kościoła czy sekty religijnej, jakiejś klasy szkolnej, jakiegoś stowarzyszenia, jakiegoś klubu, kółka zainteresowań jakiejś drużyny sportowej, oddziału wojskowego itp. Niektórym zdarza się trafić do celi więziennej, innym do klasztoru.
Każdy kontekst społeczny, w którym przebiega ludzka aktywność, ma charakterystyczne dla siebie grupy, a ludzie przemieszczają się między nimi toku każdego dnia, w dłuższym okresie lat czy najdłuższym czasie całego życia. Każdy ma jakiś własny, partykularny zestaw grup, do których należy.
Emile Durkheim wskazał najważniejszą tendencję ewolucyjną w zbiorowościach ludzkich. I rzeczywiście, w społeczeństwach pierwotnych każdy należał do rodziny, wspólnoty terytorialnej i jeszcze jakiejś grupy religijnej.
Dzisiaj ilość grup, do których można przystąpić, jest ogromna.
Jeżeli typowe dla tych grup interesy czy lojalności są niezgodne, albo wchodzą ze sobą w
sprzeczność, a uczestnictwo w jednych wymaga zaniedbania innych, ludzie doświadczają
konfliktu partycypacji. Najbardziej typowym konfliktem tego rodzaju jest dziś niemożność równoczesnego poświęcenia się rodzinie i pracy. Inny przykład to profesor prawa, który prowadzi kancelarię adwokacką i nie może w równym stopniu zadowolić i studentów, i klientów.
Grupy zorganizowane.
Kontakty i interakcje między członkami grupy, gdy stają się powtarzalne i regularne, mogą przerodzić się w regulowane normatywnie. Wtedy pojawiają się między członkami grupy stosunki społeczne wskazujące na ich wzajemne powinności i uprawnienia, zdefiniowane zostają pozycje społeczne, które zajmują członkowie grupy, a z tymi pozycjami wiążą się właściwe dla nich role. Oznacza to, jak pamiętamy, że w zbiorowości pojawiła się organizacja społeczna.
Pewna zbiorowość jest organizacją społeczną, albo inaczej - grupą zorganizowaną. Typowe grupy zorganizowane to np. zakład pracy, korporacja przemysłowa, urząd, szkoła, uniwersytet, sąd, szpital, partia polityczna, orkiestra symfoniczna itp.
Są również grupy, w których organizacja co prawda występuje, ale w formach daleko luźniejszych, określona jest nieostro i realizuje się bardziej spontanicznie. Przykładem z drugiego bieguna grup zorganizowanych jest rodzina.
Niekiedy wprowadza się według tego kryterium rozróżnienie grup formalnych i nieformalnych.
Do grup zorganizowanych możemy zastosować pojęcie więzi społecznej. Dochodzi nam wtedy więź kooperacyjna, jej istotą jest bowiem podział funkcji (ról) między pozycjami społecznymi (statusami) i fakt, że są one sobie nawzajem potrzebne, ze sobą komplementarne i dopiero wszystkie razem zapewniają normalne funkcjonowanie całej organizacji. Mąż i żona w rodzinie, profesor i studenci na uniwersytecie, dyrektor i pracownicy w firmie, lekarz, pielęgniarki i pacjenci w szpitalu - to przykłady takiej wzajemnej niezbędności ról organizacyjnych. Nie można wyobrazić sobie wykonywania jednej bez drugiej.
Emile Durkheim określał więź tego rodzaju między dopełniającymi się, komplementarnymi pozycjami mianem „solidarności organicznej", wskazując, że w odróżnieniu od prymitywnej „solidarności mechanicznej" opiera się ona nie na podobieństwie między ludźmi, lecz właśnie na różnicach między nimi. Ale tylko takich różnicach, które nadają wzajemnie sens działaniom i które pozwalają wszystkim razem lepiej osiągnąć swoje cele.
Klasyczną sytuacją, która rodzi tego rodzaju „solidarność różnych" jest dla Durkheima głęboki podział pracy, typowy dla społeczeństw nowoczesnych. Ludzie wykonujący swoje wyspecjalizowane zawody nie są samowystarczalni, nie mogliby zrealizować swoich celów, a i całe społeczeństwo przestałoby funkcjonować, gdyby inni nie wykonywali swoich partykularnych zadań.
Kilkadziesiąt lat po Durkheimie podobną ideę formułowali Merton i Lazarsfeld, badając formy przyjaźni. Obok wcześniej wspomnianej „homofilii", czyli przyjaźni między podobnymi, wyróżniali „heterofilię", czyli przyjaźń zakorzenioną w dopełniających się różnicach; atrakcyjnej dla obu partnerów odmienności upodobań, poglądów, sfer pracy zawodowej, kręgów towarzyskich.
Sekwencja typów zbiorowości i dynamika ich krystalizacji.
Najważniejsze pojęcia wprowadzone w rozdziale:
DEKONSTRUKGA GRUPY: proces rozpadu grupy przez stopniowe zanikanie więzi
społecznych.
GATUNKOWA NATURA CZŁOWIEKA: zespół cech fizycznych, biologicznych i
psychicznych wspólnych wszystkim ludziom.
GRUPA SPOŁECZNA: zbiór jednostek, w którym wspólnota pewnych istotnych społecznie
cech wyraża się w tożsamości zbiorowej i towarzyszą temu kontakty, interakcje i stosunki
społeczne w jej obrębie częstsze i bardziej intensywne niż z osobami z zewnątrz. Inaczej:
zbiorowość ludzi, pomiędzy którymi występuje więź obiektywna, subiektywna i behawioralna.
HETEROFILIA: przyjaźń zakorzeniona w dopełniających się różnicach: atrakcyjnej dla obu
partnerów odmienności upodobań, poglądów, sfer pracy zawodowej, kręgów towarzyskich.
1991: Verso).
HOMOFILIA: upodobanie do podobieństwa, nakazujące przyjaźnić się z tymi, którzy są do nas
podobni wiekiem, zawodem, miejscem zamieszkania, wyznaniem, poglądami, wartościami,
światopoglądem.
KATEGORIA SOCJOLOGICZNA: zbiór ludzi podobnych pod względem istotnej społecznie
cechy, która implikuje realne podobieństwo sytuacji życiowej, interesów i szans.
KATEGORIA SPOŁECZNA: zbiór ludzi podobnych pod względem jakiejś istotnej społecznie
cechy, którzy są świadomi tego podobieństwa i swojej odrębności od innych.
KATEGORIA STATYSTYCZNA: zbiór jednostek podobnych pod względem jakiejś wybranej
cechy i różniących się pod tym względem od innych.
KONFLIKT PARTYCYPACJI: sytuacja, w której uczestnictwo w jednej z grup, do których
jednostka należy, wymaga zaniedbywania innych, albo gdy interesy czy wymogi lojalności
wynikające z członkostwa są wzajemnie niezgodne, a nawet sprzeczne.
KONFLIKT TOŻSAMOŚCI: rozdarcie osobowościowe wynikające z równoczesnej
przynależności do grup, które mają odmienne, a nawet sprzeczne cele i interesy, a równocześnie wymagają jednoznacznej identyfikacji, lojalności i zaangażowania od swoich
członków.
KRYSTALIZOWANIE SIĘ GRUPY: proces wyłaniania się coraz bardziej złożonej więzi
społecznej, od populacji, przez kategorię statystyczną, socjologiczną i społeczną, aż do grupy
społecznej w pełnym sensie.
KULTURA CYNIZMU: rozpowszechniony syndrom nieufności i podejrzliwości, a także
instrumentalne traktowanie innych jako obiektów manipulacji.
LOJALNOŚĆ: zobowiązanie, aby nie nadużyć zaufania kogoś, kto obdarza mnie zaufaniem.
PODZIAŁ PRACY: pojawianie się coraz bardziej zróżnicowanych i wyspecjalizowanych
funkcji (przede wszystkim pozycji i ról zawodowych) realizowanych przez członków
społeczeństwa.
SOLIDARNOŚĆ: życzliwość, gotowość do współpracy, poparcia i niesienia pomocy wobec
osób, które obejmujemy kategorią „my": członków naszej grupy czy kategorii społecznej.
STEREOTYP: jednostronny, upraszczający, wyidealizowany obraz własnej zbiorowości
(autostereotyp) i równie jednostronna, upraszczająca i negatywna wizji zbiorowości obcych (w
skrajnym przypadku traktowanych jako wrogie).
ŚWIADOMOŚĆ KLASOWA: poczucie wspólnoty interesów z członkami własnej klasy,
definicja wrogów zagrażających tym interesom i gotowość do walki o ich realizację.
TOŻSAMOŚĆ ZBIOROWA: poczucie wspólnoty i identyfikacja z członkami pewnej
zbiorowości wyrażane subiektywnie sformułowaniem „my", któremu towarzyszy świadomość
odrębności od osób z zewnątrz, określanych jako „oni".
WIĘŹ BEHAWIORALNA: podobne lub wspólne działania podejmowane przez członków
grupy.
WIĘŹ KOOPERACYJNA: poczucie wspólnoty oparte na wzajemnej niezbędności członków
grupy do realizacji celów indywidualnych i zbiorowych.
WIĘŹ MORALNA: szczególna relacja powinnościowa zakładająca zaufanie, lojalność i
solidarność w stosunku do innych objętych kategorią „my".
WIĘŹ OBIEKTYWNA: poczucie wspólnoty wynikające z podobieństwa sytuacji życiowej:
miejsca zamieszkania, zawodu, wieku itp.
WIĘŹ SUBIEKTYWNA: poczucie wspólnoty z członkami grupy, do której należymy.
WSPÓLNOTY WYOBRAŻONE: zbiorowości, w których więź społeczna ma jedynie charakter
subiektywny, a brak więzi obiektywnej i behawioralnej.
ZAUFANIE: oczekiwanie korzystnych dla mnie działań partnerów interakcji czy stosunków
społecznych.
1